Leva un par de décadas estudando o monte galego e por tanto tamén os incendios, un fenómeno que parece consubstancial a Galicia, onde nos últimos 40 anos ardeu a superficie equivalente ao 55% da comunidade. E desde este curso dirixe a Escola de Enxeñeiros Forestais dependente da Universidade de Vigo. O sector recoñéceo como unha eminencia e Juan Picos (Madrid, 1971), pide fixarse no que sucede noutros países europeos e fuxir das solucións fáciles a un fenómeno con causas moi variadas. Defende que falar de tramas organizadas de incendiarios é falaz aínda que poida servir para acougar a conciencia como sociedade. Pide ás administracións que interveñan ante a propiedade dos montes abandonados e que o debate non se reduza a eucaliptos si ou eucaliptos non. A conversa transcorre por teléfono. Picos insiste moito en que hai empresas e propietarios facendo moi ben as cousas "ao nivel dos países máis avanzados no sector forestal" e lembra que este campo representa o 12% da economía de Galicia.
Seguro que lle soa o que está a ler. Tramas organizadas que queiman o monte, plantacións de eucaliptos multiplicadas polo territorio... Cada vez que sucede unha vaga deste tipo sucédense as explicacións sinxelas (algunhas nin sequera baseadas en probas) a un problema que é moito máis complexo... Como se ve desde esa beira dos expertos que estudan isto cando se apagan as lapas e desaparecen os titulares?
Cando ocorre unha destas o ser humano tende a reaccionar coas tripas, busca unha explicación rápida e un culpable rápido e unhas medidas que ante unha protección de ameaza nos axuden. Os técnicos non fuximos desa primeira reacción co corazón, tivemos catro falecidos e unha chea de danos e é inevitable pensar na xente afectada pero a nosa resposta debe ser cerebral. É o que nos permite fuxir de reaccións infantís. Trátase dun problema moi complexo e con tantas ramificacións que ao final un ve a única consecuencia que é o lume e pode facernos pensar que todo é máis sinxelo. A orixe é moi diversa.
"A semana pasada ocorría en Lobios e non transcendía como cando sucede nunha zona moito máis urbana"
É difícil explicar á poboación en xeral que o que sucedeu onte obedece a moi distintas causas e que non hai algo organizado detrás.
Quen non se pare a reflexionar e a estudar estes fenómenos con detemento pode improvisar explicacións sinxelas e tranquilizadoras. Non hai ningunha evidencia de que o de onte sexa moi diferente en número ou en causas do que puido pasar noutros momentos de repuntes do número de lumes. E probablemente non é moi distinto ao que sucedía a semana pasada. O que sucede é que a semana pasada ocorría en Lobios e non transcendía como cando sucede nunha zona moito máis urbana. E ademais esta fin de semana xogaron factores coadxuvantes: a situación climatolóxica, esa calor e ese vento que o dificulta todo. Controlar 30 incendios dunha hectárea é sinxelo, controlar 30 incendios de 30 hectáreas empeza a ser difícil e no momento en que se che vai un incendio ás mil hectáreas é fácil que haxa máis porque é imposible extinguilos todos á vez. Ás veces non nos damos conta do factor que nos trae ata aquí e pensamos que alguén quería facer un incendio de 4.000 hectáreas na contorna de Vigo. Pois probablemente non exista ese alguén. Ou probablemente existiu alguén que quixo crear un lume para algo pero non un incendio.
O 95% dos detidos pola Garda Civil e a Policía Autonómica sono historicamente por imprudencias. Cal é esa multicausalidade da que sempre falan os expertos?
Escoitamos habitualmente que a man do home está detrás. Todo o mundo que investigou os incendios atopa ese factor humano pero iso non significa que sexa doloso, que se queira causar un dano. Hai moitas neglixencias, accidentes e hai veces en que eses descoidos nas circunstancias de onte fan moi difícil deslindar unha mera imprudencia dunha imprudencia cun resultado terrible. Un corte cunha radial que solta faíscas, quen quixo queimar uns restos, quen viu que como podía chover pronto quixo xerar un rebrote dos pastos cunha vexetación relativamente seca... E seguro que tamén hai enaxenados, vimos que o hai, dubido de que só teñamos vandalismo na sociedade urbana, tamén na rural existe pero isto non o explica todo. E ademais pode haber factores moi determinados que non buscan o incendio pero que o acaban xerando. E nunhas circunstancias climáticas como as de agora hai moitos incendios que se reavivan cando os medios acoden a outra emerxencia. E hai moita propagación a distancia. Se o presidente [Alberto Núñez Feijóo] di, e eu estou de acordo, que as faíscas poden saltar o río Miño e vir de Portugal, pois igual que saltan o río Miño, tamén saltan dunha aldea á veciña. Se mesturamos todo iso, o que se produce é unha situación de certo nerviosismo colectivo.
Vostede é experto forestal, profesor universitario e participou en distintos foros onde se debate desde distintos campos. Algunha vez oíu algunha teoría sólida sobre mafias ou tramas de incendiarios organizadas?
A semana pasada en Portugal un experto respondía a esta mesma pregunta e defendía que no fondo ese era un mecanismo da sociedade portuguesa para quitarche responsabilidades. Cando estas cousas ocorren é humano pensalo. Fago miña esa frase. Ademais, no noroeste da península Ibérica sempre aparece alguén que tenta explicalo dunha maneira simple. En Grecia sucedeu algo parecido coas súas repetidas vagas de incendios e se les a prensa en California seguro que hai alguén tentando buscar explicacións deste tipo. En ningún caso acerta esa hipótese.
"Algún responsable político en Galicia se cadra está a tratar de dicir que quen xera un punto de calor que pode dar lugar a un incendio en período de alto risco probablemente é culpable de case terrorismo ambiental"
Vostede tamén cre que aludir a supostas tramas organizadas é unha forma de sacudirnos a responsabilidade como sociedade?
Claro. No fondo é unha resposta humana e defensiva. Faise unha perífrase perigosa. Algún responsable político en Galicia se cadra está a tratar de dicir que quen xera un punto de calor que pode dar lugar a un incendio en período de alto risco probablemente é culpable de case terrorismo ambiental. Pero será ese e os outros 300 que o fixeron por separado sen ningunha conexión. Tentar ensaiar esa perífrase acaba xerando o efecto contrario e falando de tramas incendiarias. Todo o mundo investigouno, Policía, Garda Civil, Fiscalía, axentes especializados mesmo en delitos de terrorismo e sempre se descartou a existencia desas mafias organizadas.
Galicia ten 27.000 núcleos de poboación, algúns con moi poucos habitantes. O rural abandónase e non parece que a tendencia poida reconducirse... O problema vai seguir aí.
Desde o punto de vista do territorio están a producirse dous fenómenos negativos. Nas zonas máis rurais prodúcese ese abandono que xera incendios forestais que, no peor caso, acaban xerando evacuacións puntuais e centos ou miles de hectáreas afectadas. Pero a realidade tamén está a xerar unha tipoloxía máis perigosa onde o urbano e o abandono rural mestúrase. E o exemplo é a zona cero desa noite na contorna de Vigo. Trátase dunha progresiva urbanización que foi penetrando no monte dunha maneira máis ou menos caótica de acordo cos últimos 20 anos de urbanismo neste país e onde se concentra moita máis poboación e moito máis abandono porque algunhas desas leiras acaban tendo unha vocación de especular para que se vendan a un prezo moi superior máis adiante. Esa interface rural-urbana que adoitamos chamar os técnicos é moito máis perigosa porque afecta a bens e vidas de maneira máis importante e é un territorio máis complexo de traballar. No monte sempre podes acabar retranqueándote e buscar un lugar onde te podes facer forte e defenderte do lume, pero iso non o podes facer en zonas onde se retrocedes 100 metros deixaches na fronte do lume unha casa ou unha infraestrutura. Ese territorio onde empezan a desenvolverse estes lumes debe ser estudado porque iso non é un incendio forestal tradicional.
“Hai unha falta de cultura da emerxencia que non nos podemos permitir. É como se en San Francisco non soubesen que facer en caso de terremoto”
Dixo algunha vez que igual que sería inconcibible que a poboación de San Francisco non saiba que facer cun terremoto, tamén a de Galicia debería aprender a responder a un incendio.
O que vimos desde onte pola mañá nos vídeos, as redes sociais... a verdade é que pon un pouco nervioso ver que non estamos preparados para afrontar socialmente este tipo de situacións. Porque se demostrou que esta lotería vénnos tocando. En 2005, a vaga de 2006, en 2011 houbo un período complicado, vimos o que pasou a principios de verán en Portugal. Deberiamos tentar prepararnos e hai cousas que teñen que ver cos poderes públicos, pero tamén coa xente. Cando un ve como se colapsa unha autoestrada porque os condutores insisten en circular polos dous carrís en lugar de deixar un para que pasen medios de extinción ou unha ambulancia, pois é unha falta de cultura da emerxencia que xa non nos podemos permitir se non queremos que ocorran desgrazas.
Como se debería ordenar o monte? Vostede repite que o debate non pode ser só eucaliptos si, eucaliptos non.
Obviamente, neste tipo de crise doe ver como se trata igual a unha masa informe de millóns de parcelas e centos de miles de propietarios. Pois hai enormes esforzos de xente que está a facer un servizo moi importante ao país porque podía usar ese diñeiro e metelo nun fondo e tenta xerar emprego en zonas desprotexidas. E non se lle pode tratar igual que a aqueles que abandonaron ou fan unha xestión neglixente. Hai que ser hábiles e ser capaces de fomentar as cousas que se están facendo ben e de tentar axudar a quen non están nese ronsel. Deberiamos utilizar as ferramentas que temos para axudar e se non, chegado o momento penalizalos. Pero ollo porque ao final póñense deberes ao que segue apostando polo rural e esquécese ao que abandonou e dá igual a multa que lle poñas porque é moi difícil que o atopes. Con todo ao que está a cultivar e investindo o seu diñeiro, mellor ou peor, o que hai é que axudarlle e non cargarlle máis responsabilidades. Esta é a comunidade autónoma onde a xente inviste máis diñeiro no monte. Non pode ser que só haxa penalización para o que o tenta porque se pos deberes só ao que vén a clase ao final non virá ninguén e cando teñas todo abandonado non valerá de nada a lei nin as multas nin as restricións porque non as poderás executar.
“O sector público debe intervir nos montes abandonados, cando ningún monte teña dono será imposible aplicar leis e castigos”
Que poden facer as administracións e que os particulares?
Hai unha responsabilidade que os particulares han de asumir, deben ser capaces de manter a terra coidada e as administracións han de ser suficientemente hábiles para outorgar alternativas ao que non a poida coidar. As administracións van ter que intervir sobre aquilo que non ten dono. E empeza a haber grandes cantidades de terreo en mans de descoñecidos e que en ocasións nin sequera o propietario as coñece. A administración ten que buscar alternativas para axudar os activos e intervir nos lugares abandonados onde só temos un crecemento vexetal, que é unha das nosas fortunas, para que non se transforme nunha das nosas calamidades. Supoño que ao político preocúpalle moito ter que intervir sobre algo que ten que ver coa propiedade pero van ter que facelo tarde ou cedo. Coas garantías oportunas, imos ter que dinamizar iso. Se non imos a por iso, iso vai vir a por nós.
Aprendemos algo da onda de 2006 na que arderon 70.000 hectáreas nunhas semanas?
Si, pero as circunstancias evolucionan máis rápido do que aprendemos. Adoptáronse medidas, ás veces sobre o papel, hai comunidades de veciños en Pontevedra que puxeron monte a producir e é posible que esta vez ata perdesen parte dos seus investimentos, pero foron iniciativas moi modestas. Sobre todo se se compara co abandono do monte que seguiu crecendo. Desde 11 anos para aquí enfrontámonos a unha tendencia climática que non nos axuda.
Ese monte que vemos arrasado nas imaxes e vídeos é recuperable? En canto tempo?
De todo o que ardeu haberá distintos graos de afección. O lume, en función da súa temperatura e do seu tempo de residencia no lugar polo que pasa, xera efectos distintos. Se vai demasiado rápido, chamuscará exclusivamente a vexetación. Se o lume está máis tempo pode matar a vexetación e acabar coa materia orgánica do chan que é algo máis difícil de recuperar. Imos atopar de todo. Afortunadamente o sistema público de investigación en Galicia ten expertos que saben o que hai que facer. E aínda que eu pertenza a el podo falar en terceira persoa porque non é ao que me dedico pero nas Universidades de Vigo e Santiago hai moi bos traballos sobre a recuperación de chans. Temos coñecemento para que poida ser aplicado e coincidir que o efecto sexa o menos irreversible. Pero hai que poñer medios para executar o que xa se sabe.
