Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη - Γ� Γυμνασίου Γ� Γυμνασίου ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Αντώνης Κ. Πετρίδης Επίκουρος Καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Μετάφραση Θρασύβουλου Σταύρου Συνεργάστηκαν Πόπη Χριστοφόρου-Πούγιουρου Φιλόλογος, Λειτουργός Αναλυτικών Προγραμμάτων Ευτυχία Πολυκάρπου Φιλόλογος, Λειτουργός Αναλυτικών Προγραμμάτων Έλενα Πηδιά Σύμβουλος Φιλολογικών Μαθημάτων Στην προετοιμασία της Έκδοσης 2013 συμμετείχε ο Δρ Ανδρέας Κρίγκος Φιλόλογος, Λειτουργός Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Σύνδεσμος Επιθεωρητής για τα Αρχαία Ελληνικά Λουκία Χατζημιχαήλ (2010 - 2013) Επιθεωρήτρια Φιλολογικών Μαθημάτων Παύλος Δαπόλας (2013 - ) Επιθεωρητής Φιλολογικών Μαθημάτων Σχέδια Χρήστος Γουσίδης Σχεδιασμός και Ηλεκτρονική Σελίδωση Χρύσης Σιαμμάς Λειτουργός Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων Γενικός Συντονισμός Χρίστος Παρπούνας Συντονιστής Υπηρεσίας Ανάπτυξης Προγραμμάτων Έκδοση 2013 (Προκαταρκτική) Α΄ Έκδοση 2014 ISBN: 978-9963-0-4681-2 © ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΥΠΗΡΕΣΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ Περιεχόμενα ΠΡΟΛΟΓΟΣ 5 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ii ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΚΩΜΩΔΙΑ Σοβαρά μηνύματα μέσα από το χιούμορ 1 ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1-283) Τα βάσανα του Στρεψιάδη (1-136) Ο Στρεψιάδης στο Φροντιστήριο (137-283) 19 39 ΠΑΡΟΔΟΣ (284-665) Ο Στρεψιάδης και οι Νεφέλες 65 Α´ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (666-779) Ο Χορός νουθετεί τους Αθηναίους 101 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (780-1039) Η μαθητεία του Στρεψιάδη 119 Α´ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1040-1318) Η παλιά και η νέα παιδεία αναμετριούνται 149 Β´ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319-1334) «Ψηφίστε μας, γιατί είμαστε... θεές!» 179 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ (1335-1541) Ο γλυκός, αλλά πρόσκαιρος θρίαμβος του Στρεψιάδη 186 Β´ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1542-1674) Η πικρή αφύπνιση του Στρεψιάδη 212 ΕΞΟΔΟΣ (1675-1737) Πύρινη δικαιοσύνη 231 ΣΧΟΛΙΑ 222 Προτάσεις για Ερευνητικές και Δημιουργικές Δραστηριότητες 245 Πηγές φωτογραφικού υλικού θεατρικών παραστάσεων 250 5 Πρόλογος Με ιδιαίτερη χαρά προλογίζω την έκδοση του βιβλίου Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για το μάθημα της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας από Μετάφραση της Γ΄ τάξης Γυμνασίου. Το Αρχαίο Ελληνικό Δράμα αποτελεί αναμφίβολα ένα από τα ωραιότερα δείγματα του αρχαίου ελληνικού πνεύματος και ένα από τα σημαντικότερα στοιχεία του παγκόσμιου πολιτισμού. Τα τρία είδη του δράματος, τραγωδία, κωμωδία και σατυρικό δράμα, συνυπήρχαν στην αρχαία Αθήνα διαδραματίζοντας το καθένα σημαντικό ρόλο τόσο στην ψυχαγωγία όσο και στην ευρύτερη καλλιέργεια των πολιτών. Ιδιαίτερα η κωμωδία, με την ιδιότητά της να θίγει σοβαρά θέματα (σπουδαῖον) με τρόπο ανάλαφρο και κωμικό (γελοῖον) λειτούργησε καταλυτικά στην καλλιέργεια της δημοκρατικής πολιτότητας, διαμορφώνοντας πολίτες κριτικούς και οξυδερκείς απέναντι σε όσα συνέβαιναν γύρω τους. Η αρχαία ελληνική κωμωδία είναι επίκαιρη και διαχρονική. Τα θέματά της πηγάζουν από την πολιτική και κοινωνική ιδεολογία του αθηναϊκού κράτους αλλά αφορούν και το σημερινό, σύγχρονο κράτος και πολίτη. Ειδικότερα, οι Νεφέλες πραγματεύονται την κρίση στην Αθήνα της εποχής του Πελοποννησιακού Πολέμου, κρίση οικονομική, κοινωνική και ηθική που θυμίζει πολύ τη σύγχρονη εποχή. Συζητά διαχρονικά θέματα όπως η σύγκρουση μεταξύ της άκριτης προσήλωσης στην παράδοση και του ασύδοτου νεωτερισμού, το χάσμα μεταξύ γονέων-παιδιών, την ευθύνη των πνευματικών αλλά και απλών ανθρώπων στα δρώμενα του τόπου τους. Το διδακτικό εγχειρίδιο των Νεφελών περιλαμβάνει Εισαγωγή στην Αρχαία Ελληνική Κωμωδία, το κείμενο σε μετάφραση Θρασύβουλου Σταύρου, πραγματολογικά, ερμηνευτικά και άλλα κατατοπιστικά σχόλια, Ερωτήσεις-Δραστηριότητες για κάθε μέρος του έργου αλλά και Προτάσεις για Ερευνητικές και Δημιουργικές Δραστηριότητες. Όλα τα πιο πάνω σε συνδυασμό με την εικονιστική πλαισίωση του κειμένου με φωτογραφικό υλικό διαφόρων παραστάσεων, αγγείων κλπ., καθώς επίσης και τα σχέδια που έγιναν ειδικά για αυτή την έκδοση, συνθέτουν ένα σύνολο ελκυστικό, με ιδιαίτερη παιδευτική και μορφωτική αξία για τους μαθητές. Ευχαριστώ τον κ. Αντώνη Πετρίδη, Επίκουρο Καθηγητή του Ανοικτού Πανεπιστημίου Κύπρου για τη συγγραφή του βιβλίου. Ευχαριστώ, επίσης, την κ. Λουκία Χατζημιχαήλ, ΕΜΕ Φιλολογικών Μαθημάτων, και τον κ. Παύλο Δαπόλα, ΕΜΕ Φιλολογικών Μαθημάτων, για τη συνεργασία τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες αξίζουν και στους/στις φιλολόγους Πόπη Πούγιουρου, Ευτυχία Πολυκάρπου, Έλενα Πηδιά και Ανδρέα Κρίγκο για την πολύτιμη συμβολή τους στη δημιουργία του βιβλίου αυτού, καθώς επίσης και στην Υπηρεσία Ανάπτυξης Προγραμμάτων που είχε την ευθύνη για την έκδοσή του. Σάββας Αντωνίου Αν. Διευθυντής Μέσης Εκπαίδευσης 6 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Προλογικό σημείωμα Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη «διδάχθηκαν» (δηλαδή, ανεβάστηκαν) στην Αθήνα πριν από δυόμιση περίπου χιλιάδες χρόνια (το 423 π.Χ.). Στην πρώτη τους διδασκαλία, για λόγους που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε με ακρίβεια, δεν κατάφεραν να κερδίσουν το θεατρόφιλο κοινό. Έκτοτε, όμως, δεν έχουν πάψει να παίζονται και να ξαναπαίζονται, να διασκεδάζουν, να συναρπάζουν και να προβληματίζουν. Οι Νεφέλες αποτελούν εξαιρετικό εργαλείο μάθησης για παιδιά κάθε ηλικίας. Είναι έργο που παρουσιάζει πολλά από τα τυπικά στοιχεία του είδους που ονομάζεται «Παλαιά Κωμωδία» (κυριότερος εκπρόσωπος της οποίας είναι για μας ο Αριστοφάνης), άρα μπορεί να αποτελέσει μέσον για γενικότερη εμβάθυνση στη φύση και τη λειτουργία αυτού του άλλου, μετά την Τραγωδία, πόλου του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Είναι όμως ταυτόχρονα και έργο που παίζει με τις συμβάσεις του είδους που υπηρετεί, που τις σχολιάζει ειρωνικά και τις υπονομεύει. Το να εντοπίσουμε αυτό το παιγνίδι του Αριστοφάνη, τον ανατρεπτικό σαρκασμό και αυτοσαρκασμό του, είναι ένα πρώτο βήμα, για να διεισδύσουμε στη διδακτική διάσταση της Κωμωδίας εν γένει. Η Κωμωδία από τη φύση της είναι πάντα στην αντιπολίτευση: η δηκτική της γλώσσα δεν αφήνει τίποτα όρθιο· παρασύρει με σφοδρότητα όλο τον ηθικό βόρβορο που μολύνει την πόλη. Έτσι το έργο αυτό μπορεί να αποτελέσει αφορμή για γόνιμο προβληματισμό πάνω σε έννοιες όπως η παράδοση και ο νεωτερισμός, το εκπαιδευτικό σύστημα και η αγωγή των νέων, οι σχέσεις γονέων και παιδιών και το χάσμα των γενεών, αλλά και άλλα, ακόμη πιο βαθιά, όπως η ευθύνη του πνευματικού ανθρώπου και του απλού πολίτη σε περιόδους ηθικής, οικονομικής και πολιτικής κρίσης. Μην κάνετε το λάθος, βέβαια, να θεωρήσετε πως η κωμωδία μας δίνει εύκολες και μονοσήμαντες απαντήσεις σε όλα αυτά, λες και αποτελεί ηθικολογικό κήρυγμα, ή πως προτείνει εφαρμόσιμες λύσεις, λες και αποτελεί πολιτικό μανιφέστο. Μην πιστέψετε πως η στάση της απέναντι στα πρόσωπα και τα πράγματα είναι προϊόν απόλυτης ευθυκρισίας και ηθικής ορθότητας ή πως δεν εκμεταλλεύεται κωμικά — δεν καθιστά σχεδόν αυτοσκοπό — το δικαίωμά της να προκαλεί, να τσιγκλίζει και να ερεθίζει! Η κωμωδία βάζει συνεχώς τρικλοποδιές στον εαυτό της. Δεν είναι συνεπής, το ξέρει και το υπερηφανεύεται! Αναμένει μάλιστα από τους θεατές να εντοπίζουν κάθε φορά αυτή την ειρωνική της ασυνέπεια, καθώς αυτή αποτελεί έναν από τους πιο λεπτούς χιουμοριστικούς της μηχανισμούς. Γιατί η ουσία είναι πως μέσα σε όλο αυτό το κωμικό χάος (το γελοῖον) η Κωμωδία έχει αναδείξει θέματα σοβαρά και κρίσιμα για την πόλη (σπουδαῖα), τα οποία ο θεατής καλείται να διαχειριστεί στο χωνευτήρι της δικής του συνείδησης. ❊❊❊❊❊ Η διδασκαλία της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας εισάγεται στην κυπριακή Μέση Εκπαίδευση για πρώτη φορά. Ελπίζουμε να κερδίσει μια θέση στην καρδιά σας, να σας εμπνεύσει και να σας διασκεδάσει την ίδια στιγμή. Ευχαριστώ θερμά για τη συνεργασία και τη φιλία του πρωτίστως τον Αναπληρωτή Καθηγητή του Πανεπιστημίου Κύπρου Αντώνη Τσακμάκη, χωρίς τη δυναμική υποστήριξη του οποίου (σε επίπεδα πέρα από το ακαδημαϊκό) το βιβλίο αυτό δεν θα είχε γραφτεί ποτέ. Επίσης, με τον Αναπληρωτή Καθηγητή Βάιο Λιαπή (Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου), καθώς και την Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Σταυρούλα Τσιπλάκου, ήμασταν σε συνεχή επικοινωνία και συντονισμό. Η συνάδελφος Μαρία Παύλου (Συνεργαζόμενο Εκπαιδευτικό Προσωπικό, Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου) διάβασε μεγάλο μέρος του βιβλίου και με απάλλαξε από λάθη και παραλείψεις. 7 Για τον συντονισμό της όλης προσπάθειας, αλλά και για την κρίσιμη συμβολή της στο περιεχόμενο και την παρουσίαση του βιβλίου, ευχαριστώ την κυρία Λουκία Χατζημιχαήλ, Επιθεωρήτρια Φιλολογικών Μαθημάτων και σύνδεσμο για το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών. Εξαιρετικές ευχαριστίες αξίζουν στην κυρία Πόπη Πούγιουρου, Φιλόλογο, Λειτουργό Αναλυτικών Προγραμμάτων, για τις πολύ προσεκτικές της παρατηρήσεις και την έμπρακτη συμπαράστασή της καθ᾽ όλη τη φρενήρη διαδικασία της συγγραφής. Ευγνωμοσύνη αρμόζει και στα υπόλοιπα μέλη της ομάδας φιλολόγων που υποστηρίζει το μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών: όλες και όλοι συνέβαλαν με θετική διάθεση και εργατικότητα στην ολοκλήρωση αυτής της προσπάθειας, με ενδιαφέρουσες ιδέες, εύστοχα σχόλια και διορθώσεις. Ευχαριστώ θερμά την κυρία Έλενα Πηδιά, Σύμβουλο Φιλολογικών Μαθημάτων, ιδιαίτερα για την επιμέλεια της ενότητας «Προτάσεις για ερευνητικές και δημιουργικές δραστηριότητες», που επισυνάπτεται στο τέλος του βιβλίου· την κυρία Ευτυχία Πολυκάρπου, Λειτουργό Αναλυτικών Προγραμμάτων, και τον Δρα Ανδρέα Κρίγκο, Λειτουργό του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου. Ο φιλόλογος Σταύρος Σταύρου, αν και δεν αποτελεί πια επισήμως μέλος της ομάδας υποστήριξης του μαθήματος, ήταν στο πλευρό μου όποτε του το ζήτησα και προσέθεσε κι αυτός τη δική του πινελιά. Αντώνης Κ. Πετρίδης Επίκουρος Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου Λευκωσία, 14 Ιουνίου 2013 Eισαγωγή στην Κωμωδία ΣΟΒΑΡΑ ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΧΙΟΥΜΟΡ Η ΚΩΜΩΔΙΑ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Η κωμωδία είναι το τρίτο κατά χρονολογική σειρά θεατρικό είδος που αναπτύχθηκε στην αρχαία ελληνική σκηνή. Τα άλλα δύο είναι η τραγωδία και το σατυρικό δράμα. Κωμικό δράμα σε ανεπίσημη, χαλαρή και άτυπη μορφή υπήρχε από πολύ νωρίς στην Αττική. Επισήμως, όμως, η Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου κωμωδία εισήχθηκε στα Μεγάλα Διονύστην Αθήνα, όπως σώζεται σήμερα σια, τη σημαντικότερη θεατρική γιορτή της Αθήνας, μόλις το 486 π.Χ., περίπου πενήντα χρόνια μετά την τραγωδία. Η κωμωδία εισήχθηκε επίσης στην άλλη μεγάλη γιορτή της πόλης που περιλάμβανε θεατρικές παραστάσεις, τα Λήναια, περί το 440 π.Χ. Η έστω καθυστερημένη εισαγωγή της κωμωδίας στους δραματικούς αγώνες (στο πλαίσιο των Μεγάλων Διονυσίων και των Ληναίων) σημαίνει την επίσημη αναγνώριση του είδους από την αθηναϊκή πολιτεία. Το αθηναϊκό κράτος αντιμετωπίζει την κωμωδία ως είδος ισότιμο με την τραγωδία και καταβάλλει κάθε χρόνο σημαντικά ποσά για τη διοργάνωση των αγώνων είτε από κρατικούς πόρους είτε μέσω μιας μορφής φορολογίας που ονομαζόταν χορηγία. Σε κάθε κωμωδία τους ρόλους υποδύονταν τρεις έως πέντε ὑποκριταί (ηθοποιοί), που έπαιζαν περισσότερους του ενός ρόλους ο καθένας, είκοσι τέσσερα μέλη του Χορού και αρκετοί κομπάρσοι. Στους δύο διαγωνισμούς διδάσκονταν συνολικά δέκα κωμικά έργα κάθε χρόνο, καθένα από τα οποία τα χρηματοδοτούσε ένας χορηγός, ένας πλούσιος πολίτης, που αναλάμβανε βασικά τα έξοδα για τη σκευήν (κυρίως τα κοστούμια και τα προσωπεία), την εκπαίδευση του Χορού από τον χοροδιδάΣκηνή από κωμωδία στο λεγόμενο «Αγγείο του Χορηγού» σκαλο και τη συντήρηση των συντελεΜουσείο J. Paul Getty, Λος Άντζελες στών της παράστασης όσο διαρκούσαν οι πρόβες. Συνεπώς, στους κωμικούς διαγωνισμούς συμμετέχουν πάνω από τριακόσιοι Αθηναίοι κάθε χρόνο (απλοί πολίτες, όχι επαγγελματίες, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ.), ενώ στην όλη διοργάνωσή τους εμπλέκονται πολύ περισσότεροι. Η κωμωδία, λοιπόν, ήταν και σοβαρή και ακριβή υπόθεση για την αθηναϊκή πολιτεία! Κωμωδία, Τραγωδία και Σατυρικό Δράμα Η επίσημη αναγνώριση της Κωμωδίας από το αθηναϊκό κράτος Κωμωδία: μια σοβαρή και ακριβή υπόθεση! 10 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΠΕΡΙ ΠΟΙΗΤΙΚΗΣ, 1449α 38 κ.ε. Ιστορική διαδρομή (μτφρ. Κωνσταντάκος) τηςΙ.κωμωδίας: Παλαιά, Μέση και Νέα Κωμωδία «Στην κωμωδία αρχικά δεν έδιναν σημασία (δεν την λάμβαναν σοβαρά υπόψη ως είδος), γι᾽ αυτό και τα διάφορα στάδια της εξέλιξής της έχουν λησμονηθεί. Οι αρχές της πόλης έδωσαν χορό στην κωμωδία (δηλ. θέσπισαν επίσημα την παράσταση κωμωδιών στο πλαίσιο των εορτών της πόλης) μάλλον αργά, ενώ πιο πριν οι παραστάσεις κωμωδίας γίνονταν από ερασιτέχνες. Κι αφού η κωμωδία είχε πια διαμορφωθεί λίγο πολύ ως είδος, από τότε αρχίζουν να μνημονεύονται οι διάφοροι ποιητές που ξέρουμε. Ποιος καθιέρωσε τη χρήση προσωπείων ή επινόησε τον πρόλογο ή καθόρισε τον αριθμό των υποκριτών, όλα αυτά τα αγνοούμε.» Αντώνης Κ. Πετρίδης Στα Μεγάλα Διονύσια «διδάσκονταν» (ανεβάζονταν) κάθε χρόνο πέντε κωμωδίες από ισάριθμους ποιητές (για λίγα χρόνια κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου οι κωμωδίες μειώθηκαν σε τρεις). Στον διαγωνισμό απονεμόταν πρώτο βραβείο (α) στον ποιητή που έγραψε το νικηφόρο έργο· και (β) στον χορηγόν που χρηματοδότησε την παράσταση. Περί το 327 π.Χ. θεσπίστηκε διαγωνισμός και μεταξύ των κωμικών ὑποκριτῶν: έτσι βραβευόταν πια και ο καλύτερος ηθοποιός (συγκεκριμένα, ο πρωταγωνιστής) σε κωμική παράσταση. Στα Λήναια παρουσιάζονταν επίσης πέντε κωμωδίες κάθε χρόνο. Στα Λήναια η κωμωδία υπερίσχυε της τραγωδίας, αφού εδώ ανεβάζονταν μόνο τέσσερα τραγικά έργα κάθε χρόνο (δύο τραγικοί ποιητές ανέβαζαν από δύο έργα ο καθένας). Ο διαγωνισμός κωμικών ὑποκριτῶν είχε εισαχθεί στα Λήναια πολύ πιο νωρίς από ό,τι στα Διονύσια, προς το τέλος της δεκαετίας του 440 π.Χ. Η ιστορική πορεία της αρχαίας ελληνικής κωμωδίας ήταν μακραίωνη. Πρωτότυπα κωμικά έργα γράφονταν από τον 5ο αιώνα π.Χ. μέχρι και τον 2ο αιώνα μ.Χ. Στους αιώνες αυτούς η κωμωδία γνώρισε τρεις φάσεις εξέλιξης: (α) Την «Παλαιά» ή «Αρχαία» Κωμωδία (486 – 400 π.Χ.) με σημαντικόΧαρακτηριστική σκηνή από έργο της τερους εκπροσώπους τον Αριστοφάνη, Παλαιάς ή της Μέσης Κωμωδίας σε αγγείο τον Κρατίνο και τον Εύπολη και πλάι του 4ου αι. π.Χ. από την Κάτω Ιταλία τους άλλους σημαντικούς ποιητές, όπως ο Κράτης, ο Φερεκράτης, ο Πλάτων, ο Στράττις κ.ά. Για τον χαρακτήρα της «Παλαιάς» Κωμωδίας βλ. παρακάτω. (β) Τη «Μέση» Κωμωδία (400 – 320 π.Χ.), με σπουδαιότερους ποιητές τον Άλεξι, τον Αντιφάνη και τον Εύβουλο. Στη Μέση Κωμωδία κυριαρχεί η μυθολογική παρωδία και οι πλοκές με θέματα από την καθημερινή ζωή της πόλης. Μειώνεται το πολιτικό στοιχείο και ελαττώνεται η σημασία του Χορού. (γ) Τη «Νέα» Κωμωδία (320 π.Χ. – 2ος αιώνας μ.Χ.), με κυριότερους δραματουργούς τον Μένανδρο, τον Φιλήμονα και τον Δίφιλο. Στη Νέα Κωμωδία κυριαρχούν πλέον αποκλειστικά οι ρομαντικές πλοκές και η αστική θεματολογία. Η κωμωδία και τα Μεγάλα Διονύσια Η κωμωδία και τα Λήναια Ιστορική διαδρομή της κωμωδίας: Παλαιά, Μέση και Νέα Κωμωδία Εισαγωγή στην κωμωδία 11 ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ «ΠΑΛΑΙΑΣ» ΚΩΜΩΔΙΑΣ Έχουμε χάσει τη συντριπτική πλειοψηφία των θεατρικών έργων που γράφτηκαν κατά τον 5ο αιώνα. Από αυτά που έχουμε όμως συμπεραίνουμε ότι η κωμωδία εμφάνιζε μεγάλη ποικιλομορφία. Τρεις τουλάχιστον τύποι πλοκών αναγνωρίζονται: (α) η μυθολογική κωμωδία, που παρουσίαζε κωμικές εκδοχές των παραδοσιακών μύθων· (β) η αστική κωμωδία, η οποία περιστρεφόταν γύρω από καθημερινές ιστορίες σχετικές με τη ζωή των απλών ανθρώπων· και (γ) η πολιτική κωμωδία, η οποία ασχολούνταν με τα μεγάλα θέματα και τις σπουδαίες προσωπικότητες της σύγχρονης επικαιρότητας. Αυτού του είδους η πολιτική κωμωδία, την οποία για μας εκπροσωπεί το σωζόμενο έργο του Αριστοφάνη, φαίνεται ότι ήταν η κυρίαρχη τάση κατά το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα, την περίοδο δηλαδή του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 π.Χ.). Μια τυπική κωμωδία του Αριστοφάνη ξεκινά με το κωμικό σύμπαν να τελεί Σκηνή από κωμωδία. Ο δούλος στα δεξιά σε βαθιά κρίση. Τα αίτια της κρίσης λέγεται Ξανθίας, όπως και ο δούλος του εντοπίζονται σε υπαρκτά και κρίσιμα Στρεψιάδη στις Νεφέλες προβλήματα της εποχής, συχνά μάλιστα της άμεσης επικαιρότητας. Τους κωμικούς ήρωες του Αριστοφάνη τους βασανίζει η πολιτική, κοινωνική και ηθική παρακμή, βασική αιτία της οποίας είναι ο πόλεμος και τα κάθε λογής διεφθαρμένα δημόσια πρόσωπα που εκμεταλλεύονται την έκρυθμη κατάσταση (λαοπλάνοι πολιτικοί, πολεμοκάπηλοι στρατηγοί, καιροσκόποι έμποροι, ασυνείδητοι φιλόσοφοι, εξυπνάκηδες ποιητές, άνθρωποι συντηρητικοί και κολλημένοι χωρίς πρακτικό πνεύμα, κλπ.). Τα προβλήματα αυτά βεβαίως οφείλονται εν τέλει σε βαθύτερους παράγοντες, όχι απλά στη συγκυρία της εμφύλιας διαμάχης: κυρίως στις έμφυτες αδυναμίες του αθηναϊκού Δήμου (του λαού), ο οποίος αδυνατεί να ξεχωρίσει το ορθό από το λάθος, το δίκαιο από το άδικο και το ποιοτικό από το ανάξιο, και έτσι χειραγωγείται πολύ εύκολα από επιτήδειους. Ο κωμικός ήρωας, που εκπροσωπεί τον απλό λαϊκό άνθρωπο και την πρακτική του σοφία, βρίσκει συνήθως για αυτά τα πολύ πραγματικά προβλήματα μια εντελώς ουτοπική, ευφάνταστη και εξωφρενική λύση. Η λύση αυτή είναι γνωστή ως «Κωμική Ιδέα»: να χτίσει μια πολιτεία στα σύννεφα, για να μεταναστεύσει εκεί (στο έργο Όρνιθες)· να συνάψει ιδιωτική ειρήνη με τη Σπάρτη, για να γλυτώσει, αυτός τουλάχιστον, από τις συνέπειες της πολεμοκαπηλίας (Αχαρνείς)· να εξαναγκάσει τους άνδρες να σταματήσουν τον πόλεμο κρατώντας τις γυναίκες μακριά από το σπίτι και το κρεβάτι (Λυσιστράτη)· να κατεβεί στον Άδη, για να αναστήσει τον Ευριπίδη, σε μια προσπάθεια να σταματήσει την παρακμή της τραγωδίας (Βάτραχοι)· ή να πάει στον ουρανό, για να απελευθερώσει την Ειρήνη, την οποία κρατά εκεί φυλακισμένη ο Πόλεμος (Ειρήνη), κλπ. Μετά από αρκετές φαρσικές συγκρούσεις, ο κωμικός ήρωας καταφέρνει να επιβάλει τον νόμο του και να δημιουργήσει έναν καινούριο κόσμο, στον οποίο ο ίδιος είναι πια προνομιούχος και κυρίαρχος. Τύποι κωμωδίας κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Η πολιτική κωμωδία Το κωμικό σύμπαν σε κρίση Η «Κωμική Ιδέα»: ουτοπική λύση σε υπαρκτά προβλήματα 12 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, ως προς τον χαρακτήρα της η κωμωδία του Αριστοφάνη έχει στενή σχέση με την ουτοπία και το παραμύθι. Όσο και αν διαπραγματεύεται πραγματικά πολιτικά θέματα (δηλαδή προβλήματα της σύγχρονης αθηναϊκής πόλεως - κράτους), η Παλαιά Κωμωδία είναι θέατρο συνειδητά αντιρεαλιστικό, που δεν δεσμεύεται από τους φυσικούς νόμους και κανόνες. Οι χαρακτήρες του Αριστοφάνη μπορεί να είναι άνθρωποι: ιστορικά πρόσωπα, όπως ο Σωκράτης και ο Ευριπίδης, ή πλασματικοί χαρακτήρες, όπως ο Στρεψιάδης των Νεφελών. Μπορεί όμως να είναι και θεοί, όπως ο Διόνυσος, ή ήρωες της μυθολογίας, όπως ο Ηρακλής, ή αφηρημένες έννοιες που προσωποποιούνται, όπως ο Δήμος (Ιππείς), ο Πλούτος και η Πενία (Πλούτος) ή ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος (Νεφέλες). Ζωόμορφος Χορός (χορευτές μεταμφιεσμένοι σε πουλιά) σε μελανόμορφο αγγείο του 6ου αι. π.Χ. Παλαιά Κωμωδία: θέατρο αντιρεαλιστικό Το ρεαλιστικό και το φανταστικό συνυπάρχουν στους χαρακτήρες, στους χορούς, στους χώρους, στις πλοκές Οι Χοροί της κωμωδίας επίσης μπορεί να είναι είτε ανθρώπινοι (καρβουνιάρηδες από τις Αχαρνές, γυναίκες της Αθήνας, αγρότες και χωρικοί) είτε ζωόμορφοι (Σφήκες, Όρνιθες κλπ.)· μπορεί να παριστάνουν ουράνια φαινόμενα (π.χ. Νεφέλες) ή πάλι να προσωποποιούν σύμβολα, όπως τα γράμματα του αλφαβήτου, πολιτικούς θεσμούς, όπως οι δήμοι της Αττικής, και ό,τι άλλο μπορούσε να σκαρφιστεί η ποιητική φαντασία. Η Παλαιά Κωμωδία δεν περιορίζεται από τίποτα και στις πλοκές της μπορεί να συμβεί ο,τιδήποτε: πουλιά να μιλούν, άνθρωποι να πετούν στον ουρανό καβάλα σε σκαθάρια, θεοί να περιφέρονται στη γη ή να κατεβαίνουν στον Άδη, γυναίκες να αναλαμβάνουν την εξουσία στο κράτος (το τελευταίο για τους Αθηναίους αποτελούσε σενάριο εξίσου φανταστικό όσο το να κτίζει κανείς μια πολιτεία στον ουρανό)! Χαρακτηριστικός ήρωας αρχαίας ελληνικής κωμωδίας του 5ου και του 4ου αιώνα, που φορεί το σωμάτιον Στο επίπεδο της παράστασης, η Παλαιά Κωμωδία είναι θέαμα πληθωρικό, εκρηκτικό, φαντασμαγορικό, αιρετικό, προκλητικό, συνειδητά υπερβολικό, γεμάτο χρώματα, φασαρία, κίνηση, φαρσικές, σπαρταριστές σκηνές, έντονους μουσικούς ρυθμούς και οργιώδη χορευτικά σχήματα. Φαντασμαγορικό, πολύχρωμο και πολύβουο θέαμα Εισαγωγή στην κωμωδία 13 Στην Παλαιά Κωμωδία κυριαρχεί το σωματικό χιούμορ (γνωστό ως σλάπστικ: καβγάδες, ξύλο, μπουγελώματα, φωνές, τρεχαλητό, κάθε μορφή αστείας σωματικής δραστηριότητας). Το σεξουαλικό στοιχείο και η αισχρολογία, στοιχεία που σχετίζονται με την καταγωγή της κωμωδίας από τις λατρείες της γονιμότητας (βλ. παρακάτω), είναι κατά κανόνα σε έξαρση. Πολύ συνηθισμένη μορφή χιούμορ είναι επίσης η παρενδυσία (ή τρανσβεστισμός): ανδρικοί χαρακτήρες ντύνονται γυναίκες και αντίθετα γυναικείοι χαρακτήρες (τους οποίους στο αρχαίο θέατρο υποδύονται άνδρες!) φέρουν ανδρική αμφίεση. Οι ηθοποιοί του Αριστοφάνη φορούν προσωπεία (μάσκες), που παραμορφώνουν κωμικά το ανθρώπινο πρόσωπο τονίζοντας τα αρνητικά χαρακτηριστικά του (μια φαλάκρα, π.χ., ή μια μεγάλη μύτη), όπως στις καρικατούρες. Η σκευή των ηθοποιών Τέλος, το σωμάτιον, είδος εσωτερικής επένδυσης την οποία ο ηθοποιός φορά κάτω από το κοστούμι του, κάνει τους χαρακτήρες να έχουν εξογκωμένα οπίσθια και κοιλιές. Η γλώσσα της κωμωδίας είναι τόσο πολύχρωμη και ποικίλη όσο και η παράστασή της. Τα αρχαία ελληνικά του Αριστοφάνη συνδυάζουν στοιχεία από Μίμηση αρχαίου προσωπείου στην την αττική καθομιλουμένη της εποχής, παράσταση του Εθνικού Θεάτρου (1984): ο Σωκράτης και μάλιστα τη γλώσσα των απλών ανθρώπων, με τον πιο καλλιεργημένο ποιητικό λόγο (τη λυρική ποίηση και την τραγωδία), καθώς και με τη γλώσσα της επιδεικτικής (πολιτικής) και δικανικής ρητορικής. Σε μια και μόνη πρόταση του Αριστοφάνη μπορεί να συναντήσει κανείς: μια συνηθισμένη καθημερινή έκφραση, μια χυδαία βρισιά, μια πλαστή λέξη με χιουμοριστικό χαρακτήρα (στις Εκκλησιάζουσες του Αριστοφάνη, π.χ., στ. 1169, απαντά η μακρύτερη λέξη της ελληνικής γλώσσας, που έχει 172 γράμματα!), μια υψηλή ποιητική έκφραση, έναν στίχο από τραγωδία ή άλλο ποιητικό είδος παραλλαγμένο ή αυτούσιο. Η γλώσσα της κωμωδίας ΕΚΚΛΗΣΙΑΖΟΥΣΕΣ, 1169 τάχα γὰρ ἔπεισι λοπαδοτεμαχοσελαχογαλεοκρανιολειψανοδριμυποτριμματοσιλφιολιπαρομελιτοκατακεχυμενοκιχλεπικοσσυφοφαττοπεριστεραλεκτρυονοπτοπιφαλλι<δ>οκιγκλοπελειολαγῳοσιραιοβαφητραγανοπτερυγών. 14 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΚΩΜΩΔΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΣ: ΤΙ ΕΞΥΠΗΡΕΤΟΥΝ ΟΛΑ ΑΥΤΑ; μή μοι φθονήσητ’, ἄνδρες οἱ θεώμενοι, εἰ πτωχὸς ὢν ἔπειτ’ ἐν Ἀθηναίοις λέγειν μέλλω περὶ τῆς πόλεως, τρυγῳδίαν ποιῶν. τὸ γὰρ δίκαιον οἶδε καὶ τρυγῳδία. Θεατές, μην μου θυμώσετε, αν, ζητιάνος εγώ, λόγο θα βγάλω για την πόλη εμπρός στους Αθηναίους, σε κωμωδία. Το δίκιο δα κι η κωμωδία το ξέρει. ΑΧΑΡΝΕΙΣ, 497-500 (μτφρ. Θρασύβουλος Σταύρου) Οι αρχαίοι Αθηναίοι αντιλαμβάνονταν το θέατρο ως βήμα δημόσιου προβληματισμού. Τα θέματα που τυγχάνουν διαπραγμάτευσης στη σκηνή του θεάτρου αγγίζουν την πολιτική και κοινωνική ιδεολογία του αθηναϊκού κράτους στην πιο βαθιά της ουσία, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις — κατεξοχήν στην κωμωδία — η στάση των ποιητών είναι κριτική και ανατρεπτική. Το πιο αξιοθαύμαστο χαρακτηριστικό της αθηναϊκής δημοκρατίας, άλλωστε, είναι ότι δημιούργησε θεσμούς μέσα από τους οποίους εξέταζε τον ίδιο τον εαυτό της και στοχαζόταν βαθιά για τις επιτυχίες και τις αποτυχίες της, τις δυνατότητες και τα όρια του συστήματός της. Το θέατρο ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς τέτοιους θεσμούς. Αν και από τη φύση της ευτράπελη, η κωμωδία δεν είναι «ελαφρή». Όπως σημειώσαμε πιο πάνω, τα θέματα με τα οποία καταπιάνεται είναι απολύτως σοβαρά. Ο τρόπος με τον οποίο τα χειρίζεται μπορεί να είναι αστείος, και οι λύσεις που προτείνει να μην συνιστούν πραγματικές εναλλακτικές επιλογές: να είναι φανταστικές και ανεφάρμοστες — με μια λέξη, κωμικές. Το γεγονός όμως ότι στην κωμική σκηνή θίγονται προβλήματα, όπως ο πόλεμος και η ειρήνη, η παράδοση και ο ασύδοτος νεωτερισμός, η παιδεία, ο πατριωτισμός και η δημαγωγία, η ουσία και η αποστολή της τέχνης, καθιστά την κωμωδία διδάσκαλον τῆς πόλεως, όπως ακριβώς ήταν και ο ανταγωνιστής της, η τραγωδία. Η κωμωδία με πείσμα διεκδικούσε το δικαίωμά της να θεωρείται ισότιμη με την τραγωδία ως προς τη σχέση της με την πόλη και συγκεκριμένα ως προς τον ρόλο της στην παίδευση των πολιτών. Ο Αριστοφάνης, μάλιστα, στους Αχαρνείς εκφράζει αυτή την απαίτηση με ένα κωμικό εύρημα: αντικαθιστώντας τον όρο κωμωδία με τον σαρκαστικό νεολογισμό τρυγῳδία, που φέρνει τα δύο είδη κοντά στο επίπεδο και της ορολογίας! «Ακόμη και η τρυγῳδία», γράφει, «ξέρει το δίκιο. Μην μου αρνηθείτε το δικαίωμα να μιλήσω για την πόλη»! Kαὶ πολλὰ μὲν γέλοιά μ᾽ εἰπεῖν, πολλὰ δὲ σπουδαῖα, καὶ τῆς σῆς ἑορτῆς ἀξίως παίσαντα καὶ σκώψαντα νικήσαντα ταινιοῦσθαι. Νόστιμ’ αστεία κάμε να πω, να πω και λόγια σοβαρά· κι αντάξια της γιορτής σου, αφού παιγνίδια και πειράγματα τελειώσω πια, να πάρω εγώ της νίκης το στεφάνι. ΒΑΤΡΑΧΟΙ, 389-93 (μτφρ. Θρασύβουλος Σταύρου) Η κωμωδία επιχειρεί γενικά να διδάξει τους πολίτες μέσα από το χιούμορ. Αυτός ο συνδυασμός της σοβαρότητας και του αστείου, του βαρυσήμαντου (στα αρχαία: του σπουδαίου) και του κωμικού (του γελοίου), η μετάδοση σοβαρών και «δίκαιων» (δηλαδή ωφέλιμων για την πόλη) μηνυμάτων μέσα από το σκώμμα και την παιδιά, αποδίδεται στα αρχαία ελληνικά με τον όρο σπουδαιογέλοιον. Το θέατρο, θεσμός της πόλεως-κράτους Διδάσκαλος της πόλεως τρυγῳδία σπουδαιογέλοιον Εισαγωγή στην κωμωδία Η κωμωδία χτυπά κάθε τι που κατά την υποκειμενική γνώμη του ποιητή βλάπτει την πόλη. Δεν διστάζει να επιτεθεί προσωπικά και ονομαστικά, συχνά με ύβρεις και με πολύ βαρείς χαρακτηρισμούς, ενάντια σε ισχυρά πρόσωπα της εποχής, τα οποία θεωρεί υπεύθυνα για την κατάπτωση της πόλης (ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν). Από τα πυρά των κωμικών ποιητών δεν ξέφευγε κανείς, ούτε ο πολύς Περικλής ούτε καν ο δίκαιος Σκηνή από κωμωδία σε ερυθρόμορφο Σωκράτης, ενόσω μάλιστα ήταν ακόμη αγγείο από την Κάτω Ιταλία στην ακμή της δύναμης και της επιρροής τους — ειδικά τότε, καθώς η κωμωδία δεν συνηθίζει να ασχολείται με άτομα που δεν ζουν ή που δεν έχουν σημασία πια. Σύμφωνα με ένα αρχαίο ανέκδοτο, ο Σωκράτης ο ίδιος παρακολούθησε την παράσταση των Νεφελών, στην οποία «πρωταγωνιστούσε»! Αναμφίβολα, το θέατρο μπορούσε να επηρεάσει στάσεις και συμπεριφορές, έστω και έμμεσα. Ο Πλάτωνας, ο οποίος γενικά δεν εμπιστευόταν το θέατρο, αφού πίστευε ότι επιδρούσε αρνητικά στον ψυχισμό των πιο απλοϊκών θεατών, παρουσιάζει τον Σωκράτη στην Απολογία να ισχυρίζεται ότι η εχθρότητα των κωμικών ποιητών —και ειδικά του Αριστοφάνη στις Νεφέλες— συνέβαλε στη θανατική του καταδίκη. ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν Η επιρροή της κωμωδίας Στο θέατρο, πάντως, δεν λαμβάνονται πολιτικές αποφάσεις και η κριτική της κωμωδίας δεν ήταν πάντοτε τελεσφόρα: ο ίδιος ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες παραπονιέται ότι η ανελέητη κριτική που άσκησε κατά του δημαγωγού Κλέωνα δεν εμπόδισε τους Αθηναίους να τον ξαναψηφίσουν. Το ίδιο προφανώς συνέβη και με τον Περικλή, ο οποίος παρά τις επιθέσεις των κωμικών ποιητών ήταν κυρίαρχος στο πολιτικό παιγνίδι μέχρι τον θάνατό του. Η κωμωδία δεν καθόριζε τις πολιτικές αποφάσεις των Αθηναίων, μεταξύ άλλων και επειδή οι συμβουλές της δεν ήταν πάντοτε προϊόν ευθυκρισίας και συνεπούς σκέψης (οι ίδιες οι Νεφέλες και η κριτική κατά του Σωκράτη είναι παράδειγμα του γεγονότος αυτού). Οι Αθηναίοι παρόλα αυτά σκέφτονται και εκφράζουν αυτές τις σκέψεις τους ελεύθερα μέσα από το θέατρο: αυτό έχει σημασία. Όπως κάθε άλλη μορφή δημόσιου λόγου, η κωμωδία διέγειρε έντονα συναισθήματα και προκαλούσε ποικίλες αντιδράσεις. Σύμφωνα με αρχαίες πληροφορίες, υπήρξαν περιπτώσεις που το κράτος επιχείρησε να την ελέγξει και να την περιορίσει με διατάγματα. Γνωρίζουμε επίσης ότι ο Αριστοφάνης αντιμετώπισε δικαστικές περιπέτειες λόγω του Κλέωνα. Γενικώς, όμως, η αθηναϊκή πολιτεία ενθάρρυνε την κωμική ματιά· αλλά σίγουρα, δεν ήταν απεριόριστη η άδεια του κωμικού ποιητή· υπήρχαν νομικοί περιορισμοί και θέματα ταμπού (ηθικώς απαγορευμένα): η κωμωδία, λ.χ., δεν κοροϊδεύει τα ιερά μυστήρια, δεν διακωμωδεί τις γυναίκες των πολιτών ονομαστικά και σέβεται κατά κανόνα τους νεκρούς (ακόμη κι ο Αριστοφάνης έπαψε να σατιρίζει τον Κλέωνα μετά τον θάνατό του στην Αμφίπολη το 421 π.Χ.). Το είδος της πολιτικής κωμωδίας που καλλιέργησε ο Αριστοφάνης δεν διατηρήθηκε στη μόδα για πάντα. Ήδη από τα τέλη του 5ου αιώνα, η κωμωδία αρχίζει να αλλάζει χαρακτήρα, να γίνεται λιγότερο επιθετική και να ασχολείται λιγότερο και πιο υπαινικτικά με την επικαιρότητα. Ποτέ όμως η κωμωδία δεν σταμάτησε να περιστρέφεται γύρω από τα μεγάλα ζητήματα της πόλεως. Τα όρια της κωμωδίας Πολιτική κωμωδία: μια μόδα που δεν κράτησε για πάντα 15 16 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Η ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΩΜΩΔΙΑΣ Ο Διόνυσος με το χαρακτηριστικό του ένδυμα (τον κροκωτόν), το ιερό του φυτό (τον κισσό) και την κύλικα (το συνηθισμένο αγγείο για κατανάλωση κρασιού) Η καταγωγή της κωμωδίας είναι πολυσύνθετη: ανάγεται τόσο στη θρησκεία και την τελετουργία όσο και στη λογοτεχνική παράδοση. Αυτό εξηγεί σε μεγάλο βαθμό τα ποικιλόμορφα χαρακτηριστικά του είδους, όπως τα περιγράψαμε σε συντομία πιο πάνω. Εξηγεί επίσης τη συνεχή τάση της κωμωδίας προς τον πειραματισμό και τη μεταβολή. Οι πιο σημαντικοί από τους παράγοντες που διαμόρφωσαν τον χαρακτήρα της κωμωδίας του Αριστοφάνη είναι: (α) Διάφορες θρησκευτικές τελετουργίες προς τιμήν θεοτήτων που εξασφάλιζαν τη γονιμότητα (των ανθρώπων και της γης), καθάριζαν την κοινότητα από το μίασμα, απέτρεπαν το κακό και πανηγύριζαν για τη νίκη της ζωής πάνω στον θάνατο. Η καταγωγή της κωμωδίας εξηγεί πολλά για τον χαρακτήρα της Τελετουργίες για τη γονιμότητα, τον καθαρμό, την αποτροπή του κακού και την αναγέννηση της ζωής Οι θεότητες αυτές ήταν ο Διόνυσος, ο κατεξοχήν θεός του θεάτρου, η Δήμητρα και η Κόρη (Περσεφόνη), αλλά και άλλες. Στις τελετουργίες της γονιμότητας ήταν συνήθως εμφατικό το σεξουαλικό στοιχείο και η αισχρολογία, στοιχεία που κληρονόμησε η κωμωδία του Αριστοφάνη και που βλέπουμε ακόμη και σήμερα σε διάφορα έθιμα που συνδέονται, π.χ., με την Αποκριά. Η σεξουαλικότητα συνδέεται με την αναπαραγωγή και άρα με την ευφορία (της ψυχής, του σώματος και του χώματος). Η αισχρολογία, ειδικά η εκτόξευση ύβρεων, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο αυτό σε μας σήμερα, ήταν μέθοδος εξορκισμού του κακού. Στα Ελευσίνια Μυστήρια, π.χ., όταν η πομπή των μυστών έφτανε στη γέφυρα του Κηφισού, οι Αθηναίοι που δεν συμμετείχαν στην πομπή εκτόξευαν εναντίον τους οχετούς ύβρεων και προσβολών. Το έθιμο ονομαζόταν «γεφυρισμός». Η λογική του δεν διαφέρει από το σημερινό «φτου να μην σε ματιάσω»! Χορός κωμαστών Με τις τελετές που γιορτάζουν την αναγέννηση της φύσης και τη νίκη της ζωής επί του θανάτου σχετίζεται και ο κῶμος, το έθιμο που έδωσε το όνομά του στο είδος που μας απασχολεί. «Κωμωδία» είναι το τραγούδι (ᾠδή) του κώμου. Κῶμος ονομαζόταν ένα υπαίθριο, θορυβώδες, άσεμνο και συχνά βίαιο γλέντι, που ακολουθούσε το συμπόσιον, το ομαδικό φαγοπότι που αποτελούσε θεσμό στην αρχαία Ελλάδα. Με κῶμον όμως ολοκληρώνονταν και διάφορες γιορτές (κάτι τέτοιο υποστηρίζεται και για τα Μεγάλα Διονύσια). Κατά τη συνήθεια, οι συμποσια- Ο κῶμος Εισαγωγή στην κωμωδία στές μεθυσμένοι ξεχύνονταν στους δρόμους, χόρευαν, τραγουδούσαν «πικάντικα», αυτοσχέδια τραγούδια, ασχημονούσαν, αισχρολογούσαν και πείραζαν τους περαστικούς — και όλα αυτά μέσα σε εύθυμο κλίμα χαλάρωσης και απελευθέρωσης, που είχε άμεση σχέση με τον χαρακτήρα του Διονύσου. Οι Χοροί της κωμωδίας χρωστούν πολλά σε αυτούς τους κωμαστές. Δεν είναι άσχετη επίσης με την καταγωγή και τον χαρακτήρα της κωμωδίας, συγκεκριμένα με την τάση της να επιτίθεται ανελέητα σε όσους «μιαίνουν» την πόλη, η τελετουργία του φαρμακοῦ. Στην Αθήνα η τελετουργία αυτή αποτελούσε μέρος των Θαργηλίων, γιορτής στην οποία προσφέρονταν στον Απόλλωνα και την Άρτεμη οι πρώτοι καρποί της χρονιάς. Φαρμακός ή κάθαρμα είναι ο άνθρωπος που θυσιάζεται (συμβολικά φυσικά) για το καλό της κοινότητας. Στα Θαργήλια τον ρόλο του φαρμακού έπαιζαν δύο πολίτες (άνδρας και γυναίκα ή δύο άνδρες, από τους οποίους ο ένας ήταν ντυμένος γυναίκα). Οι φαρμακοί, στολισμένοι με γιρλάντες από ξηρά σύκα, διέσχιζαν την πόλη παίρνοντας πάνω τους το μίασμα και έπειτα εξορίζονταν εικονικά. Πρόκειται για το αρχαιοελληνικό αντίστοιχο του εβραϊκού «αποδιοπομπαίου τράγου», έθιμο που περιγράφεται στην Παλαιά Διαθήκη. Ο «φαρμακός» (β) Ευτράπελα δρώμενα, που είχαν ήδη διαμορφώσει έναν πρωτοθεατρικό χαρακτήρα. Από τις τελετές αυτές μπορούμε να ξεχωρίσουμε τα λεγόμενα «φαλλικά» και τους ζωόμορφους χορούς. Τα φαλλικά, τα οποία ο Αριστοτέλης θεωρεί τον κατεξοχήν πρόγονο της κωμωδίας, ήταν πομπές προς τιμήν του Διονύσου και άλλων θεών, στις οποίες λιτανεύονταν διάφορα σύμβολα γονιμότητας, κάποιες πιο οργανωμένες, άλλες περισσότερο ελεύθερες και αυτοσχέδιες. Στις πομπές αυτές οι συμμετέχοντες τραγουδούσαν σκωπτικά τραγούδια προς τιμήν του φαλλού. Ο επικεφαλής της πομπής, ο ἐξάρχων, ξεχώριζε από τους υπόλοιπους και προφανώς αναπτυσσόταν μεταξύ τους ένας τραγουδιστικός διάλογος. Σε κάποιες από αυτές τις τελετές (όχι σε όλες) οι συμμετέχοντες φορούσαν και προσωπεία (μάσκες). Αυτός ο πρωτοθεατρικός χαρακτήρας των φαλλικών αναπτύχθηκε σταδιακά, κατά τον Αριστοτέλη, και εν τέλει διαμόρφωσε το κωμικό θέατρο. Σε αρκετά αρχαιοελληνικά αγγεία, βλέπουμε ομάδες ανθρώπων μεταμφιεσμένων σε ζώα ή διάφορες άλλες μη ανθρώπινες μορφές να εκτελούν χορογραφίες με οργιώδη κίνηση και παιγνιώδη χαρακτήρα. Από αυτούς τους ζωόμορφους χορούς έλκουν την καταγωγή τους Χοροί όπως οι Όρνιθες και οι Σφήκες του Αριστοφάνη. (γ) Προγενέστερες μορφές κωμικού δράματος, που αναπτύχθηκαν σε περιοχές με δωρικό πληθυσμό. Οι πιο σημαντικές από αυτές ήταν από τη μια τα Μέγαρα, στα οποία αναπτύχθηκε η λεγόμενη μεγαρική φάρσα (λαϊκό είδος θεάτρου με έντονο το στοιχείο του σωματικού χιούμορ: σκηνές κωμικής βιαιοπραγίας, π.χ.), από την άλλη η Σικελία και η Μεγάλη Ελλάδα, όπου καλλιεργήθηκαν διάφορες μορφές κωμικού θεάτρου πολύ πριν την άνθησή του στην Αττική. Ορισμένες από αυτές τις μορφές ήταν: (α) ο μίμος (σύντομα δραματίδια σε πεζό λόγο με θέματα τόσο από τον μύθο όσο και από τη ζωή Ζωόμορφος Χορός (χορευτές μεταμφιεσμένοι σε άλογα) σε μελανόμορφο αγγείο του 6ου αι. π.Χ. Τα φαλλικά Ζωόμορφοι χοροί Το κωμικό θέατρο του δωρικού κόσμου 17 18 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης στη σύγχρονη πόλη)· (β) οι λεγόμενοι φλύακες (είδος λαϊκού επίσης, αρχικά, δράματος που ως επί το πλείστον διακωμωδούσε γνωστούς μύθους, εξ ου και ο μεταγενέστερος χαρακτηρισμός «ιλαροτραγωδίες»)· και (γ) ένα ιδιαίτερο είδος λογοτεχνικής πια κωμωδίας με μυθολογικά και αστικά θέματα που συνδέεται κυρίως με τον μεγάλο ποιητή Επίχαρμο. (δ) Η κληρονομιά ποιητικών ειδών που αναπτύχθηκαν κατά την αρχαϊκή περίοδο, κυρίως του Ιάμβου. Ο Ίαμβος είναι ένα από τα πολύ σημαντικά ποιητικά είδη που αναπτύχθηκαν κατά την αρχαϊκή περίοδο. Οι κυριότεροι εκπρόσωποι της αρχαϊκής ιαμβικής ποίησης ήταν ο Αρχίλοχος, ο Σημωνίδης και ο Ιππώνακτας. Ο Ίαμβος σχετιζόταν με τις τελετουργίες για τη γονιμότητα, αλλά από νωρίς απέκτησε αυτόνομο λογοτεχνικό χαρακτήρα. Είχε επιθετικό, σκωπτικό και σαρκαστικό χαρακτήρα και στηλίτευε πρόσωπα και κοινωνικές καταστάσεις που έβλαπταν, κατά τη γνώμη του ποιητή, το σύνολο — όπως ακριβώς έκανε και η κωμωδία του Αριστοφάνη. Σκηνή από τις Θεσμοφοριάζουσες του Αριστοφάνη, που παρωδεί την τραγωδία Τήλεφος του Ευριπίδη (ε) Η επιρροή της τραγωδίας. Η Αττική Κωμωδία, όμως, όπως τη γνωρίζουμε, διαμορφώθηκε εν τέλει υπό την επιρροή της τραγωδίας. Η κωμωδία του Αριστοφάνη είναι το αποτέλεσμα έξι δεκαετιών συνύπαρξης ήδη των δύο ειδών στους δραματικούς αγώνες. Η κωμωδία ανταγωνίζεται συνεχώς την τραγωδία: από τη μια, την παρωδεί (δηλαδή τη μιμείται περιπαικτικά), και από την άλλη, όμως, τη χρησιμοποιεί ως πρότυπο απορροφώντας ολοένα και περισσότερα από τα χαρακτηριστικά της. Η επίδραση της τραγωδίας είναι τελικά ο πιο καθοριστικός παράγοντας για την ιστορική πορεία της κωμωδίας όπως τη γνωρίζουμε. Μέσα από τον διάλογο με την τραγωδία η κωμωδία διαμορφώνει τον ιδιαίτερο έντεχνο, λογοτεχνικό και θεατρικό της χαρακτήρα. Χορευτές μεταμφιεσμένοι σε δελφίνια χορεύουν υπό τον ήχο του αυλού Ο Ίαμβος Η καθοριστική επιρροή της Τραγωδίας Εισαγωγή στην κωμωδία Ο ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ O Αριστοφάνης, γιος του Φιλίππου, καταγόταν από τον δήμο Κυδαθηναίων. Εικάζεται ότι γεννήθηκε μεταξύ των ετών 450-445 π.Χ. Πέθανε περί το 386 π.Χ. Ο γιος του Αραρώς ήταν επίσης κωμικός ποιητής (αυτός δίδαξε τα τελευταία δύο έργα του πατέρα του). Δεν γνωρίζουμε πολλά για τη ζωή του Αριστοφάνη. Δεν προκύπτει πάντως ότι ανέπτυξε αξιόλογη δημόσια δράση πέραν του θεάτρου. Στην αρχή της καριέρας του ο Αριστοφάνης αντιμετώπισε την οργή του Κλέωνα, ο οποίος τον έσυρε στο δικαστήριο για συκοφαντία, χωρίς όμως αποτέλεσμα. Υπολογίζεται ότι ο Αριστοφάνης έγραψε περίπου σαράντα κωμωδίες, από τις οποίες ένδεκα σώζονται ακέραιες. Γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι κέρδισε τουλάχιστον τρεις φορές το πρώτο βραβείο στους κωμικούς διαγωνισμούς, και τις τρεις στα Λήναια. Μάλλον όμως οι νίκες του ήταν περισσότερες. Βιογραφικά δεδομένα Το έργο του 19 20 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΤΑ ΣΩΖΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ Αχαρνείς (425 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Λήναια (πρώτο βραβείο). Ο Δικαιόπολις, απεγνωσμένος από την πολεμοκαπηλία των Αθηναίων, συνάπτει ιδιωτική ειρήνη με τη Σπάρτη, για να απαλλαγεί από τις βλαβερές συνέπειες του πολέμου. Ιππείς (424 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Λήναια (πρώτο βραβείο). Ο «Αλλαντοπώλης» (πρόκειται για τον Αλκιβιάδη), ένας παλιάνθρωπος, αντικαθιστά τον «Παφλαγόνα» (τον Κλέωνα: Κλέων και Αλκιβιάδης ήταν αμφιλεγόμενα πρόσωπα της εποχής), έναν χειρότερο παλιάνθρωπο, ως ο αγαπημένος δούλος του Δήμου (προσωποποίησης των Αθηναίων πολιτών), τον οποίο ξανανιώνει με τρόπο μαγικό. Νεφέλες (423 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια (τρίτο βραβείο). Ο Στρεψιάδης, καταχρεωμένος εξαιτίας της ασωτίας του γιου του, στρέφεται προς τον Σωκράτη και τους Σοφιστές, κίνηση που κάνει τα πράγματα ακόμη χειρότερα όμως. Αντιδρά πυρπολώντας τη σχολή («Φροντιστήριο») του Σωκράτη. Σφήκες (422 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Λήναια (δεύτερο βραβείο). Ο Βδελυκλέων επιχειρεί με διάφορους τρόπους να γιατρέψει από τη χαρακτηριστικά αθηναϊκή ασθένεια της δικομανίας τον γέρο πατέρα του, Φιλοκλέωνα. Ειρήνη (421 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια (δεύτερο βραβείο). Ο Τρυγαίος ανεβαίνει στον ουρανό και απελευθερώνει την Ειρήνη, την οποία κρατούσε δέσμια ο Πόλεμος. Όρνιθες (413 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Μεγάλα Διονύσια (δεύτερο βραβείο). Ο Πεισέταιρος και ο Ευελπίδης, Αθηναίοι τυχοδιώκτες, ιδρύουν τη Νεφελοκοκκυγία, μια πολιτεία μεταξύ ουρανού και γης, και επιβάλλουν τον νόμο τους σε θεούς, πουλιά και ανθρώπους. Λυσιστράτη (411 π.Χ.): Παρουσιάστηκε μάλλον στα Λήναια (δεν γνωρίζουμε αν βραβεύτηκε). Η Λυσιστράτη πείθει τις γυναίκες όλης της Ελλάδας να απέχουν από τα συζυγικά τους καθήκοντα και να κλειστούν στην Ακρόπολη, όπου φυλασσόταν και το πολεμικό ταμείο, μέχρι να εξαναγκαστούν οι άντρες να συνομολογήσουν ειρήνη. Θεσμοφοριάζουσες (411 π.Χ.): Παρουσιάστηκε μάλλον στα Μεγάλα Διονύσια (δεν γνωρίζουμε αν βραβεύτηκε). Κατά τη διάρκεια των Θεσμοφορίων (γιορτή αποκλειστικά γυναικεία), οι γυναίκες συνωμοτούν κατά του Ευριπίδη, επειδή τις συκοφαντεί. Ένας Συγγενής του Ευριπίδη (άγνωστο πρόσωπο) μεταμφιεσμένος σε γυναίκα επιχειρεί να τον γλυτώσει, αλλά συλλαμβάνεται. Στο τέλος ο Ευριπίδης διαλλάσσεται με τις γυναίκες. Βάτραχοι (405 π.Χ.): Παρουσιάστηκε στα Λήναια (πρώτο βραβείο). Αγανακτισμένος από την παρακμή της τραγωδίας μετά τον θάνατο του Ευριπίδη, ο Διόνυσος κατεβαίνει στον Άδη, για να φέρει πίσω τον μεγάλο Τραγικό. Στο τέλος όμως αντιλαμβάνεται ότι ο Αισχύλος, που είχε πεθάνει πριν πενήντα χρόνια, είναι πολύ καλύτερη επιλογή. Εκκλησιάζουσες (392 π.Χ.): Δεν έχουμε στοιχεία για τη διδασκαλία. Οι γυναίκες, με επικεφαλής την Πραξαγόρα, καταλαμβάνουν την εξουσία και επιβάλλουν γυναικοκρατία και κοινοκτημοσύνη σε κάθε μορφής αγαθό, συμπεριλαμβανομένου του έρωτα. Πλούτος (388 π.Χ.): Δεν έχουμε στοιχεία για τη διδασκαλία. Ο Χρεμύλος βοηθά τον θεό Πλούτο να θεραπευθεί από την τυφλότητά του και έτσι, εφόσον ο θεός πλέον βλέπει και κρίνει σωστά, τα πλούτη μοιράζονται με τρόπο ακριβοδίκαιο και οι κακοί, αντί να πλουτίζουν, τιμωρούνται. Εισαγωγή στην κωμωδία ΟΙ ΝΕΦΕΛΕΣ Ο Αριστοφάνης δίδαξε τις Νεφέλες στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ. Το έργο αφηγείται την ιστορία του άξεστου χωρικού Στρεψιάδη, ανθρώπου αδαούς και αμόρφωτου, τόσο στα γράμματα όσο και στους τρόπους της πόλης. ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΥΠΗΡΕΤΗΣ του Στρεψιάδη ΜΑΘΗΤΕΣ του Σωκράτη ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΧΟΡΟΣ ΝΕΦΕΛΩΝ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΑΝΕΙΣΤΗΣ Α' ΔΑΝΕΙΣΤΗΣ Β' Ο Στρεψιάδης βρέθηκε καταχρεωμένος εξαιτίας του ότι ο άσωτος γιος του, ο Φειδιππίδης, και η φαντασμένη γυναίκα του (ανώνυμος χαρακτήρας, που δεν εμφανίζεται στο έργο) τον ανάγκαζαν να χρηματοδοτεί τη σπάταλη, επιδεικτική ζωή τους με αλλεπάλληλα δάνεια. Τώρα που ήρθε η ώρα της αποπληρωμής, ο Στρεψιάδης δεν έχει δεκάρα στην τσέπη, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει να χάσει τα πάντα, αν οι δανειστές του τον μηνύσουν. Αποφασίζει λοιπόν να εγγράψει τον γιο του στο «Φροντιστήριο» του Σωκράτη, την περιβόητη σχολή στην οποία εκπαιδεύεται κανείς ώστε να γίνει σοφιστής (δηλαδή άνθρωπος με ρητορικές ικανότητες, νομικές γνώσεις και μηδενικούς ηθικούς φραγμούς, ικανός να κάνει το άσπρο μαύρο, άρα και να κερδίσει κάθε δίκη). Ο Στρεψιάδης ελπίζει ότι, αν μάθει τη σοφιστική τέχνη, ο Φειδιππίδης θα τον απαλλάξει από την υποχρέωση να αποπληρώσει τα χρέη του. Ο Φειδιππίδης αρνείται αρχικά, κι ο Στρεψιάδης εγγράφεται ο ίδιος μαθητής, με την παρότρυνση του Χορού των Νεφελών, οι οποίες αποτελούν τις καινούριου τύπου θεότητες που λατρεύει ο Σωκράτης (θα αποδειχθεί όμως ότι τα φαινόμενα απατούν). Το αποτέλεσμα, όμως, είναι αρνητικό: ο γερο-χωρικός είναι ανεπίδεκτος. Ο Στρεψιάδης καταφέρνει να μεταπείσει τον Φειδιππίδη, ο οποίος εισάγεται τελικά στη Σχολή. Τον παραλαμβάνει μάλιστα ο Άδικος Λόγος (η προσωποποίηση της ξεδιάντροπης επιχειρηματολογίας που κάνει το άδικο να επικρατεί), αφού «Νεφέλες» του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Κώστα Μπάκα (1984). επικρατεί σε Αγώνα Λόγων επί του Μακέτες για τα κοστούμια βασικού του αντιπάλου, του Δίκαιου (Ν. Στεφάνου) Περίληψη του έργου 21 22 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Λόγου. Σε αντίθεση με τον πατέρα του ο Φειδιππίδης γίνεται τέλειος σοφιστής. Ενθαρρυμένος ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τους δανειστές του. Σύντομα, όμως, καταλαβαίνει ότι σ᾽ αυτή τη ζωή οι κουτοπονηριές πληρώνονται. Ο Φειδιππίδης, εντελώς πωρωμένος πια, δεν διστάζει να δείρει άσχημα τον πατέρα του, αφού ξέρει ότι μπορεί να αποδείξει στο δικαστήριο ότι ακόμη κι αυτό το εξωφρενικό έγκλημα για τα αρχαία ελληνικά δεδομένα είναι δίκαιο και σωστό. Ο Στρεψιάδης αντιλαμβάνεται ότι το πρόβλημα είναι τελικά ο Σωκράτης: οι Νεφέλες τον είχαν στρέψει προς αυτόν, ώστε να πάθει για να μάθει! Έτσι ο γέρος τιμωρεί τον Σωκράτη πυρπολώντας το Φροντιστήριο. Ο Φειδιππίδης, όμως, παραμένει πιστός στον δάσκαλό του. Προς μεγάλη του απογοήτευση ο Αριστοφάνης κέρδισε με τις Νεφέλες μό«Νεφέλες» του Εθνικού Θεάτρου σε λις το τρίτο (και τελευταίο) βραβείο. σκηνοθεσία Γιάννη Ιορδανίδη (2001). Μετά την αποτυχία ο Αριστοφάνης Από το εξώφυλλο του Προγράμματος ξεκίνησε να επεξεργάζεται ξανά τις Νεφέλες, με σκοπό να τις διδάξει εκ νέου. Τα σχέδιά του δεν ευοδώθηκαν όμως· η δεύτερη γραφή δεν ολοκληρώθηκε και οι Νεφέλες δεν ξαναπαίχτηκαν ποτέ. Το μισοτελειωμένο χειρόγραφο, παρόλα αυτά, έμεινε φυλαγμένο στο οικογενειακό αρχείο του ποιητή. Σε κάποιο στάδιο, όμως, κυκλοφόρησε και εν τέλει υποκατέστησε την αρχική, διδαγμένη εκδοχή. Δεν είναι εύκολο να υποδείξουμε ποιες αιτίες ακριβώς οδήγησαν τις Νεφέλες στην αποτυχία. Το σίγουρο είναι ότι οι αθηναϊκοί δραματικοί διαγωνισμοί μπορούσαν να επηρεαστούν από ποικιλία παραγόντων. Το αποτέλεσμα, άλλωστε, δεν καθοριζόταν από ειδικούς, αλλά από απλούς πολίτες (αν και οι αρχαίοι Αθηναίοι είχαν μεγάλη θεατρική παιδεία). Ακόμα και η τύχη έπαιζε τον ρόλο της (για τη διαδικασία της εξαγωγής των αποτελεσμάτων στα Μεγάλα Διονύσια, βλ. την Εισαγωγή στο Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο Αρχαία Ελληνικά για την Γ΄ Γυμνασίου: Ευριπίδη Κύκλωψ). «Νεφέλες» του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Κώστα Μπάκα (1984). Μακέτες για τα κοστούμια και τα σκηνικά (Ν. Στεφάνου) Το σίγουρο είναι πως ο ίδιος ο Αριστοφάνης, όπως μαρτυρεί η Παράβαση στην εκδοχή του έργου που διαθέτουμε, θεωρούσε τις Νεφέλες μια από τις εξυπνότερές του κωμωδίες — και δεν είχε άδικο. Στο έργο αυτό ο Αριστοφάνης παίζει με τους κανόνες και Οι δύο εκδοχές των Νεφελών Γιατί απέτυχαν οι Νεφέλες; Νεφέλες: μια ευφυής, μαύρη, ειρωνική κωμωδία Εισαγωγή στην κωμωδία τις συμβάσεις του κωμικού είδους με πολλή μαεστρία και δημιουργεί μια κωμωδία πολύ διαφορετική από τις συνηθισμένες. Ίσως αυτό τελικά να επηρέασε την κρίση του αρχικού κοινού. Έργα πειραματικά και προκλητικά αργούν να κατακτήσουν το κοινό τους. Οι Νεφέλες είναι ειρωνική, μαύρη κωμωδία, που στοχεύει τα βέλη της προς πολλαπλές κατευθύνσεις· δεν Από το Πρόγραμμα είναι απλοϊκό ηθικιστικό κήρυγμα της παράστασης του ΘΟΚ (2009) υπέρ της «παράδοσης» και εναντίον του «μοντερνισμού», όπως ενδεχομένως δείχνει εκ πρώτης όψεως. Αυτή τη λεπτή ειρωνική διάσταση των Νεφελών θα προσπαθήσουμε να ανακαλύψουμε καθώς θα μελετούμε το έργο. Ο Στρεψιάδης πέφτει θύμα των επιτήδειων σοφιστών και του Σωκράτη, τον οποίο θεωρεί έναν από αυτούς. Τους τιμωρεί με τρόπο σκληρό και βίαιο. Αλλά ο ίδιος ο Στρεψιάδης και το ηθικό μοντέλο που εκπροσωπεί — τόσο αυτός όσο και ο Δίκαιος Λόγος, με τον οποίο στο τέλος ταυτίζεται — δεν είναι ακριβώς η λύση στο πρόβλημα, δεν είναι η ποθούμενη διόρθωση των στρεβλώσεων που προκαλεί το σοφιστικό πνεύμα. Ο Στρεψιάδης, ο τύπος του χονδροκομμένου, ανυποψίαστου χωριάτη, ο οποίος φέρει βεβαίως και τις προσωπικές του ευθύνες, παγιδεύεται ανάμεσα σε δύο άκρα: τον ασύδοτο νεωτερισμό από τη μια, και από την άλλη, την απολιθωμένη προσήλωση σε έναν ηθικό κώδικα και ένα παιδαγωγικό μοντέλο μιας άλλης εποχής, τιμημένης αλλά ξεπερασμένης, που δεν ανταποκρίνεται πια στις ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας. Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου και οι σκοτεινοί, σχεδόν τραγικοί τόνοι με τους οποίους χρωματίζεται αυτή η τελική σκηνή του έργου θυμίζουν στους θεατές ότι το συμφέρον της πόλης και της κοινωνίας, δεν βρίσκεται ούτε στη μια ούτε στην άλλη ακραία άποψη. Στην κωμωδία αυτή η χρυσή τομή ανάμεσα στις ακραίες τάσεις, το ἄριστον μέτρον, παραμένει φευγαλέο ζητούμενο. «Νεφέλες» του Εθνικού Θεάτρου σε σκηνοθεσία Κοραή Δαμάτη (1994). Από το εξώφυλλο του Προγράμματος (Κ. Ζαχαράκης) Εν τέλει, πάντως, το έργο κέρδισε την εκτίμηση των αναγνωστών, έστω και αν δεν ξαναπαίχτηκε στο θέατρο όσο ζούσε ο Αριστοφάνης, ώστε να διεκδικήσει και το βραβείο που του άξιζε. Στο Βυζάντιο, ειδικά, οι Νεφέλες, μαζί με τον Πλούτο και τους Βατράχους, αποτελούσαν την τριάδα των αριστοφανικών έργων που αντιγράφονταν, Ασύδοτος νεωτερισμός ή απολιθωμένος συντηρητισμός; Η υστεροφημία του έργου 23 24 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης σχολιάζονταν και διδάσκονταν περισσότερο από όλα. Οι Νεφέλες αγαπήθηκαν επίσης ιδιαίτερα από το σύγχρονο κοινό και παίζονται πολύ συχνά τόσο στην Ελλάδα και την Κύπρο όσο και στον υπόλοιπο κόσμο. Το βιβλίο μας εικονογραφείται με σκίτσα του ζωγράφου Χρήστου Γουσίδη που έγιναν ειδικά για αυτή την έκδοση, φωτογραφικό υλικό από έξι διαφορετικές Νεφέλες του Εθνικού Θεάτρου (1951, 1970, 1984, 1994, 2001, 2012), από την παράσταση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος (1978) καθώς και από τις Νεφέλες του ΘεαΟι «Νεφέλες» σε κόμικ! τρικού Οργανισμού Κύπρου (2009). Υπήρξαν (Εκδόσεις Μεταίχμιο) βεβαίως πολύ περισσότερες σύγχρονες παραστάσεις των Νεφελών. Το έργο έχει διασκευαστεί πολλές φορές ως ανάγνωσμα κατάλληλο για παιδιά. Οι Νεφέλες επίσης, όπως και οι υπόλοιπες κωμωδίες του Αριστοφάνη, κυκλοφορούν ακόμη και σε κόμικ! «ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΠΑΠΠΟΥ ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗ» Παππού Αριστοφάνη, πράσινο ελιάς κλωνάρι πώς σ’ αγαπάμε! Παππού Αριστοφάνη, της νύχτας πυροφάνι, σε καρτεράμε. Με τα τρελά σου τ’ αστεία, τα σοβαρά τ’ αστεία αχ πώς γελάμε! Και στων πουλιών τη χώρα, μαζί ας πάμε τώρα, μπρος ξεκινάμε. Το τραγούδι των τίτλων από την ιστορική παιδική διασκευή των «Ορνίθων» του Αριστοφάνη από το Θέατρο Έρευνας και τον Δημήτρη Ποταμίτη (1978-79) Εισαγωγή στην κωμωδία 25 Σχεδιάγραμμα της Δομής των Νεφελών 1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1-283): Κρίση και Κωμική Ιδέα 1.1. Τα βάσανα του Στρεψιάδη (1-136) 1.1.1. Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση (1-86) 1.1.2. Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο του Σωκράτη (87-136) 1.2. Ο Στρεψιάδης στο Φροντιστήριο (137-283) 1.2.1. Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου (137-198) 1.2.2. Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν (199-233) 1.2.3. Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη (234-283) 2. ΠΑΡΟΔΟΣ: Ο Στρεψιάδης και οι Νεφέλες (284-665) 2.1. Το τραγούδι των Νεφελών (284-349) 2.2. Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος (350-544) 2.3. Οι Νεφέλες αποδέχονται τον Στρεψιάδη (545-628) 2.4. Ο Σωκράτης «προθερμαίνει» τον Στρεψιάδη (629-665) 3. Α´ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (666-779): Ο Χορός νουθετεί τους Αθηναίους 3.1. «Κυρίως Παράβαση» (666-717): Η Κορυφαία του Χορού μιλά εξ ονόματος του Ποιητή 3.2. «Επιρρηματική Συζυγία» (718-779): Οι Νεφέλες νουθετούν τους θεατές Ο Χορός των Νεφελών Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 2001 (σκηνοθεσία Γιάννης Ιορδανίδης) 26 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 4. ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (780-1039): Η μαθητεία του Στρεψιάδη 4.1. Ο Στρεψιάδης δοκιμάζει την υπομονή του Σωκράτη (780-851) 4.2. Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται (852-962) 4.3. Ο Στρεψιάδης πείθει τον Φειδιππίδη να εγγραφεί στο Φροντιστήριο (963-1017) 4.3. Ο Στρεψιάδης παραδίδει τον γιο του στον Σωκράτη (1018-1039) 5. Α´ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1040-1318): Η παλιά και η νέα παιδεία αναμετριούνται 5.1. Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν (1040-1106) 5.2. Ο Δίκαιος Λόγος παρουσιάζει τις θέσεις του (1107-1227) 5.3. Ο Άδικος Λόγος απαντά (1228-1309) 5.4. Η νίκη του Άδικου Λόγου (1310-1318) 6. Β´ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319-1334): «Ψηφίστε μας, γιατί είμαστε... θεές!» 7. ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ (1335-1541): Ο γλυκός, αλλά πρόσκαιρος θρίαμβος του Στρεψιάδη 7.1. Ο Στρεψιάδης παραλαμβάνει τον γιο του από τον Σωκράτη (1335-1376) 7.2. Ο Στρεψιάδης παίρνει θάρρος βλέποντας τον «νέο» Φειδιππίδη (1377-1421) 7.3. Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον Πρώτο Δανειστή του (1422-1476) 7.4. Ο Στρεψιάδης συμπεριφέρεται βάναυσα και στον Δεύτερο Δανειστή (1477-1523) 7.5. Η «προφητεία» των Νεφελών (1524-1541) 8. Β´ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1542-1674): Η πικρή αφύπνιση του Στρεψιάδη 8.1. Ο Στρεψιάδης τρώει ένα γερό χέρι ξύλο από τον γιο του (1542-1565) 8.2. Ο Στρεψιάδης εκφράζει το παράπονό του (1566-1612) 8.3. Ο Φειδιππίδης αντιτάσσει τα δικά του επιχειρήματα (1613-1674) 9. ΕΞΟΔΟΣ (1675-1737): Πύρινη δικαιοσύνη 9.1. Ο Στρεψιάδης ψάχνει τρόπους να τιμωρήσει τον Σωκράτη (1675­-1709) 9.2. Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου (1710-1737) Εισαγωγή στην κωμωδία ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1-283) «Πρόλογος» στο αρχαίο θέατρο αποκαλείται το εισαγωγικό μέρος του δράματος, το οποίο προηγείται της εισόδου του Χορού. Στην Παλαιά Κωμωδία, ο Πρόλογος είναι συνήθως πιο εκτατεμένος από ό,τι στην τραγωδία. Αποτελείται από σειρά εισαγωγικών επεισοδίων, στα οποία αποκαλύπτεται ότι το κωμικό σύμπαν, το οποίο εκπροσωπεί ο πρωταγωνιστής (κατά κανόνα, ένας απλός άνθρωπος του λαού, συνήθως άνδρας ώριμης ηλικίας), βρίσκεται σε σοβαρή κρίση. Η κρίση οφείλεται στη γενικότερη πολιτική και ηθική παρακμή της πόλης (τον πόλεμο και την πολεμοκαπηλία, την ασυδοσία και τη δημαγωγία, τον ανήθικο νεωτερισμό και την εγκατάλειψη των παραδοσιακών αξιών κ.ά). Στον Πρόλογο, βλέπουμε τις συνέπειες της όλης κατάστασης στη ζωή του κωμικού ήρωα. Στις «Νεφέλες», τα πράγματα δείχνουν διαφορετικά: το πρόβλημα εντοπίζεται στο γεγονός ότι η άσωτη ζωή του γιου του Στρεψιάδη, του Φειδιππίδη, και η ξιπασιά της γυναίκας του τον έχουν χρεωκοπήσει, σε βαθμό που βρίσκεται ένα βήμα πριν την οριστική απώλεια της όποιας περιουσίας του απέμεινε. Η κρίση δηλαδή στις «Νεφέλες» εκ πρώτης όψεως δείχνει να είναι αμιγώς ιδιωτική υπόθεση, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σε άλλες κωμωδίες του Αριστοφάνη. Οι πραγματικές αιτίες όμως πίσω από τα βάσανα του Στρεψιάδη είναι βαθύτερες. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος, που έχει προκαλέσει γενική ηθική αναστάτωση στην πόλη, είναι και εδώ ο καθοριστικός παράγοντας, αφού έχει δημιουργήσει συνθήκες υπό τις οποίες μπορούν να ευδοκιμήσουν άνθρωποι αδίστακτοι, όπως οι σοφιστές, αλλά επίσης να αποπροσανατολιστούν και να αποθρασυνθούν εντελώς οι νέοι άνθρωποι. Οι αρχές και οι αξίες της παλαιάς ολιγαρχίας, τις οποίες εμφυσά στον Φειδιππίδη η μητέρα του και οι οποίες υπαγορεύουν την ανεύθυνη συμπεριφορά του, προβάλλονται επίσης, εμμέσως πλην σαφώς, ως διαρκής απειλή για τη σταθερότητα της δημοκρατικής κοινωνίας, ιδιαίτερα σε περιόδους ηθικής παρακμής, κατά τις οποίες ακόμη και καλοί κατά βάθος, απλοί και σίγουρα απλοϊκοί άνθρωποι χάνουν τον δρόμο τους με τραγικές συνέπειες για τους εαυτούς τους και για τους γύρω τους. Γιατί ο Στρεψιάδης των «Νεφελών», ένας αγράμματος χωριάτης, που κοιτούσε τη δουλειά του, αλλά έκανε το λάθος να μπλέξει με γυναίκα που δεν ήταν του χεριού και της τάξης του, είναι ο τυπικός Αθηναίος της εποχής του: δεν είναι εκ φύσεως διεφθαρμένος και ανέντιμος, είναι όμως εκ φύσεως αφελής και ευεπίφορος σε κακές επιρροές, ιδιαίτερα όταν βρεθεί υπό πίεση. Άνθρωποι όπως ο Στρεψιάδης και ο Φειδιππίδης καταλήγουν να βλάπτουν την Αθήνα τόσο όσο και απατεώνες, όπως ο Σωκράτης και οι σοφιστές του (για αυτή την άδικη παρουσίαση του Σωκράτη ως σοφιστή και απατεώνα, βλ. παρακάτω). Στον Πρόλογο, λοιπόν, ο κωμικός ήρωας συλλαμβάνει σχέδιο για έξοδο από την κρίση. Το σχέδιο αυτό είναι γνωστό ως «Κωμική Ιδέα». Συνήθως πρόκειται για λύση τόσο ευφάνταστη και ουτοπική όσο πραγματικά και επείγοντα είναι, όχι μόνο στο κωμικό σύμπαν αλλά και στην σύγχρονη επικαιρότητα, τα προβλήματα που επιχειρεί να αντιμετωπίσει: μια προσωπική ειρήνη με τη Σπάρτη· η ίδρυση μιας εναλλακτικής πολιτείας στον ουρανό· η κάθοδος στον Άδη κ.ά. Στις «Νεφέλες», η Κωμική Ιδέα είναι λιγότερο εξωπραγματική από ό,τι σε άλλες κωμωδίες, αλλά είναι άκρως προβληματική· δεν είναι αστεία, είναι γελοία (και άρα υποκρύπτει ειρωνεία εκ μέρους του κωμικού ποιητή προς τον ήρωά του): ο Στρεψιάδης ψάχνει λύση στα προβλήματά του καταφεύγοντας σε αυτούς ακριβώς που του προκάλεσαν το πρόβλημα, τους ανήθικους σοφιστές. Πρόκειται σαφώς για πλάνη, την οποία ο Στρεψιάδης θα πληρώσει ακριβά. Το ενδιαφέρον είναι ότι σε αυτή την πλάνη θα τον σπρώξει λίγο αργότερα και ο Χορός των Νεφελών. 27 Τα βάσανα του Στρεψιάδη (1-136) Η ενότητα περιλαμβάνει δύο σκηνές: (α) Στίχοι 1-86: τον αρχικό μονόλογο του Στρεψιάδη, από τον οποίο αντλούμε όλες τις βασικές πληροφορίες για το παρελθόν της ιστορίας, αλλά και πληροφορούμαστε το σχέδιο που καταστρώνει ο κωμικός ήρωας, για να βγει από την οικονομική κρίση· (β) Στίχοι 87-136: τον διάλογο Στρεψιάδη και Φειδιππίδη, ο οποίος μας προετοιμάζει για την είσοδο στο Φροντιστήριο του Σωκράτη στην επόμενη ενότητα. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Γνωρίζουμε τον βασικό πρωταγωνιστή του έργου, τον Στρεψιάδη, και τον γιο του, Φειδιππίδη. Βλέπουμε την προβληματική κατάσταση στην οποία έχει περιέλθει ο Στρεψιάδης και μαθαίνουμε τα αίτιά της — τόσο τα συγκεκριμένα και άμεσα (δηλαδή τη συμπεριφορά του Φειδιππίδη και της μητέρας του), όσο και τα ευρύτερα και έμμεσα (την ηθική πτώση που προκάλεσε ο πόλεμος και οι αμοραλιστικές, νέες τάσεις στην εκπαίδευση). Πληροφορούμαστε για την ύπαρξη του «Φροντιστηρίου» του Σωκράτη και πώς αυτό μπορεί να βοηθήσει τον πρωταγωνιστή να βγει από τη δύσκολη θέση. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο Στρεψιάδης έχει περιέλθει σε δεινή οικονομική κατάσταση εξαιτίας των ακριβών διασκεδάσεων του γιου του, του Φειδιππίδη, που έχει αναπτύξει παθολογικό ενδιαφέρον για τα άλογα και τον ιππόδρομο. Πριν παντρευτεί και μετακομίσει από την ύπαιθρο στην πόλη, ο Στρεψιάδης ζούσε ταπεινή και ανέμελη ζωή απολαμβάνοντας τα χωράφια και τα κοπάδια του. Έκανε όμως το λάθος να παντρευτεί μια φαντασμένη, κομψευόμενη γυναίκα από λαμπρή γενιά, η οποία κατασπατάλησε το βιος του με την άμυαλη ανοιχτοχεριά της, κι από πάνω έμαθε και στον γιο τους να μεγαλοπιάνεται και να ζει πέρα από τις δυνατότητές του. Ως αποτέλεσμα, ο Στρεψιάδης τώρα χρωστά σ᾽ όλο τον κόσμο και δεν έχει άλλο τρόπο να αποφύγει τους νομικούς μπελάδες από το να εξαπατήσει τους δανειστές του. Τη μέθοδο την έχει ήδη επινοήσει: θα στείλει τον Φειδιππίδη στο «Φροντιστήριο» του Σωκράτη, όπου διδάσκουν πώς να στρεψοδικείς, πώς να κάνεις, δηλαδή, το άσπρο μαύρο και να παρουσιάζεις το άδικο ως δίκαιο με σοφιστικά (δηλαδή εξυπνακίστικα) επιχειρήματα! Ο Φειδιππίδης, δυστυχώς, αρνείται να πάει, γιατί δεν θέλει να βλάψει τη δημόσια εικόνα του ταυτιζόμενος με τους αρρωστιάρηδες και άπλυτους φιλοσόφους που κατοικούν εκεί. 29 ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ «Στρεψιάδης, Φειδωνίδης, Κικυννιώτης» (στ. 145) ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Γιος του Φείδωνα («του Σπαγγοραμμένου»: από το αρχαίο ρήμα φείδομαι, που μεταξύ άλλων σημαίνει «οικονομώ, χρησιμοποιώ κάτι με πολλή περίσκεψη και προσοχή»), από τον δήμο της Κίκυννας. Αγρότης στην καταγωγή και στο πνεύμα, άνθρωπος απλός και άκομψος, αλλά προφανώς με κάποια περιουσία, την οποία μάζεψε με κόπους και μόχθους, υπέκυψε στον πειρασμό να πάρει γυναίκα από παλαιό, αριστοκρατικό αλλά ξεπεσμένο τζάκι. Άσχετος με τους τρόπους και τα ήθη της πόλης, ο Στρεψιάδης δεν μπορεί να ελέγξει τις σπατάλες της γυναίκας του και τα πανάκριβα χόμπι του γιου του, που τον σπρώχνουν στην οικονομική καταστροφή. Η απόφασή του να μάθει πώς να στρεψοδικεί (εξ ου και Στρεψιάδης, αυτός που διαστρέφει τα πράγματα) είναι αποτέλεσμα της απελπισίας του, αλλά και του... πρακτικού του πνεύματος! Εφόσον οι εποχές είναι τέτοιες και η ευκαιρία προσφέρεται, γιατί να μην την εκμεταλλευτεί, για να γλυτώσει! Ο Στρεψιάδης είναι ο τύπος του αγαθού και απελπισμένου ανθρωπάκου, που στρέφεται στη μικροαπατεωνιά, προκειμένου να επιβιώσει. Τις συνθήκες για την εξαθλίωσή του αυτή, την οικονομική και την ηθική, τις έχουν δημιουργήσει βεβαίως άλλοι, μεγάλοι και τρανοί: σε μικρότερο βαθμό κάποιοι που αρπάζονται ακόμη πεισματικά από περασμένα μεγαλεία αγνοώντας την πραγματικότητα· και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό εκείνοι που διέφθειραν τις παλιές, παραδοσιακές αξίες της σκληρής δουλειάς, της φειδούς, της ευθύτητας και της δικαιοσύνης. Ο ίδιος βέβαια είναι επιρρεπής σε κακές επιρροές, αλλά και στο δέλεαρ της εύκολης λύσης. Στο τέλος, θα αντιληφθεί ότι τὸ ἄδικον οὐκ εὐλογεῖται και θα τιμωρήσει σκληρά, στην εκδοχή του έργου όπως την έχουμε, τους μεγαλοαπατεώνες που σφράγισαν τη μοίρα του. 30 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης «Απεικόνιση του Φειδιππίδη πριν την εγγραφή του στο Φροντιστήριο». ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Ο φαντασμένος και ακαμάτης γιος του Στρεψιάδη και της ανιψιάς του Μεγακλή (η γυναίκα του Στρεψιάδη παραμένει ανώνυμη· δεν εμφανίζεται στο έργο και προσδιορίζεται μόνο από την καταγωγή της, που αποκαλύπτει και τον χαρακτήρα της: στη γυναίκα του αποδίδει ο Στρεψιάδης την ευθύνη για την ακαματοσύνη του παιδιού τους). Το όνομα του Φειδιππίδη είναι προϊόν συμβιβασμού ανάμεσα στον πατέρα και τη μητέρα του, και συνάμα ένδειξη από πόσο διαφορετικούς κόσμους προέρχονται οι δύο γονείς του: ο μεν πατέρας του ήθελε να του δώσει το συνετό και παραδοσιακό όνομα Φειδωνίδης (από τον παππού του Φείδωνα), η δε μητέρα του επιθυμούσε να τον προικίσει με μεγαλόπρεπα (στην περίπτωσή τους, όμως, μεγαλομανή), αριστοκρατικά ονόματα, όπως Ξάνθιππος, Καλλιππίδης και Χάριππος. Οι δύο γονείς συμβιβάζονται, αν και ο συμβιβασμός είναι μάλλον φαινομενικός· στην πραγματικότητα η ανιψιά του Μεγακλή έχει επικρατήσει πλήρως, διότι ο Φειδιππίδης ρέπει πολύ περισσότερο προς τους ίππους παρά προς το φείδεσθαι, την οικονομική περισυλλογή! Ο νεαρός έχει μανία με τον ιππόδρομο, αλλά επίσης έχει διδαχθεί από τη μητέρα του να έχει ακριβά γούστα στο ντύσιμο και τη διασκέδαση, να συναναστρέφεται άτομα της υψηλής κοινωνίας μιμούμενος τη συμπεριφορά τους και τους σπουδαιοφανείς τρόπους τους και γενικά να θεωρεί τον εαυτό του κοινωνικά υπέρτερο. ΥΠΗΡΕΤΕΣ ΤΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗ: Πρόσωπα με ελάχιστο ομιλούντα ρόλο, επιτελούν πρακτικές αποστολές στη σκηνή, αλλά επίσης με την τεμπελιά και την απειθαρχία τους είναι κι αυτοί σημεία των καιρών: ο πόλεμος έχει ανατρέψει κάθε ηθική τάξη· έχει κάνει ακόμη και τους δούλους να εξοκείλουν, εφόσον οι αφέντες τους φοβούνται να τους τιμωρήσουν. 31 ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Ξημερώματα· έξω είναι ακόμη σκοτάδι. Στη σκηνή βλέπουμε δύο θύρες: η μία συμβολίζει το σπίτι του Στρεψιάδη και η άλλη το Φροντιστήριο του Σωκράτη. Στην αρχή του έργου, Στρεψιάδης και Φειδιππίδης κοιμούνται σε στρώματα μπροστά από την πόρτα του σπιτιού τους. Η διάταξη αυτή είναι συμβατική και πρακτική: δεν χρειάζεται να προβληματιστούμε γιατί κοιμούνται έξω και όχι μέσα ή γιατί ο Στρεψιάδης κοιμάται πλάι στον γιο και όχι τη γυναίκα του. Σε άλλο χώρο του σπιτιού κοιμάται ένας δούλος, που εισέρχεται στη σκηνή στον στ. 18. Σκίτσο για το σκηνικό της παράστασης του Εθνικού Θεάτρου (1984). Βλέπουμε το σκηνικό οικοδόμημα με τις δύο θύρες, του σπιτιού του Στρεψιάδη και του Φροντιστηρίου, καθώς και τον γερανό, με τον οποίο εντός ολίγου θα εισαχθεί στη σκηνή ο Σωκράτης 32 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση «Βάι βάι! / Αφέντη Δία, μεγάλες που είναι οι νύχτες· / ατέλειωτες· ποτέ πια δε θα φέξει;» (στ. 1-3) 33 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση Ο Στρεψιάδης και ο Φειδιππίδης ξαπλωμένοι, ο καθένας στο κρεβάτι του. Πιο πίσω, [ξαπλωμένος κι αυτός, ένας δούλος]. Ο Στρεψιάδης ανακάθεται στο στρώμα του, τεντώνεται και χασμουριέται. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Βάι βάι! Αφέντη Δία, μεγάλες που είναι οι νύχτες· ατέλειωτες· ποτέ πια δε θα φέξει; Κι όμως είν’ ώρα που άκουσα κοκόρι. Κι οι δούλοι ροχαλίζουν· πού έτσι πρώτα; Πόλεμε, χάσου· για πολλά, και που ούτε τους δούλους δεν τολμώ να τιμωρήσω. Και νύχτα δε σηκώνεται ούτε τούτο τ᾽ αγόρι το σπουδαίο· τις αμολάει μέσα σε πέντε κάπες τυλιγμένος. Ας σκεπαστώ κι εγώ κι ας ροχαλίσω. Ο Στρεψιάδης στριφογυρίζει ανήσυχος στο στρώμα του 5 10 Ξαπλώνει και σκεπάζεται, μα αμέσως πάλι ανασηκώνεται. Μα δε με παίρνει ο ύπνος· με τσιμπούνε κι έξοδα και παχνί1 και χρέη για τούτον το γιόκα. Κι αυτός, πάντα μακρομάλλης, καβάλα τρέχει με άρματα και με άτια κι όλο άλογα ονειρεύεται· εγώ λιώνω να βλέπω πως ο μήνας είναι τώρα στο τρίτο του δεκαήμερο· κι οι τόκοι τρέχουν. Ο Στρεψιάδης αναλογίζεται τα χρέη του και τις προθεσμίες που λήγουν 15 Φωνάζει. Μικρέ! Για άναψε, βρε, ένα λύχνο και βγάλε το τεφτέρι2 μου, τους τόκους να λογαριάσω και να δω σε πόσους χρωστώ. 20 Ένας δούλος εκτελεί τη διαταγή και ο Στρεψιάδης ανοίγει το τεφτέρι. Να, στον Πασία δώδεκα μνες. Δώδεκα στον Πασία. Γιατί; Ποιος λόγος να δανειστώ; Για ν᾽ αγοράσω εκείνο τ᾽ άλογο τ᾽ αστεράτο. Α, στερημένο μια πέτρα κάλλιο ας μ᾽ έκανε απ᾽ το φως μου. 25 1 παχνί: η φάτνη των αλόγων, κατ᾽ επέκταση τα έξοδα για την τροφή και το κατάλυμά τους 2 τεφτέρι: σημειωματάριο Σημείωση: Η μετάφραση των Νεφελών αποδίδεται στο μονοτονικό σύστημα και με τις γραμματικές επιλογές του Θρ. Σταύρου 34 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (παραμιλώντας πάνω στον ύπνο του) Ο Φειδιππίδης παραμιλά και ονειρεύεται άλογα και ιππικούς αγώνες Φίλωνα, στη γραμμή σου! Ζαβολιάρη! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Να το κακό που μ᾽ έχει χαντακώσει·3 και στον ύπνο του βλέπει ιπποδρομίες. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (πάντα στον ύπνο του) Ποιο γύρο κάνουν τα άτια4 του πολέμου; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 30 Εσύ τον κύρη σου όλο γυροφέρνεις. Μα ας δούμε τι άλλο χρέος. Στον Αμυνία τρεις μνες για δυο τροχούς κι ένα σκαμνάκι. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (πάντα κοιμισμένος) Μπρος! Το άτι στην κυλίστρα5 και στον στάβλο! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Έξω απ᾽ το βιος μου εσύ μ᾽ έχεις τσουλήσει·6 και πρόστιμα έχω φάει και για τους τόκους, κατάσχεση άλλοι λεν πως θα μου κάμουν. 35 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (μισοξυπνώντας) Πατέρα, πες μου, αλήθεια, τι γκρινιάζεις κι έτσι στριφογυρίζεις όλη νύχτα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο… κλητήρας τσιμπά και ξεπετιέμαι. 40 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Άσε να κοιμηθώ, καλέ μου, λίγο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ρίχνε το εσύ στον ύπνο, μα τα χρέη, να ξέρεις, στο ξερό σου7 όλα θα πέσουν. Αχ, αχ. Τέλος κακό να ᾽θελε βρει η μεσίτρα8 που μ᾽ έβαλε τη μάνα σου να πάρω· γλυκιά ζωή χωριάτικη εγώ ζούσα, όλη ακαταστασία, λιγδιά9 και σκόνη, μέσα σε αρνιά, μελίσσια και πυρήνα.10 Ο Στρεψιάδης χτυπιέται για την απόφασή του να πάρει γυναίκα από αριστοκρατικό σόι 45 χαντακώνω: βλάπτω, καταστρέφω, φέρνω κάποιον σε εξαιρετικά δύσκολη θέση άτια: άλογα κ  υλίστρα: ειδική αμμοδόχος, στην οποία κυλιούνταν τα άλογα μετά την κούρσα, για να στεγνώσουν από τον ιδρώτα, πριν οδηγηθούν πίσω στον στάβλο 6 τσουλώ: σπρώχνω κάτι, για να κινηθεί παραπέρα 7 στο ξερό σου: στο κεφάλι σου 8 μεσίτρα: η προξενήτρα 9 λιγδιά: ακαθαρσία 10 πυρήνας: ο Θ. Σταύρου μεταφράζει έτσι την αρχαία λέξη στέμφυλα, που δήλωνε μάζα ελιών που έχουν πατηθεί, ώστε να εξαχθεί από αυτές το λάδι 3 4 5 35 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση Και πήρα, εγώ ο χωριάτης, μια απ᾽ τη χώρα, την ανιψιά του Μεγακλή, γιου του άλλου Μεγακλή, μια όλο φούμαρα,11 λουσάτη, ίδια σαν την αρχόντισσα Κοισύρα. Δίπλα της, στο τραπέζι εκεί του γάμου, τρυγιά,12 μαλλιά, τσαντίλες,13 μπερεκέτια14 μύριζα εγώ· κι αρώματα, σαφράνι,15 λάγνα φιλιά, σπατάλες κι απληστία, μα και Γενετυλλίδα και Κωλιάδα μύριζε εκείνη. Ωστόσο δεν καθόταν κι οκνή·16 διαρκώς ζητούσε στο στημόνι17 το υφάδι να περνά. Και το σκουτί18 μου δείχνοντάς της της έλεγα: «Γυναίκα, παραπερνάς19 το υφάδι20 στο στημόνι». 50 55 60 Τον πλησιάζει ένας υπηρέτης. ΥΠΗΡΕΤΗΣ Μέσα στο λύχνο δεν είν᾽ άλλο λάδι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Άναψες, βλέπω, τον μπεκρή τον λύχνο· κόπιασε να τις φας. ΥΠΗΡΕΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Γιατί; Να μάθεις κι απ᾽ τα χοντρά να βάζεις πάλι φτίλια.21 65 Ο υπηρέτης αποτραβιέται, για να μην τις φάει, κι ο Στρεψιάδης συνεχίζει τον μονόλογό του. Κι όταν το γιο αποχτήσαμε, να, ετούτον, εγώ κι αυτή η σπουδαία που λέω γυναίκα μαλώναμε για τ᾽ όνομα· τη λέξη «ίππος» έχωνε αυτή μες τ᾽ όνομά του: 70 11 φούμαρα: ψευτιές, κούφια και ανόητα λόγια 12 τρυγιά (η): το κατακάθι από το κρασί, που μένει στον πάτο του βαρελιού 13 τσαντίλες: είδος καλαθιού ή κούπας, που χρησιμοποιούνταν για την αποξήρανση των σύκων 14 μπερεκέτια: αφθονία αγαθών, ευλογία, πλούτος 15 σαφράνι: άλλως κρόκος ή ζαφορά, ουσία που λαμβάνεται από τα άνθη του φυτού κρόκος. 16 17 18 19 20 21 Χρησιμοποιούνταν στη μαγειρική ή ακόμη και για τη βαφή ενδυμάτων. Ο κροκωτός ήταν πολυτελές γυναικείο ένδυμα οκνή: άπραγη, χωρίς να κάνει τίποτα στημόνι: το νήμα κατά μήκος του αργαλειού σκουτί: ρούχο, ένδυμα παραπερνάς: το περνάς σε υπερβολικό βαθμό υφάδι: τα νήματα του υφάσματος, που είναι υφασμένα καθέτως προς την ούγια (τα κατά μήκος άκρα του) φτίλια: φυτίλια Ένα κρεβάτι, δύο κόσμοι! Ο Στρεψιάδης και η γυναίκα του τσακώνονται για το όνομα και την ανατροφή του γιου τους 36 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση Ξάνθιππο, Καλλιππίδη, Χάριππο... Έτσι. Εγώ έλεγα όχι· Φειδωνίδης, που είναι τ᾽ όνομα του παππού. Ο καβγάς τραβούσε, ώσπου συμβιβαστήκαμε στο τέλος κι είπαμε να τον λέμε Φειδιππίδη. Χάιδευε αυτή το γιο στην αγκαλιά της: «Σα μεγαλώσεις, θα φοράς πορφύρα, όπως ο Μεγακλής, και προς την πόλη θα τρέχεις με άρμα». Κι εγώ του ᾽λεγα έτσι: «Κάπα θα μου φοράς κι απ᾽ το Φελλέα γίδια θα σαλαγάς22 σαν το γονιό σου». Τα λόγια μου δεν τ᾽ άκουσε όμως, κι έτσι το βιος μου αλογοσκόρπισε. Και τώρα, ψάχνοντας οληνύχτα για ένα δρόμο, βρήκα ένα μονοπάτι εξαίσιο· αν τούτον πείσω να τ᾽ ακλουθήσει, θα γλυτώσω. 75 80 85 Δεξιά, μπροστά: Νίκος Καζής (Φειδιππίδης), Μιχάλης Καλογιάννης (Στρεψιάδης), Θίασος Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1970 (σκηνοθεσία Αλέξης Σολομός) 22 σ  αλαγώ γίδια: βόσκω κατσίκια (σαλαγώ κυριολεκτικά σημαίνει «οδηγώ το κοπάδι από τη στάνη στο βοσκοτόπι και πίσω με σάλαγο, δηλαδή με δυνατές φωνές») Ο Στρεψιάδης συλλαμβάνει το σχέδιό του 37 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση «Καλλιτεχνική απόδοση του σκηνικού της παράστασης» 38 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1-86) Ο Στρεψιάδης σε απόγνωση ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Ποιες διαφορές εντοπίζει ο Στρεψιάδης συγκρίνοντας τη ζωή του στο παρελθόν με την τωρινή του κατάσταση; Πού τις αποδίδει; 2. Η γυναίκα του Στρεψιάδη δεν εμφανίζεται ούτε κατονομάζεται στο έργο, σκιαγραφείται όμως μέσα από διάφορες αναφορές στο πρόσωπό της. Εντοπίστε αυτές τις αναφορές. Αν εμφανιζόταν στο έργο, ποια θα ήταν η εξωτερική της εμφάνιση; Φανταστείτε και ζωγραφίστε την. 3. Ο Στρεψιάδης και η γυναίκα του εκπροσωπούν δύο διαφορετικούς κόσμους, τον κόσμο της υπαίθρου ο πρώτος, τον κόσμο της πόλης η δεύτερη. Ποιες συμπεριφορές και ποιες ηθικές αξίες συνδέονται με τον καθένα, σύμφωνα με την κωμωδία μας; 4. Εντοπίστε στο διαδίκτυο φωτογραφίες από διάφορες παραστάσεις των «Νεφελών» (μπορείτε, π.χ., να ερευνήσετε το αρχείο παραστάσεων του ΘΟΚ <http://www.thoc.org.cy/gr/> και του Εθνικού Θεάτρου <http://www.n-t.gr/>). Επιλέξτε συγκεκριμένα τρεις διαφορετικές θεατρικές αποδόσεις του Στρεψιάδη. Παρατηρήστε το κοστούμι, τη φυσιογνωμία, την κίνηση και τα εκφραστικά μέσα του ηθοποιού (στον βαθμό που διακρίνονται από τις φωτογραφίες). Ποια από αυτές ανταποκρίνεται περισσότερο στον χαρακτήρα του ήρωα, όπως περιγράφεται στους στ. 1- 86 του έργου, κατά τη γνώμη σας, και γιατί; 5. Ακούστε το τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη «Μικρός αρραβωνιάστηκα». Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές εντοπίζετε ανάμεσα στον τραγουδιστή και στον Στρεψιάδη; 6. Ερευνήστε ιδιαίτερα τι σημαίνει ο όρος «μαγκιόρα», που ο Βαμβακάρης χρησιμοποιεί στο τραγούδι του. Ο όρος αυτός υπονοεί μια ανατροπή στις σχέσεις μεταξύ ανδρών και γυναικών, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του γάμου. Συζητήστε κριτικά αυτές τις αντιλήψεις. 39 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ B' (87-136) Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο του Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Να τον ξυπνήσω πρώτα. Πώς να κάμω 87 γλυκά γλυκά να γίνει; — Φειδιππίδη, Φειδιππιδάκη, γιε μου. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Τι πατέρα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δώσ᾽ μου το χέρι σου, έλα, φίλησέ με. 90 Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να καλοπιάσει τον γιο του ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Να! Τι είναι; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πες μου, μ᾽ αγαπάς, παιδί μου; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ναι, μα τον αλογόθεο Ποσειδώνα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όχι τον αλογόθεο· η αιτία είναι ο θεός αυτός των συμφορών μου. Μα αν μ᾽ αγαπάς με την καρδιά σου, γιε μου, 95 κάμε ό,τι θα σου πω. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Τι θες να κάμω; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Άλλαξε ευθύς τρόπο ζωής και σύρε1 να μάθεις όσα εγώ θα σ᾽ ορμηνέψω.2 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και τι προστάζεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ μα το Διόνυσο. Θα μ᾽ ακούσεις; Ναι· ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κοίταξε έξω. Βλέπεις εκείνη την πορτούλα, το σπιτάκι; 100 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Βλέπω. Μα αλήθεια, τι είν’ αυτό, πατέρα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σοφών πνευμάτων αργαστήρι. Μένουν σ᾽ αυτό κάτι άντρες, που διδάσκουν ότι ο ουρανός είναι φούρνος και μας ζώνει γύρω γύρω, κι εμείς τα κάρβουνά του. Σε κάνουν άξιο, αν πληρωθούν, να βγαίνεις στα λόγια νικητής, άδικα ή δίκια. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και ποιοι είναι; 1 σύρε: πήγαινε 2 θα σε ορμηνέψω: θα σε συμβουλεύσω 105 Αποκαλύπτει στον Φειδιππίδη το σχέδιό του 40 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ B' (87-136) Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο του Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς τους λεν δεν καλοξέρω· μελετοερευνητές πολύ σπουδαίοι. 110 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Πουφ! Είναι κάτι λέτσοι·3 ξέρω, ξέρω. Μιλάς γι᾽ αυτούς τους κάτωχρους αγύρτες,4 τους ξυπόλυτους. Ένας, ο βλαμένος Σωκράτης, και μαζί κι ο Χαιρεφώντας. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μη σαλιαρίζεις,5 πάψε. Αν για τ᾽ αλεύρι νοιάζεσαι του πατέρα σου, παράτα τις ιππασίες και γίνε μαθητής τους. 115 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Α, μα το Διόνυσο, όχι, κι αν μου δώσεις τους φασιανούς που θρέφει ο Λεωγόρας. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ω, σε ικετεύω, εσέ, τον πιο ακριβό μου στον κόσμο αυτόν. 120 Και τι ζητάς να μάθω; Αυτοί οι σοφοί δυο λόγους, όπως λένε, τον δυνατό και τον αδύνατο, έχουν. Ο αδύνατος υποστηρίζει, λένε, τ᾽ άδικο, μα νικά τον άλλο, ωστόσο. Τον άδικο αυτό λόγο αν πας και μάθεις, από τα χρέη που έκαμα για σένα ούτε έναν οβολό δεν θα πληρώσω. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ποτέ! Τους καβαλάρηδες πώς θέλεις ν᾽ αντικρύσω, το χρώμα μου σα χάσω; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Φειδιππίδης αρνείται κατηγορηματικά να υπακούσει 125 130 Ε τότε, μα τη Δήμητρα, απ᾽ το βιος μου δεν τρώτε πια ούτε εσύ ούτε τ᾽ άλογά σου, ή του αμαξιού σου ή τ᾽ άλλο, τ᾽ αστεράτο· να γκρεμιστείς, να φύγεις απ᾽ το σπίτι. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Δεν θα μ᾽ αφήσει δίχως άτι ο θειός μου, ο Μεγακλής. Κάμε ό,τι θέλεις, φεύγω. Μπαίνει στο εσωτερικό του σπιτιού. 3 λέτσοι: βρωμιάρηδες 4 αγύρτες: απατεώνες 5 πάψε να σαλιαρίζεις: να συμπεριφέρεσαι ανώριμα, σαν μωρό παιδί 135 41 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ B' (87-136) Ο Στρεψιάδης επιχειρεί να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο του Σωκράτη ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Στην αρχή της προηγούμενης ενότητας, ο Στρεψιάδης αναθεμάτισε τον Πελοποννησιακό Πόλεμο ως αιτία γενικής ηθικής κατάπτωσης στην Αθήνα. Πώς μπορεί να συνδέεται με αυτό η συμπεριφορά του Φειδιππίδη στη Β' σκηνή του Προλόγου; 2. Ο ήρωας επιχειρεί να αντιμετωπίσει την κρίση που τον ταλανίζει με την «Κωμική Ιδέα» (βλ. Εισαγωγή). Πόσο ευφυές σας φαίνεται το σχέδιό του; Νομίζετε ότι θα πετύχει; 3. Πώς διαγράφεται γενικά η σχέση του Στρεψιάδη με τον γιο του; Ποιες μεθόδους χρησιμοποιεί προκειμένου να τον πείσει και γιατί; Αν ήσασταν στη θέση του, θα ακολουθούσατε την ίδια τακτική; 4. Ο Φειδιππίδης και ο Στρεψιάδης προβάλλουν διαφορετική εικόνα ο καθένας για τον Σωκράτη και το Φροντιστήριο. Οι δύο οπτικές συγκρούονται ή αλληλοσυμπληρώνονται; 5. Σε συνεργασία με τον/την καθηγητή/καθηγήτρια της Τέχνης, επιχειρήστε να αποδώσετε ζωγραφικά έναν τυπικό μαθητή του Φροντιστηρίου. Στη συνέχεια, διενεργώντας έρευνα στο διαδίκτυο (ΘΟΚ, Εθνικό Θέατρο κ.α.), εντοπίστε πώς απέδωσαν τις μορφές αυτές διάφοροι σκηνοθέτες και ενδυματολόγοι. Συγκρίνετε τα έργα σας και εξηγήστε τις επιλογές σας. O Στρεψιάδης στο Φροντιστήριο (137-283) Σε αυτό το δεύτερο, διακριτό μέρος του Προλόγου περιλαμβάνονται άλλες τρεις σκηνές (οι οποίες στο βιβλίο μας αριθμούνται σε συνέχεια των προηγούμενων): (γ) Στίχοι 137-198: Ο Στρεψιάδης συνομιλεί με τον Μαθητή του Σωκράτη· (δ) Στίχοι 199-232: Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν και αποκαλύπτουν τον κόσμο που κρύβουν πίσω τους· (ε) Στίχοι 233-283: Ο Στρεψιάδης συναντιέται με τον ίδιο τον Σωκράτη. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Εισερχόμαστε στο Φροντιστήριο και διαπιστώνουμε με τα ίδια μας τα μάτια πλέον τι είδους έρευνες και μελέτες λαμβάνουν χώρα σε αυτό. Γνωρίζουμε τον ίδιο τον Σωκράτη, ο οποίος παρουσιάζεται ως ιδιότυπη ανάμειξη σοφιστή και φυσικού φιλοσόφου. Βλέπουμε τον Στρεψιάδη να εισάγεται στο Φροντιστήριο ως μαθητής. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αφού είδε κι απόειδε με τον γιο του, ο Στρεψιάδης αποφασίζει να εγγραφεί ο ίδιος στο Φροντιστήριο. Γρήγορα όμως αντιλαμβάνεται ότι με το βραδύ, χωριάτικο πνεύμα του θα δυσκολευθεί να επικοινωνήσει με τις λεπτές διάνοιες των σωκρατικών. Στην πύλη του Φροντιστηρίου εμφανίζεται ένας Μαθητής, ο οποίος τον εισάγει στη θεματολογία του Φροντιστηρίου, ορκίζοντάς τον να αντιμετωπίσει όσα θα μάθει ως ιερά μυστήρια: οι σπουδαίοι «μελετοερευνητές» ασχολούνται κυριολεκτικά με... ψείρες (έστω, με ψύλλους και κουνούπια!), καθώς επίσης, πάλι κυριολεκτικά, με... αέρα κοπανιστό (αφού εξετάζουν, με ανοικτό το στόμα κι ό,τι ήθελε προκύψει, τα ουράνια και τους αιθέρες)! Οι πληροφορίες του Μαθητή επαληθεύονται, όταν οι πόρτες του Φροντιστηρίου ανοίγουν και ξεχύνεται έξω ομάδα οπαδών του Σωκράτη με τα σύνεργα της δουλειάς τους. Οι μαθητές αυτοί θυμίζουν περισσότερο τους ταλαίπωρους Σπαρτιάτες που οι Αθηναίοι είχαν συλλάβει αιχμαλώτους ένα χρόνο πριν στη Σφακτηρία. Ο Στρεψιάδης όμως εντυπωσιάζεται, καθώς με τέτοια ικανότητα στη λεπτολογία, συνοδευόμενη από έλλειψη ηθικών ενδοιασμών, δεν χάνει κανείς καμία δίκη — αντίθετα, μπορεί να κερδίσει και κανένα κομματάκι γης. Η εμφάνιση του Σωκράτη, όσο κι αν ο Στρεψιάδης δεν καταλαβαίνει ούτε λέξη από όσα λέει, ενισχύει τον ενθουσιασμό του, αφού του υπόσχεται ότι μαθητεύοντας κοντά του θα κάνει τη γλώσσα του ροδάνι. Ο Σωκράτης στεφανώνει τον Στρεψιάδη (όπως στεφανώνονται οι μύστες στα μυστήρια). Ο Στρεψιάδης κάθεται στο ιερό σκαμνάκι βλέποντας να εισέρχεται στη σκηνή ο Χορός των Νεφελών. 43 ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Ο αμαθής, βραδύνους και ἄγροικος Στρεψιάδης εμφανίζεται στη σκηνή αυτή σε όλο το κωμικό του μεγαλείο, καθώς αντιδρά με ένα έξοχο μείγμα ειρωνείας, δυσπιστίας και θάμβους στον εντελώς ανοίκειο κόσμο του Φροντιστηρίου και των ενοίκων του. ΜΑΘΗΤΗΣ ΤΟΥ ΣΩΚΡΑΤΗ: Ο Μαθητής αυτός, που στην πρώτη, χαμένη εκδοχή του έργου ενδέχεται να ήταν ο ίδιος ο Χαιρεφών, διαφέρει από τους υπολοίπους. Εκτός του ότι έχει ομιλούντα ρόλο, μπορεί να κυκλοφορεί στον ήλιο με άνεση, ενώ οι υπόλοιποι δεν αντέχουν και πολύ. Κυρίως φαίνεται να έχει αυξημένες εξουσίες επί των υπολοίπων. Ο Αριστοφάνης χρησιμοποίησε άλλες δυο φορές τουλάχιστον στο έργο του αυτόν τον κωμικό τύπο: το τσιράκι του Μεγάλου Δασκάλου, που αποτελεί καθρέφτισμα του κυρίου του και που προϋπαντά στην πόρτα τον ταπεινό άνθρωπο που έρχεται να πέσει στα πόδια του. Στους Αχαρνείς (425 π.Χ.), ο συνεργάτης του Ευριπίδη Κηφισοφών υποδέχεται τον Δικαιόπολη. Στις Θεσμοφοριάζουσες (411 π.Χ.), ο Ευριπίδης επισκέπτεται τον συνάδελφό του Αγάθωνα: τον πρώτο υποδέχεται ο δούλος του δεύτερου. «Απεικόνιση του Μαθητή του Σωκράτη» ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει μια καρικατούρα του Σωκράτη, η οποία διαφέρει ριζικά από τον τρόπο με τον οποίο τον περιγράφουν οι δύο σημαντικότεροι μαθητές του, ο Πλάτωνας και ο Ξενοφώντας. Ο Σωκράτης του Αριστοφάνη είναι μείγμα φυσικού φιλοσόφου, που ασχολείται με την κοσμολογία και τις φυσικές επιστήμες, όπως οι λεγόμενοι «Προσωκρατικοί» (βλ. σχόλιο στον στ. 234), και τυπικού Σοφιστή, που καταπιάνεται με τη γλώσσα και τη ρητορική, με σκοπό να διαστρέψει την αλήθεια και να κάνει τον Άδικο Λόγο να υπερισχύσει του Δίκαιου. Παλαιότερα πιστευόταν ότι οι ιστορικές προσωπικότητες που εμφανίζονται στη σκηνή του Αριστοφάνη φορούσαν «μάσκες - πορτραίτα», οι οποίες τους καθιστούσαν εύκολα αναγνωρίσιμους. Παρόλα αυτά, όταν ο Στρεψιάδης πρωτοβλέπει τον Σωκράτη, φαίνεται να μην τον αναγνωρίζει. Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει, γιατί: (α) ο Σωκράτης αιωρείται πάνω στον γερανόν (βλ. σχόλιο παρακάτω), άρα βρίσκεται σε φυσική απόσταση από τον Στρεψιάδη· (β) μεταξύ τους υπάρχει και μεταφορική απόσταση, χάσμα, κι αυτό πρέπει να τονιστεί όσο το δυνατόν περισσότερο: ο Στρεψιάδης δεν αναγνωρίζει τον φιλόσοφο, γιατί οι δυο τους ανήκουν σε εντελώς διαφορετικούς κόσμους. Ο κόσμος του Φροντιστηρίου 44 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Ο ΑΛΗΘΙΝΟΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ (469-399 π.Χ.) Ο φιλόσοφος που άλλαξε την ιστορία της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας, αν και δεν έγραψε ποτέ ούτε ένα βιβλίο. Καταγόταν από ταπεινή οικογένεια. Στη ζωή του δεν υπήρξε ο αποστασιοποιημένος διανοούμενος που περιγράφει εδώ ο Αριστοφάνης, αλλά ενεργός πολίτης, με προσφορά στη δημόσια ζωή. Διακρίθηκε στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, και μάλιστα ένα χρόνο πριν τις «Νεφέλες», στην υποχώρηση από το Δήλιον (424 π.Χ.). Επίσης ως ένας από τους «πρυτάνεις» (επικεφαλής της φυλής του στη Βουλή) αντιστάθηκε στην άδικη καταδίκη των στρατηγών μετά τη ναυμαχία στις Αργινούσες, ενάντια μάλιστα στο λαϊκό αίσθημα, που ζητούσε (και πήρε) την κεφαλή τους επί πίνακι (406 π.Χ.). Επί των Τριάκοντα Τυράννων, μιας στυγνής ομάδας ολιγαρχικών που κυβέρνησαν για λίγο την Αθήνα μετά την ήττα στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, διακινδύνευσε τη ζωή του αρνούμενος να συμβάλει στη σύλληψη και τη θανατική καταδίκη ενός αθώου. Στα εβδομήντα του, ο Σωκράτης κατηγορήθηκε ότι διέφθειρε τους νέους και ότι εισήγε στην πόλη «καινὰ δαιμόνια», καινούριους θεούς, ότι υπέσκαπτε δηλαδή την παραδοσιακή ηθική και θρησκεία. Το γεγονός ότι μαθητές του, όπως ο Αλκιβιάδης και ο Κριτίας, υπήρξαν αμφιλεγόμενες προσωπικότητες τον έβλαψε. Καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε με δηλητήριο (κώνειο) το 399 π.Χ. Μια εκδοχή της δίκης του Σωκράτη παρουσιάζει ο Πλάτωνας στην «Απολογία», όπου μάλιστα υπαινίσσεται ότι η σάτιρα εναντίον του στην κωμωδία δεν ήταν άσχετη με την προκατάληψη του αθηναϊκού κοινού. Ο Σωκράτης είχε τη δυνατότητα να αποφύγει τον θάνατο επιλέγοντας την εξορία. Θεωρώντας όμως ότι δεν είχε βλάψει την πόλη, αρνήθηκε. Τις τελευταίες του στιγμές, στις οποίες φέρεται να επέδειξε αξιοθαύμαστη ψυχραιμία και ήθος, τις περιγράφει ο Πλάτωνας στον «Κρίτωνα» και τον «Φαίδωνα». Αντώνης Κ. Πετρίδης είναι εντελώς ξεκομμένος από την πραγματικότητα και τα αληθινά, πιεστικά της προβλήματα: «δεν πατά στη γη»! Ακόμη και αν ήταν όμως «πορτραίτα», τα προσωπεία των αριστοφανικών ηρώων δεν απεικόνιζαν ρεαλιστικά αλλά κωμικώς διαστρεβλωμένα τα πρόσωπα και αυτών των ιστορικών προσωπικοτήτων: υπερτόνιζαν, π.χ., τις φυσικές ατέλειες στη φυσιογνωμία τους (στην περίπτωση του Σωκράτη ίσως τη φαλάκρα του). ΑΝΩΝΥΜΟΙ, ΒΩΒΟΙ ΜΑΘΗΤΕΣ: Άγνωστος αριθμός μαθητών του Σωκράτη εμφανίζονται στη σκηνή. Οι χαρακτήρες αυτοί είναι κωφὰ πρόσωπα, δηλαδή δεν έχουν ομιλούντα ρόλο. Στην εμφάνισή τους είναι όπως ακριβώς τους περιέγραψε στην προηγούμενη σκηνή ο Φειδιππίδης: ρυπαροί, χλωμοί, αρρωστιάρηδες, σαν τυφλοπόντικες που δεν αντέχουν το φως, και τρομοκρατημένοι από τον Σωκράτη. Ο Σταύρος Λούρας ως Σωκράτης ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 45 ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η δράση εκτυλίσσεται μπροστά στο Φροντιστήριο. Δεν είναι βέβαιο όμως πώς ακριβώς οργανώνεται η σκηνή εδώ. Μία επιλογή είναι η εξής: η πόρτα του Φροντιστηρίου είναι η ίδια που υποδείχθηκε στην προηγούμενη ενότητα, δηλαδή μια πλάγια πόρτα στο αριστερό άκρο της σκηνής, η οποία καλυπτόταν από παραπέτασμα. Το παραπέτασμα αφαιρείται και αποκαλύπτει πίσω του τον όμιλο των μαθητών και τα σύνεργά τους. Η άλλη επιλογή, μάλλον πιθανότερη, είναι ότι η κεντρική είσοδος, η οποία μέχρι τώρα συμβόλιζε το σπίτι του Στρεψιάδη, «μεταμορφώνεται» σε Φροντιστήριο (κάτι τέτοιο συμβαίνει και αλλού στον Αριστοφάνη, όπου ο δραματικός χώρος είναι ρευστός και αντιρεαλιστικός). Όταν ανοίγει η πόρτα, εκκυλίεται προς τα έξω μια ειδική πλατφόρμα, που ονομάζεται ἐκκύκλημα. Πρόκειται για θεατρική μηχανή, που χρησιμοποιούσε συχνά και η Τραγωδία, για να βγάλει προς τα έξω, δηλαδή για να παρουσιάσει ενώπιον των θεατών, σκηνές που κανονικά διαδραματίζονταν σε εσωτερικό χώρο. Πάνω στο εκκύκλημα ξαπλώνουν οι Μαθητές και δίπλα τους είναι αραδιασμένα τα αστρονομικά και γεωμετρικά τους όργανα. Είτε πάνω στο εκκύκλημα είτε αλλού είναι κρεμασμένος και ένας χάρτης της Ελλάδας, τον οποίο ο Στρεψιάδης θα περιεργαστεί. Ο Στρεψιάδης μαθητής στο Φροντιστήριο ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 46 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (137-198) Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι εγώ, θαρρείς, θα κείτομαι1 εδώ χάμω; Μια δέηση στους θεούς, κι ευθύς θα τρέξω στο ερευνητήριο, μαθητής να γίνω. 137 Ο Στρεψιάδης διστάζει προς στιγμήν Διστάζει λίγο. Μα γέρος, ξεχασιάρης κι όχι σβέλτος2 πώς θα μάθω τους δαίδαλους3 της σκέψης; Πρέπει να πάω. Γιατί έτσι να διστάζω και δεν χτυπάω την πόρτα; 140 Πηγαίνει και χτυπά την πόρτα του Σωκράτη. Ε, ε, πορτιέρη! Στην είσοδο του Φροντιστηρίου Βγαίνει ένας μαθητής. Ο ΜΑΘΗΤΗΣ Άι στην οργή! Ποιος χτύπησε την πόρτα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Στρεψιάδης, Φειδωνίδης,4 Κικυννιώτης. ΜΑΘΗΤΗΣ Είσαι αμόρφωτος· κλότσησες την πόρτα αστόχαστα, κι έτσι έκαμες μια σκέψη που ᾽χε βρεθεί να πάθει αποβολή. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Συμπάθα με· ζω πέρα στα χωράφια. Μα πες μου· αυτό το απόβαλμα5 σαν τι είναι; ΜΑΘΗΤΗΣ Δεν είναι ανακοινώσιμο· τα λένε μόνο στους μαθητές. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ε, τότε μίλα με θάρρος· γιατί εγώ που εδώ με βλέπεις ήρθα για μαθητής στο ερευνητήριο. ΜΑΘΗΤΗΣ Μιλώ· μα αυτά να τα ᾽χεις για μυστήρια. Το Χαιρεφώντα ρώτησε ο Σωκράτης του ψύλλου ο πήδος πόσα πόδια του είναι·6 γιατί ένας ψύλλος τσίμπησε το φρύδι του Χαιρεφώντα κι έπειτα έδωσε ένα πήδημα ως το κεφάλι του Σωκράτη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και πώς το μέτρησε; ΜΑΘΗΤΗΣ Εξυπνότατα. Έτσι: Λιώνει κερί, πιάνει έπειτα τον ψύλλο και στο κερί βουτάει τα δυο του πόδια· σαν κρύωσε, μείναν γύρω τους παπούτσια. Τα λύνει, και το διάστημα μετράει. 145 150 Ο Μαθητής αποκαλύπτει τα μυστικά του Φροντιστηρίου 155 160 165 1 κείτομαι: ξαπλώνω εντελώς ακίνητος και παθητικός 2 σβέλτος: γρήγορος (εδώ εννοεί, στο μυαλό) 3 δαίδαλοι: υπερβολικά περίπλοκες, κάποτε αδιέξοδες διαδρομές (όπως ο λαβύρινθος, που κατασκεύασε ο μυθικός Δαίδαλος) 4 Φειδωνίδης: γιος του Φείδωνα 5 απόβαλμα: το παιδί (δηλ. ο στοχασμός!) που αποβλήθηκε! 6 Δηλαδή πόσες φορές το μήκος των ποδιών του μπορεί να πηδήξει 47 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (137-198) Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μωρέ μυαλό που καλιγώνει ψύλλους!7 ΜΑΘΗΤΗΣ Και τι θα πεις, μιαν άλλη αν μάθεις σκέψη του Σωκράτη; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για πες τη· σε ικετεύω. ΜΑΘΗΤΗΣ Τον ρώτησε ο Σφηττιώτης Χαιρεφώντας ποια η γνώμη του: απ᾽ το στόμα τους σφυρίζουν ή από το κωλονούρι τα κουνούπια; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι είπε λοιπόν αυτός για το κουνούπι; ΜΑΘΗΤΗΣ Ότι του κουνουπιού το έντερο είναι στενό· λοιπόν ο αέρας πάει με φόρα απ᾽ τη στενοτοπιά στο κωλονούρι· κι όπως φαρδαίνει το άνοιγμα στην άκρη, βγαίνει με ορμή ο αγέρας και σφυρίζει. 170 175 7 καλιγώνει ψύλλους: παροιμιώδης έκφραση για τον πανέξυπνο και επιτήδειο άνθρωπο· πρβλ. «πιάνει πουλιά στον αέρα» «...του κουνουπιού το έντερο είναι στενό· λοιπόν ο αέρας πάει με φόρα απ᾽ τη στενοτοπιά στο κωλονούρι· κι όπως φαρδαίνει το άνοιγμα στην άκρη, βγαίνει με ορμή ο αγέρας και σφυρίζει» (στ. 173-7) 48 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (137-198) Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Του κουνουπιού ο ποπός λοιπόν... τρομπέτα! Καλότυχος που τέτοια... εντερευνάει! Του κουνουπιού το έντερο όποιος ξέρει μια χαρά θα ξεφεύγει απ᾽ τις μηνύσεις. ΜΑΘΗΤΗΣ Μα τις προάλλες μια τρανή έρευνά του μια παρδαλή τη χάλασε γουστέρα.8 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς; Πες μου. ΜΑΘΗΤΗΣ Ο δάσκαλός μας ερευνούσε τους δρόμους και τις φάσεις της σελήνης· κι ως κοίταε πάνω μ᾽ ανοιχτό το στόμα, στα σκοτεινά μια σαύρα απ᾽ το ταβάνι τον μαγαρίζει.9 180 185 «Ο δάσκαλός μας...» (στ. 184) 8 γουστέρα: είδος σαύρας 9 τον μαγαρίζει: τον λερώνει 49 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (137-198) Ο Στρεψιάδης στην είσοδο του Φροντιστηρίου ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Βρε, μεγάλο γλέντι· σαύρα να μαγαρίζει τον Σωκράτη. ΜΑΘΗΤΗΣ Και χτες φαΐ δεν είχαμε για δείπνο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και πώς λοιπόν τα βόλεψε; Για πες μου. ΜΑΘΗΤΗΣ Έριξε στο τραπέζι ψιλή στάχτη, λυγά σουβλί, διαβήτη φτιάχνει, κι έτσι... βουτά, όπως λεν, το ρούχο απ᾽ την παλαίστρα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι τον αρχαίο θαυμάζουμε Θαλή; Άνοιγε, μην αργείς, το ερευνητήριο και δείξε μου, έλα, αμέσως το Σωκράτη. Άνοιγε· μαθητής διψάω να γίνω. 190 195 ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Ποια στοιχεία πείθουν τον Στρεψιάδη ότι η επιλογή του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο είναι η κατάλληλη για την επίτευξη των σκοπών του; 2. Πώς χτίζει και ταυτόχρονα πώς υποσκάπτει ο Αριστοφάνης τον μυστηριακό χαρακτήρα του Φροντιστηρίου; 3. Στο βιβλίο απεικονίζονται διάφορες εκδοχές των Μαθητών, όπως τους φαντάστηκαν σύγχρονοι Έλλη- νες σκηνοθέτες (βλ. σελ. 45, 53, 70). Ποια από αυτές σας ικανοποιεί περισσότερο και γιατί; Εσείς πώς θα τους αποδίδατε; 4. Με ποια θέματα φέρεται να ασχολείται ο Σωκράτης στο Φροντιστήριο; Ποια φαίνεται να είναι η άποψη της αθηναϊκής κοινωνίας γι᾽ αυτόν; 5. Με βάση τις αναφορές του Μαθητή στην ενότητα αυτή —και γενικώς τις κωμικές προθέσεις του Αρι- στοφάνη, όπως έχουν μέχρι τώρα διαφανεί— προσπαθήστε να φανταστείτε πώς θα παρουσιάσει ο Κωμικός τον μεγάλο φιλόσοφο επί σκηνής στη μεθεπόμενη σκηνή. Τι εξυπηρετεί αυτή η καθυστέρηση στην εμφάνιση του Σωκράτη; 50 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (199-233) Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν Ανοίγει η πόρτα και φαίνεται το εσωτερικό του σπουδαστηρίου, αστρονομικά και γεωμετρικά όργανα, σχεδιογραφήματα, μια σφαίρα, ένας γεωγραφικός χάρτης, βιβλία· μέσα σ᾽ ένα κοφίνι κρεμασμένο ψηλά, ο Σωκράτης· μερικοί μαθητές αρκουδίζουν εδώ κι εκεί, σαν να ψάχνουν για κάτι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποπό, Ηρακλή μου! Τι θεριά είναι τούτα; ΜΑΘΗΤΗΣ Γιατί απορείς; Με τι εσύ λες πως μοιάζουν; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Με Λάκωνες που πιάστηκαν στην Πύλο. Μα κείνοι εκεί γιατί κοιτάνε χάμω; ΜΑΘΗΤΗΣ Ερευνούνε το υπέδαφος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Θα ψάχνουν για βορβούς.1 Μην παιδεύεστε· εγώ ξέρω πού βρίσκεις κάτι και χοντρούς και ωραίους. Κι αυτοί οι πολύ πολύ σκυμμένοι; «Ποπό, Ηρακλή μου! Τι θεριά είναι τούτα;» (στ. 199) 1 βορβούς: βολβούς Ματιά στα ενδότερα του Φροντιστηρίου 200 205 51 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (199-233) Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν ΜΑΘΗΤΗΣ Ψάχνουν τα κάτω από τον Τάρταρο σκοτάδια. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι ο πισινός τους πώς κοιτάει τα ουράνια; ΜΑΘΗΤΗΣ Ξέχωρα αυτός, μαθαίνει αστρονομία. Πλησιάζουν από περιέργεια μερικοί σπουδαστές, χλωμοί, φοβισμένοι, σαν παράξενα νυχτόβια ζώα. Ε! Ο δάσκαλος να μη σας βρει έξω. Μέσα! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όχι, όχι ακόμα· ας μείνουν· θέλω πρώτα για κάποια υποθεσούλα μου ν᾽ ακούσουν. ΜΑΘΗΤΗΣ Δεν είναι μπορετό σ᾽ αυτούς να μείνουν ώρα πολλή στο ύπαιθρο. «Κι ο πισινός τους πώς κοιτάει τα ουράνια;» (στ. 208) 210 52 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (199-233) Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν Οι σπουδαστές αποτραβιούνται· ο Στρεψιάδης παρατηρεί τα επιστημονικά όργανα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα πες μου, στ᾽ όνομα των θεών, τι είν᾽ όλα τούτα; ΜΑΘΗΤΗΣ Ετούτο αστρονομία. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΜΑΘΗΤΗΣ ΜΑΘΗΤΗΣ 215 Αστρονομία, γωμετρία, χαρτογραφία Κι εκείνο το άλλο; Γεωμετρία. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποια χρησιμότητα έχει; Για να μετρούν τη γη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ «Απεικόνιση των διαφόρων ερευνητικών οργάνων του Φροντιστηρίου και της μεγάλης χάρτας του κόσμου» Που ᾽ναι για κλήρους; ΜΑΘΗΤΗΣ Όλη τη γη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι λες; Λαμπρά· μια ιδέα και δημοκρατική και χρήσιμη είναι. 220 53 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (199-233) Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν ΜΑΘΗΤΗΣ (δείχνοντας στο γεωγραφικό χάρτη) Το βλέπεις τούτο; Χάρτης της γης όλης. Εδώ, η Αθήνα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μπα! Δεν το πιστεύω· δεν βλέπω συνεδρία δικαστηρίου. ΜΑΘΗΤΗΣ Αυτή ᾽ναι η χώρα η Αττική, στ᾽ αλήθεια. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και πού ᾽ναι οι χωριανοί μου, οι Κικκυνιώτες; ΜΑΘΗΤΗΣ Να, μέσα εδώ. Να κι η Εύβοια, καθώς βλέπεις μακρόσυρτη σαν κόπανος.2 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ναι, εμείς κι ο Περικλής την κοπανίσαμε όλη. Κι η Λακωνία πού πέφτει; ΜΑΘΗΤΗΣ 225 Να τη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πόσο 230 κοντά μας! Πρέπει τρόπο εσείς να βρείτε μακριά, πολύ μακριά μας να την πάτε. ΜΑΘΗΤΗΣ Δεν γίνεται. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα τότε θα σας τσούξει. Ο Στρεψιάδης στο Φροντιστήριο Μπροστά: Άγγελος Γιαννούλης (Μαθητής). Πίσω: Μιχάλης Καλογιάννης (Στρεψιάδης) Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1970 (σκηνοθεσία Αλέξης Σολομός) 2 κόπανος: χοντρό και επίπεδο κομμάτι ξύλου με το οποίο χτυπούσαν την μπουγάδα, για να καθαρίσει καλύτερα, ή τους καρπούς, για να τους αφαιρέσουν τον φλοιό 54 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (199-233) Οι πύλες του Φροντιστηρίου ανοίγουν ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Πώς παρουσιάζει ο Αριστοφάνης τους Μαθητές του Φροντιστηρίου; Ποιες εικόνες χρησιμοποιεί, ποιους συνειρμούς επιχειρεί να προκαλέσει και γιατί; 2. Σε τι εξυπηρετεί, κατά τη γνώμη σας, τον Αριστοφάνη και το δραματουργικό του σχέδιο η μακροσκελής αυτή σκηνή της συνάντησης του Στρεψιάδη με τον Μαθητή; 3. Στην ενότητα αυτή ο Αριστοφάνης αναφέρεται σε συγκεκριμένα ιστορικά πρόσωπα (π.χ. στ. 229: Περικλής), γεγονότα και καταστάσεις της αθηναϊκής ζωής (στ. 201: Πύλος· στ. 221: δημοκρατία· στ. 224: δικαστική ζωή Αθήνας· στ. 229: Εύβοια) — βλ. σχετικά σχόλια. Γιατί, κατά τη γνώμη σας, κάνει αυτές τις αναφορές; Τι αποκαλύπτουν για τη φύση της Κωμωδίας ως θεατρικού είδους; 4. Μεγάλο μέρος της συνομιλίας Στρεψιάδη και Μαθητή καταλαμβάνει η μελέτη του χάρτη της Ελλάδας. Τι σκοπιμότητα μπορεί να έχει το εκτενές αυτό τμήμα της δράσης κατά τη γνώμη σας; Γιατί δίδεται τόση προσοχή σε αυτό ειδικά το σκηνικό αντικείμενο; 5. Με αφορμή το ἐκκύκλημα, το οποίο αξιοποιείται εδώ κωμικά, συγκεντρώστε πληροφορίες για τα θεατρικά μηχανήματα που χρησιμοποιούνταν στο αθηναϊκό θέατρο του 5ου αιώνα π.Χ., τόσο το κωμικό όσο και το τραγικό. 55 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Ε' (234-283) Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (βλέποντας ξαφνικά το Σωκράτη) Η εντυπωσιακή εμφάνιση του Σωκράτη Ποιος είν᾽ εκεί στο κρεμαστό κοφίνι; ΜΑΘΗΤΗΣ Εκείνος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποιος εκείνος; ΜΑΘΗΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Σωκράτης. 235 Σωκράτη!... Για έλα, κάμε μου τη χάρη και βάλ᾽ του μια φωνή. ΜΑΘΗΤΗΣ Καιρό δεν έχω· Φώναξε εσύ. Φεύγει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σωκράτη! Σωκρατάκη! ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τι με καλείς, εφήμερο εσύ πλάσμα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πες πρώτα, να χαρείς· εκεί τι κάνεις; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ανάερα πάω ξετάζοντας τον ήλιο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι από κοφίνι ανάγκη είναι να κάνεις τον έλεγχο των θεών; Γιατί όχι, τέλος, από τη γη; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ποτέ δε θα μπορούσα σωστά τα υπέργεια να ᾽βρω, αν δεν κρεμνούσα 245 το πνεύμα μου, αν δεν έσμιγα τη φίνα σκέψη μου με τον όμοιο της αέρα. Αν από χαμηλά ερευνήσω τα ύψη πώς να τα βρω; Του στοχασμού τη δρόσο η γη με ορμή τραβά προς τον εαυτό της. 250 Συμβαίνει το ίδιο και στα κάρδαμα.1 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 240 Έτσι; Ο στοχασμός στα κάρδαμα λοιπόν τραβά τη δρόσο; Μα τώρα, Σωκρατάκη μου, κατέβα κι έλα σε με να με διδάξεις όσα ήρθα να μάθω. 255 1 κάρδαμο: πικάντικο και αρωματικό φυτό, που χρησιμοποιείται ως καρύκευμα στη μαγειρική Ρωμαϊκή προτομή του Σωκράτη 56 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Ε' (234-283) Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη «Ποιος είναι εκεί στο κρεμαστό κοφίνι;» Αντώνης Κ. Πετρίδης 57 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Ε' (234-283) Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ποιος ο λόγος που ήρθες; Κατεβαίνει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ρητορική θέλω να μάθω. Οι τόκοι κι οι δανειστές μου οι ζόρικοι με σέρνουν και παίρνουνε το βιος μου για αμανάτι.2 ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πώς σαν τυφλός βουτήχτηκες στα χρέη; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μ᾽ έφαγε η ιππική, φαγάνα αρρώστια. Μα απ᾽ τους δυο λόγους που ᾽χεις δίδαξέ με τον ένα, αυτόν που δεν τα δίνει πίσω· κι όποια αμοιβή γυρεύεις, θα ορκιστώ στους θεούς πως θα σ᾽ τη δώσω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ποιους θεούς; Σ᾽ εμάς τέτοια μονέδα δεν υπάρχει. Ο Στρεψιάδης μπαίνει στο ψητό 260 265 3 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι ορκίζεστε σε ποια; Στου Βυζαντίου τις σιδερένιες; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Θέλεις για τα θεία να ᾽χεις μια καθαρή σωστήν ιδέα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ναι, αν είναι τρόπος, θέλω, μα τον Δία. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Και να συντύχεις4 τις Νεφέλες που είναι οι θεότητές μας; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Η μύηση του Στρεψιάδη 270 Ναι, πολύ το θέλω. Κάθισε τότε στο ιερό ντιβάνι. Του δείχνει ένα ντιβάνι που κουνιέται. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κάθισα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πάρε τούτο το στεφάνι. Στεφάνι; Αχ, μη με κάμετε θυσία κι εμέ σαν τον Αθάμαντα, Σωκράτη. 2 αμανάτι: ενέχυρο 3 μονέδα: νόμισμα 4 συντύχεις: συναντήσεις 275 Η μύηση του Στρεψιάδη. Γιάννης Ροζάκης (Σωκράτης), Γιώργος Μιχαλακόπουλος (Στρεψιάδης) Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1994 (σκηνοθεσία Κοραής Δαμάτης) 58 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Ε' (234-283) Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη «Κάθισε τότε στο ιερό ντιβάνι... Πάρε τούτο το στεφάνι» (στ. 273, 274) ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Όχι θυσία· σ᾽ αυτούς που κατηχούμε τα κάνουμε όλ᾽ αυτά. Και ποιο το κέρδος; Θα γίνεις μάνα ρήτορας, ροδάνι, 280 φίνος σαν άχνη. Μη σαλεύεις! Το ξερό στεφάνι που φόρεσε ο Στρεψιάδης τρίβεται πάνω στο κεφάλι του και τον γεμίζει σκόνη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όσο γι᾽ αυτό δε με γελάς· με πασπαλίζει τόση σκόνη, που αλήθεια γίνομαι άχνη. 59 ΠΡΟΛΟΓΟΣ - ΣΚΗΝΗ Ε' (234-283) Ο Στρεψιάδης συναντά τον Σωκράτη ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Πώς εξυπηρετεί το έργο η ξαφνική και αδικαιολόγητη αποχώρηση του Μαθητή στον στ. 237; Εξετάστε τόσο το περιεχόμενο όσο και τη σκηνική παρουσίαση. 2. Ο Στρεψιάδης και ο Σωκράτης φαίνεται να αντιπροσωπεύουν διαφορετικές σχολές σκέψης. Ο Στρεψιάδης είναι ο παραδοσιακός Αθηναίος, ο απλός άνθρωπος, που πιστεύει στους θεούς και η σκέψη του είναι μυθολογική. Ο Σωκράτης, αντίθετα, εμφανίζεται να εκπροσωπεί τον ορθολογισμό και τον επιστημονικό τρόπο σκέψης. Συγκεντρώστε τα στοιχεία που δικαιολογούν αυτή την άποψη. 3. Συνοψίστε τα χαρακτηριστικά που αποδίδει στον Σωκράτη ο Αριστοφάνης και συγκρίνετέ τα με όσα στοιχεία μπορείτε να συγκεντρώσετε για την εικόνα του στον Πλάτωνα, τον Ξενοφώντα και αλλού. 4. Όπως σημειώσαμε πιο πάνω, η κωμική ιδέα των Νεφελών είναι ειρωνική. Ο Στρεψιάδης καταφεύγει στον Σωκράτη ως σωτήρα, ενώ στην πραγματικότητα ο τελευταίος αποτελεί μέρος (αν όχι την αιτία) του προβλήματος και όχι τη λύση του. Αναπτύξτε αυτή τη σκέψη. 5. Μελετώντας τον Πρόλογο από την αρχή, συγκεντρώστε σε κατάλογο διαφορετικές τεχνικές με τις οποίες ο Αριστοφάνης προκαλεί το γέλιο των θεατών. 60 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ (284-665) Στην τραγωδία, Πάροδος ονομάζεται το άσμα που τραγουδά ο Χορός καθώς εισέρχεται στην ορχήστρα από τις εἰσόδους (ή παρόδους). Στην κωμωδία το μέρος αυτό του έργου είναι πολύ πιο εκτεταμένο και περιλαμβάνει, εκτός από το εισόδιο χορικό, σειρά σκηνών στις οποίες ο Χορός αλληλεπιδρά με τους υποκριτές. Στις πλείστες κωμωδίες, το σχέδιο του Κωμικού Ήρωα (η «Κωμική Ιδέα») συναντά σφοδρές αντιστάσεις — και ο Χορός κατά κανόνα εκπροσωπεί τις δυνάμεις που αντιστέκονται. Στο στάδιο αυτό του έργου, με άλλα λόγια, ο Χορός τηρεί πολλές φορές εχθρική στάση απέναντι στον πρωταγωνιστή. Έτσι, την είσοδο του Χορού ακολουθεί κατά κανόνα μια φαρσική σκηνή σύγκρουσης ανάμεσα στον πρωταγωνιστή και τους αντιπάλους του, συμπεριλαμβανομένου του Χορού. Η σύγκρουση αυτή καταλήγει κανονικά στον Επιρρηματικό Αγώνα, τη διαλογική αντιπαράθεση του Κωμικού Ήρωα με τον βασικό του Ανταγωνιστή (έναν άλλο χαρακτήρα, όχι τον Χορό). Στον Επιρρηματικό Αγώνα ο πρωταγωνιστής θριαμβεύει, επιβάλλει τον νόμο του και ο Χορός συμφιλιώνεται μαζί του. Η κατάσταση στις «Νεφέλες» όμως είναι ιδιάζουσα και τα πιο πάνω δεν ισχύουν. Ο Χορός δεν έχει ανοιχτά εχθρική στάση απέναντι στα σχέδια του Στρεψιάδη. Αντίθετα, τόσο οι Νεφέλες, όσο και ο Σωκράτης, προσφέρονται να τον βοηθήσουν, αν και τελικά η βοήθεια που του προσφέρουν θα αποδειχθεί καταστροφική. Ο Στρεψιάδης θα πάρει ένα καλό μάθημα — από τις ίδιες τις Νεφέλες, οι οποίες δεν είναι αυτό που φαίνονται να είναι, δηλαδή προστάτιδες του Σωκράτη και όσων πρεσβεύει αυτός. Η Πάροδος των «Νεφελών» είναι ιδιαίτερα εκτεταμένη. Στο τέλος του Προλόγου ο Στρεψιάδης μυήθηκε στη Σχολή του Σωκράτη. Τώρα ως μύστης γνωρίζει τις θεότητες του Φροντιστηρίου, οι οποίες τον υποδέχονται στον «ναό» τους (επικυρώνουν δηλαδή την απόφαση του Σωκράτη στον Πρόλογο). Η Πάροδος τελειώνει με συνομιλία μεταξύ Σωκράτη και Στρεψιάδη, η οποία αποτελεί είδος «συνέντευξης», που προετοιμάζει τον προσεκτικό θεατή ότι η μαθητεία του κωμικού ήρωα δίπλα στον φιλόσοφο δεν θα έχει ευνοϊκό τέλος. Οι «Νεφέλες» άλλωστε είναι, όπως έχουμε ξαναπεί, βαθιά ειρωνική κωμωδία: ο Στρεψιάδης ψάχνει λύσεις στα προβλήματά του κοντά σ᾽ αυτούς που αποτελούν τη βαθύτερη αιτία των προβλημάτων αυτών (ο Φειδιππίδης και η γυναίκα του είναι απλά οι αφορμές). Η Πάροδος των «Νεφελών» δεν ακολουθείται από τον Επιρρηματικό Αγώνα, ως συνήθως, αλλά από την Παράβαση (για την οποία βλ. παρακάτω). O Στρεψιάδης και οι Νεφέλες (284-665) Η ενότητα περιλαμβάνει τέσσερις σκηνές: (α) Στίχοι 284-349: O Στρεψιάδης και ο Σωκράτης ακούνε το τραγούδι των Νεφελών, καθώς αυτές εισέρχονται στην ορχήστρα (αν και ακόμη δεν τις βλέπουν)· (β) Στίχοι 350-544: Ο Σωκράτης διαφωτίζει τον Στρεψιάδη για τη φύση των Νεφελών και τη θέση τους στην τάξη του σύμπαντος, ενώ ο Χορός παρατάσσεται πια πλήρως μπροστά τους· (γ) Στίχοι 545-628: Οι Νεφέλες αποδέχονται τον Στρεψιάδη ως κοινωνό της σοφίας τους και ο Στρεψιάδης τους παραδίδεται ενθουσιωδώς· (δ) Στίχοι 629-665: O Σωκράτης υποβάλλει τον Στρεψιάδη σε προκαταρκτική δοκιμασία, για να διαπιστώσει αν είναι έτοιμος να δεχθεί τη συστηματική διδασκαλία που θα ακολουθήσει. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Γνωρίζουμε τις Νεφέλες, τις θεότητες που προσωποποιούν, υποτίθεται, το πνεύμα του Σωκράτη και της διδασκαλίας του, αλλά που έχουν πιο αμφίσημη1 λειτουργία στο έργο από ό,τι φαίνεται εκ πρώτης όψεως· Ξεκαθαρίζει οριστικά η σοφιστική, αμοραλιστική2 φύση της διδασκαλίας που παρέχεται στο Φροντιστήριο. Καθώς η εισαγωγή του Στρεψιάδη στο Φροντιστήριο επισημοποιείται, διαφαίνεται πέραν πάσης αμφιβολίας πλέον ότι ο κωμικός ήρωας ψάχνει λύσεις στα προβλήματά του στις τάξεις των ανθρώπων εκείνων που ευθύνονται γι αυτά. Ο προσεκτικός θεατής λαμβάνει τις πρώτες έμμεσες ενδείξεις ότι η μαθητεία του Στρεψιάδη κοντά στον Σωκράτη θα αποτύχει. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο Σωκράτης επικαλείται τις Νεφέλες. Εντός ολίγου ακούγεται το τραγούδι τους, αν και οι ίδιες αργούν να εμφανιστούν. Το τραγούδι των Νεφελών, που προκαλεί τρόμο στον Στρεψιάδη, χωρίζεται σε δύο μέρη. Στην πρώτη στροφή, οι Νεφέλες αποφασίζουν να εγκαταλείψουν τον Ωκεανό και να κατέβουν στη γη. Στη δεύτερη (την ἀντιστροφή), κινούνται πιο συγκεκριμένα προς την πόλη των Αθηνών, της οποίας, περιέργως, επαινούν την ευσέβεια προς την παραδοσιακή θρησκεία και τους πατρῴους θεούς. Ενώ ο Χορός εισέρχεται στην ορχήστρα, ο Στρεψιάδης ζητά από τον Σωκράτη να τον διαφωτίσει σχετικά με τη φύση αυτών των περίεργων θεοτήτων, των Νεφελών. Ο Σωκράτης απαντά πως οι Νεφέλες είναι οι θεές που προστατεύουν κάθε αργόσχολο απατεώνα και που έχουν τη δυνατότητα να μεταμορφώνονται ανάλογα με 1 αμφίσημος: αυτός που επιδέχεται περισσότερες της μίας ερμηνείες, που το νόημά του μπορεί να ερμηνευθεί και με τον ένα και με τον άλλο τρόπο 2 αμοραλιστικός: αυτός που δεν ενδιαφέρεται για την ηθική, δηλαδή για το αν μια πράξη είναι καλή ή κακή, αλλά προωθεί τα συμφέροντά του με κάθε τρόπο, ακόμη και με αισχρές μεθόδους 62 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης τη φύση του ανθρώπου που εμφανίζεται μπροστά τους. Οι Νεφέλες δεν έχουν δηλαδή σταθερή φύση, αλλά παίρνουν τη μορφή που τις εξυπηρετεί κάθε φορά. Παρόλα αυτά είναι οι μόνες πραγματικές θεότητες· Δίας δεν υπάρχει. Τα φυσικά φαινόμενα που αποδίδονται από τους αμαθείς ανθρώπους στον θεό αυτό, η βροντή και ο κεραυνός, είναι στην πραγματικότητα δημιουργήματα των Νεφελών. Οι Νεφέλες στρέφονται προς τον Στρεψιάδη και του υπόσχονται ότι αν μαθητεύσει κοντά στους ανθρώπους τους, θα γίνει μεγάλος και τρανός ανάμεσα στους Έλληνες. Ο Στρεψιάδης αποκρίνεται ταπεινά ότι το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι να μάθει πώς να στρεψοδικεί. Αν πρόκειται με τη μαθητεία αυτή να μετατραπεί σε καταφερτζή κατεργάρη και να ξεγλιστρήσει από τους δανειστές του, είναι διατεθειμένος να υποστεί τις χειρότερες ταλαιπωρίες. Στην τελευταία σκηνή της ενότητας, με εντολή των Νεφελών, ο Σωκράτης «παίρνει συνέντευξη» από τον Στρεψιάδη, για να διαπιστώσει αν έχει τα προσόντα να αφομοιώσει τη διδασκαλία του. Οι οιωνοί δεν είναι πολύ καλοί — κάτι που προετοιμάζει τους θεατές για την αποτυχία του Στρεψιάδη ως μαθητή λίγο αργότερα. Στρεψιάδης και Σωκράτης εισέρχονται στο Φροντιστήριο, αφήνοντας στη σκηνή μόνο τον Χορό, που πρόκειται να εκτελέσει την Παράβαση. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Δύο στοιχεία βγάζουν το περισσότερο γέλιο, όσον αφορά στον Στρεψιάδη, στην ενότητα αυτή: (α) ο τρόμος με τον οποίο αντιδρά στη βροντερή είσοδο των Νεφελών (τρόμος που έχει... εντερικές συνέπειες!)· (β) ο προσωρινός έστω ἐνθουσιασμός του, το γεγονός δηλαδή ότι η χάρη των Νεφελών φαίνεται να τον κατακλύζει κι από ανίδεο αγροίκο να τον κάνει ικανό να απαγγέλλει υψηλή διθυραμβική ποίηση. Αυτό βεβαίως δεν διαρκεί πολύ, καθώς γρήγορα διαφαίνεται ότι ο Στρεψιάδης δεν έχει τα προσόντα να πετύχει ως μαθητής του Φροντιστηρίου, παρά τις καλές προθέσεις του και παρά τη διάθεσή του να υποστεί κάθε ταλαιπωρία, σωματική και ψυχική, προκειμένου να αποκτήσει τις γνώσεις που χρειάζεται. ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο Σωκράτης συνεχίζει να απεικονίζεται ως μείγμα σοφιστή και φυσικού φιλοσόφου. Οι απόψεις που εκφράζει είναι γελοίο συνονθύλευμα των θέσεων διαφόρων εκπροσώπων των δύο αυτών φιλοσοφικών τάσεων. Στην προσπάθειά του να εκλαϊκεύσει τις θεωρίες του προς όφελος του Στρεψιάδη, ο Σωκράτης γελοιοποιεί ακόμη περισσότερο τόσο τις απόψεις του όσο και τον εαυτό του. Η θέση του Σωκράτη υπονομεύεται κι άλλο, όταν ο προσεκτικός θεατής αρχίζει να υποψιάζεται ήδη από το σημείο αυτό ότι οι υποτιθέμενες προστάτιδές του, οι Νεφέλες, παίζουν διπλό παιγνίδι (βλ. πιο κάτω). Καρικατούρα του Σωκράτη 63 Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΝΕΦΕΛΩΝ: Ο Χορός στην Παλαιά Κωμωδία αποτελείται από είκοσι τέσσερα μέλη. Αντίθετα, ο Χορός της τραγωδίας την περίοδο αυτή αριθμούσε μόνο δεκαπέντε χορευτές. Τόσο στην τραγωδία όσο και στην κωμωδία ο Χορός κινείται και τραγουδά ως ένα σώμα και όλα τα μέλη του φέρουν το ίδιο προσωπείο. Από τον Χορό ξεχωρίζει σε δεδομένες στιγμές ο Κορυφαίος, ο οποίος υπεισέρχεται σε διάλογο με τους υποκριτές. Όπως και οι ηθοποιοί, έτσι και τα μέλη του Χορού στο αρχαίο ελληνικό θέατρο, ανεξαρτήτως του ρόλου που υποδύονται, είναι πάντοτε άνδρες και μόνο Αθηναίοι πολίτες. Ο Αριστοφάνης επιλέγει για την κωμωδία του τον πιο ταιριαστό, συμβολικά, Χορό. Οι Νεφέλες ανήκουν στα μετέωρα, τα ουράνια φαινόμενα, που τόσο απασχολούσαν, υποτίθεται, τον Σωκράτη. Εφόσον δεν αναγνωρίζονταν από την επίσημη θρησκεία (δεν λατρεύονταν ως θεές στην ιστορική Αθήνα), εκπροσωπούν, επίσης, τα καινὰ δαιμόνια εκείνα που ο Σωκράτης κατηγορήθηκε ότι εισήγαγε στην πόλη. Πάνω από όλα, όπως παρατηρεί ο πάντοτε γειωμένος Στρεψιάδης, οι Νεφέλες είναι καπνός και αέρας· άρα προσωποποιούν εξαίρετα τη... νεφελώδη και απατηλή παιδεία που το Φροντιστήριο εμπορεύεται. Με άλλα λόγια, οι Νεφέλες, μαζί με τη Γλώσσα και το Χάος (το Κενό), τις άλλες δύο καινοφανείς «θεότητες» του Φροντιστηρίου, δίνουν υλική υπόσταση στη φιλοσοφική διδασκαλία του Σωκράτη, που καταπιάνεται με... αερολογίες, στρεψοδικίες και απάτες ανατρέποντας τόσο την παραδοσιακή ηθική όσο και το πατροπαράδοτο πάνθεο των Ολυμπίων. Οι Νεφέλες λοιπόν δείχνουν να είναι οι θεϊκοί πάτρωνες του Φροντιστηρίου και των λειτουργών του. Παρόλα αυτά όμως δεν διακωμωδούνται, δεν εξευτελίζονται, δεν υφίστανται γενικώς τη μεταχείριση που υφίσταται ο Σωκράτης· το αντίθετο: το εισόδιο άσμα τους είναι καθόλα σοβαρό και αξιοπρεπές, γραμμένο σύμφωνα με τις παραδόσεις της πιο υψηλής ποίησης. Το περιεχόμενο, επίσης, του χορικού μας προδιαθέτει ότι αναφορικά με τις Νεφέλες τα φαινόμενα απατούν: οι μορφές αυτές, που υποτίθεται ότι συνιστούν καινὰ δαιμόνια και προσωποποιούν τον αριβισμό3 μιας νέας ηθικής τάξης πραγμάτων, επαινούν την Αθήνα και τους Αθηναίους για την προσήλωσή τους στην παραδοσιακή θρησκεία και τους πατρώους θεούς και κατ᾽ επέκταση στην ηθική που αυτοί υπαγορεύουν. Ο προσεκτικός θεατής οφείλει να το θυμάται αυτό. Πρόκειται για αντίφαση; Όχι ακριβώς! Στο τέλος θα αποδειχθεί ότι οι Νεφέλες όχι απλώς δεν είναι σύμμαχοι του Σωκράτη και δεν υπερασπίζονται τις αξίες του, αλλά αντίθετα παίζουν έναν κρυφό, ηθικοπλαστικό ρόλο με σκοπό την ηθική διαπαιδαγώγηση του Στρεψιάδη (και των θεατών). 3 αριβισμός: επιδίωξη του προσωπικού οφέλους με κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο 64 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Το εντυπωσιακότερο σκηνικό γνώρισμα της ενότητας είναι το τραγούδι των αθέατων Νεφελών, που εισάγει την Πάροδο. Ενώ ακόμη παραμένει στην εἴσοδον, ο Χορός ακούγεται να τραγουδά. Συμβατικά, ο Σωκράτης και ο Στρεψιάδης δεν βλέπουν τις Νεφέλες παρά στον στίχο 368. Ο δυο τους συνεχίζουν να στέκονται μπροστά από την πόρτα του Φροντιστηρίου, η οποία, όπως είπαμε, είναι πιθανότατα η κεντρική θύρα του σκηνικού οικοδομήματος, και συνδιαλέγονται με τον Χορό, ο οποίος παίρνει τη θέση του στην ορχήστρα στον στίχο 378. Ο Χορός στο αρχαίο ελληνικό θέατρο κινείται αποκλειστικά στην ορχήστρα. Οι υποκριτές, αντίθετα, τον 5ο αιώνα μπορούν να κινούνται τόσο εκεί, όσο και στην ελαφρώς υπερυψωμένη πλατφόρμα, που βρίσκεται μπροστά στο σκηνικό οικοδόμημα (για τη μορφή του θεάτρου βλ. Εισαγωγή). Η πλατφόρμα αυτή είναι γνωστή με τον μεταγενέστερο όρο λογεῖον. Στρεψιάδης (Ανδρέας Τσουρής) και Νεφέλες (Στέλλα Φυρογένη, Νιόβη Χαραλάμπους) ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 65 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (284-349) Το τραγούδι των Νεφελών Ο Σωκράτης παίρνει στάση επίσημη, ικετευτική. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πρέπει ο γέρος ιερή να κρατήσει σιωπή και τη δέηση που κάνω ν᾽ ακούσει. Απροσμέτρητε Αέρα, ω αφέντη τρανέ, που τη γη μας ανάερη σηκώνεις, κι εσύ, Αιθέρα1 λαμπρέ, και σεβάσμιες θεές αστραπών και βροντών, ω Νεφέλες, σηκωθείτε και δείξτε, κυράδες μου εσείς, στο σοφό ερευνητή τη θωριά2 σας. Μια στιγμή, μια στιγμούλα· όχι πριν τυλιχτώ στο σκουτί3 μου, μη γίνω μουσκίδι. Και να δεις που ο κακότυχος ήρθα, χωρίς ένα σκούφο να πάρω απ᾽ το σπίτι. 285 290 295 Τιμημένες Νεφέλες, ελάτε ως εδώ και δειχτείτε στον άνθρωπο τούτο· κι αν στου Ολύμπου, ω θεές, τις ιερές κορυφές τις χιονόδαρτες κάθεστε επάνω, 300 κι αν με Νύμφες ιερός σας ευφραίνει4 Χορός στου Ωκεανού του γονιού σας τους κήπους, κι αν, στις άκρες που χύνεται ο Νείλος, νερό με χρυσές ανασέρνετε στάμνες, κι αν στον βράχο, όλο χιόνια του Μίμαντα,5 κι αν 305 στη Μαιώτιδα βρίσκεστε λίμνη,6 με χαρά τη θυσία που προσφέρνω κι αυτά τα ιερά μου δεχτείτε κι ελάτε. Ακούγεται των αθέατων ακόμη Νεφελών το τραγούδι να σιμώνει7 σιγά σιγά, συνοδεμένο από αστραπές και βροντές. 1 2 3 4 5 6 7 Αιθέρα: ουρανέ θωριά: όψη σκουτί: ρούχο, ένδυμα ευφραίνει: σας ευχαριστεί, σας διασκεδάζει στον βράχο του Μίμαντα: ορεινή χερσόνησος στις Ερυθρές της Ιωνίας (Μικράς Ασίας), απέναντι από το νησί της Χίου Μαιώτιδα λίμνη: η θάλασσα της Αζοφικής, στα βορειοανατολικά της χερσονήσου της Κριμαίας σιμώνει: πλησιάζει Ο Σωκράτης επικαλείται τις Νεφέλες 66 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (284-349) Το τραγούδι των Νεφελών Στροφή ΧΟΡΟΣ Την αγκαλιά του πατέρα μας, του Ωκεανού του βαρύβροντου, αφήνοντας οι δροσερές, φευγαλέες, οι αστέρευτες 310 ας ανεβούμε Νεφέλες εμείς στις δασωμένες κορφές των βουνών· τα μακροθώρητα8 κείθε να δούμε ψηλώματα, την ποτιζάμενη γη και της γης τα γεννήματα και τα θεϊκά της ποτάμια τα γάργαρα 315 και το βαρύβροντο πέλαο· γιατί μέσα σε λάμψες αχτιδοβόλες ακούραστο λάμπει του αιθέρα το μάτι. Απ᾽τα κορμιά μας, Νεφέλες, τ᾽ αθάνατα 320 τη βροχερή την αντάρα9 ας τινάξουμε και τις ματιές μας στον κόσμο ας τις ρίξουμε πέρα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ω που μόλις σας κάλεσα, να, φανερά, σεβαστές μου Νεφέλες, μ᾽ ακούτε. Στο Στρεψιάδη. Τη φωνή και μαζί τη θεϊκή τη βροντή που μπουμπούνισε,10 πες μου, έχεις νιώσει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ναι· κι εσάς, σεβαστές μου, βαθιά προσκυνώ· στις βροντές σας ποθώ να απαντήσω με πορδές, γιατί μ᾽ έπιασε — τι να σας πω; — φριχτός φόβος, μεγάλη τρεμούλα· α, κι αν είναι πρεπούμενο, αυτή τη στιγμή, κι αν είν᾽ άπρεπο, εγώ θα τα κάμω. Ασ᾽ τ᾽ αστεία και μην κάνεις αυτά που ποιητές κωμικοί κακομοίρηδες κάνουν· σιγή κράτα ιερή· γιατί, να, ένα τρανό σμάρι11 θεών τραγουδώντας σαλεύει. Ο Στρεψιάδης αντιδρά με τρόμο 325 330 335 μακροθώρητα: που τα βλέπουμε από μακριά  ντάρα: το σκοτείνιασμα της ατμόσφαιρας και οι δυνατές βροντές λίγο πριν ξεσπάσει η α καταιγίδα 10 μπουμπούνισε: βρόντησε 11 σμάρι: σμήνος πετούμενων 8 9 Είσοδος των Νεφελών 67 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (284-349) Το τραγούδι των Νεφελών «Την αγκαλιά του πατέρα μας / του Ωκεανού του βαρύβροντου αφήνοντας / οι δροσερές, φευγαλέες, οι αστέρευτες / ας ανεβούμε Νεφέλες εμείς / στις δασωμένες κορφές των βουνών...» (στ. 308 - 312) 68 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (284-349) Το τραγούδι των Νεφελών Aντιστροφή ΧΟΡΟΣ (αθέατος ακόμη) Στη λιοπερίχυτη12 ας σύρουμε γη της Παλλάδας, στη χώρα του Κέκροπα, λεβεντομάνα, ακριβή και μυριόχαρη,13 οι βροχοφόρες παρθένες εμείς· τα άρρητα σέβονται εκεί τα ιερά, 340 σε άγιες εκεί τελετές ο ναός διαπλατώνεται14 για τους μυημένους· εκεί προσφορές στους αθάνατους· είναι ναοί αψηλοσκέπαστοι, αγάλματα, κι είναι πομπές των μακάρων ιερές, και πανηγύρια 345 ολοχρονίς, στους θεούς ωριοστέφανες πάντα θυσίες, και, με την άνοιξη, η χάρη του Διόνυσου κι η μουσική των αυλών η βαρύβροντη και των Χορών οι φωνές οι γλυκές κι ερεθίστρες. ἀέναοι Νεφέλαι… Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1970 (σκηνοθεσία Αλέξης Σολομός) 12 λιοπερίχυτη: ηλιόλουστη 13 μυριόχαρη: που έχει πολλές χάρες κι ομορφιές 14 διαπλατώνεται: ανοίγει διάπλατα 69 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σ᾽ εξορκίζω, Σωκράτη, στο Δία, να μου πεις σαν ποιες να ᾽ναι οι κυράδες που τέτοιο τραγούδησαν τραγούδι πολύ σοβαρό· μήπως είναι ηρωίδες; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Καθόλου· είν᾽ οι ουράνιες Νεφέλες, μεγάλες θεές για όσους μένουν αργοί στη ζωή τους· αυτές δίνουν σ᾽ εμάς πολυμάθεια και νου και σε κάνουν γερό λιμαδόρο,1 μυθοπλάστη, της φράσης τεχνίτη, ικανό να χτυπάς, να νικάς με τα λόγια. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Α, γι᾽ αυτό κι η δική μου ψυχή, τη φωνή μόλις άκουσε, να, φτερουγίζει κι από τώρα γυρεύει να πιάσει ψιλές ομιλίες για καπνούς και τα τέτοια, να χτυπήσει το λόγο με αντίλογο, ευθύς να κεντήσει με γνώμη άλλη γνώμη· έτσι, τρόπος αν είναι, πολύ λαχταρώ φανερή πια να δω τη μορφή τους. Για δείξε μου· πού; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Να τες, να — τι πολλές! — προχωρούνε, από λάκκες και σύδεντρα μέσα περνούν· να τες, να, στην πλαγιά· ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα τι τρέχει; Δεν μπορώ να τις δω καθαρά. στην μπασιά. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο Στρεψιάδης ζητά να πληροφορηθεί ποια είναι η φύση των Νεφελών 355 360 Ο προσωρινός ενθουσιασμός του Στρεψιάδη 365 Κατά κει προς την Πάρνηθα ρίξε λοιπόν τις ματιές σου· τις βλέπω που τώρα με ησυχία κατεβαίνουν. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ 350 Οι Νεφέλες κάνουν την εμφάνισή τους 370 Να, κοντά, 2 Τώρα, ναι· μόλις όμως. 375 Ολοκάθαρα πια θα τις βλέπεις, εξόν αν στα μάτια έχεις τσίμπλες σα γρόθους.3 Μπαίνει στην ορχήστρα ο Χορός των Νεφελών. Μέλος του Χορού των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 1 λιμαδόρος: ο τεχνίτης που χειρίζεται τη λίμα, εργαλείο με το οποίο λειαίνεται η επιφάνεια του ξύλου ή του σιδέρου 2 μπασιά: είσοδος 3 τσίμπλες σα γρόθους: τσίμπλες τόσο μεγάλες όσο μια γροθιά 70 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τώρα, ναι, μα το Δία. Ω πολύ σεβαστές! Τώρ᾽ απλώθηκαν σ᾽ όλο το χώρο. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Και δεν το ᾽ξερες, πες μου, πως είναι θεές; Για θεές δεν τις πίστευες; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όχι, μα το Δία· τις θαρρούσα πως είναι δροσιά, κάποια αντάρα, καπνός, τίποτ᾽ άλλο. 380 ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μα το Δία, δεν είν᾽ έτσι· ταΐζουν αυτές σοφιστές ένα πλήθος, ανθρώπους 385 σφραγιδοασπρονυχάτους με κόμη ριχτή, θουριομάντηδες, κομπογιανίτες,4 τορναδόρους5 ασμάτων για κύκλιους Χορούς και πολλούς αστρολόγους αγύρτες,6 χασομέρηδες δίχως δουλειά ή προκοπή, 390 επειδή γράφουν ύμνους για δαύτες. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Α, γι᾽ αυτό στιχουργούν την «ορμή των υγρών νεφελών που αστραψιές αμολάουν» και τις «θύελλες που άγρια βογκάουν» και «εκατό κεφαλιών του Τυφώνα πλεξίδες» και τις λεν «αεροδρόμες, νυχάτα πουλιά, 395 που αρμενίζουνε μες τους αιθέρες» και για «μπόρες» μιλούν «δροσερών Νεφελών»· για αμοιβή κομματάρες μασάουν από σμέρνες μεγάλες, παχιές, και τσιχλών νοστιμότατο κρέας κοπανάουν. 400 Στρεψιάδης (Γιάννης Μπέζος), Σωκράτης (Αλέξανδρος Μυλωνάς) και μαθητές (Λαέρτης Μαλκότσης, Όμηρος Πουλάκης, Θάνος Τοκάκης, Μιχάλης Οικονόμου) Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 2012 (σκηνοθεσία Νίκος Μαστοράκης) 4 5 6 κομπογιανίτες: απατεώνες τορναδόρος: ο τεχνίτης που δουλεύει τον τόρνο, μηχανή που λειαίνει το ξύλο ή το σίδερο αγύρτες: απατεώνες 71 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τους τα δίνουν αυτές· κι είναι δίκιο· τι λες; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πάει καλά· μα για πες· τι τους ήρθε και, νεφέλες, αν είναι στ᾽ αλήθεια, θνητών γυναικών τη μορφή τώρα πήραν; Οι νεφέλες συνήθως δεν έχουν μορφή σαν αυτή. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 405 Και πώς είναι συνήθως; Ακριβώς δεν μπορώ να σου πω· με μαλλιών μοιάζουν όμως μεγάλες τουλούπες· με γυναίκες δεν μοιάζουν καθόλου ποτές· ενώ αυτές έχουν, κοίταξε, μύτες. 410 Θα σου κάνω ερωτήσεις κι απάντα μου. λέγε, ρώτα με, κι ό,τι σ᾽ αρέσει. Εμπρός· ΣΩΚΡΑΤΗΣ Το κεφάλι σηκώνοντας είδες ποτέ μια νεφέλη σε σχήμα κενταύρου, λύκου ή ταύρου ή και πάρδαλης; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Είδα, ναι, ναι· μα τι σχέση έχουν τούτα μ᾽ εκείνα; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ό,τι θέλουνε γίνονται, ξέρε το, αυτές· έτσι κάποιον αν δουν, μακρομάλλη, σαν τους άγριους αυτούς τους πολύ μαλλιαρούς, σαν το γιο του Ξενόφαντου, ας πούμε, τη μανία κοροϊδεύουν αυτού του τρελού κι έτσι παίρνουν το σχήμα κενταύρου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και κανέναν που κλέβει το κράτος αν δουν, σαν το Σίμωνα, ας πούμε, τι κάνουν; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Για να βγάλουν στη φόρα πως κάνει αρπαγές, τη μορφή παίρνουν άξαφνα λύκων. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Α, γι᾽ αυτό μόλις είδαν τον Κλεώνυμο χτες, την ασπίδα του που είχε πετάξει, τη δειλία της καρδιάς του τη νιώσαν ευθύς και τις είδα να γίνονται ελάφια. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Η μορφή των Νεφελών Τον Κλεισθένη αντικρύζουν αυτή τη στιγμή, καθώς βλέπεις, και γίναν γυναίκες. 415 420 425 430 Αριστοφάνη «Νεφέλες» στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Aπό το Πρόγραμμα της παράστασης (1977) 72 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β´ (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Η ΚΟΡΥΦΑΙΑ Χαιρετώ σας, κυράδες, λοιπόν, κι αν ποτέ για άλλον έγινε αυτό, και για μένα, ω του κόσμου βασίλισσες, βάλτε φωνή δυνατή, που να φτάσει στα ουράνια. 435 (στο Στρεψιάδη) Χαίρε, γέροντα εσύ του παλιού του καιρού, κυνηγάρη φιλόμουσων λόγων. Οι Νεφέλες χαιρετούν τους θνητούς Στο Σωκράτη. Κι ω ιερέα αερόλογων φίνων εσύ, τι ζητάς, έλα πες μας, τι θέλεις; 440 Απ᾽ αυτού του καιρού τους σοφούς που ερευνούν τα μετέωρα δυο μόνον ακούμε σ᾽ ό,τι πούνε, τον Πρόδικο μόνο κι εσέ· για το νου και τις γνώσεις εκείνον, για το τόσο καμάρι σου εσέ, που όλο πας 445 και λοξά μες στους δρόμους κοιτάζεις, και, ξυπόλυτος, δείχνεις μεγάλη αντοχή κι έχεις όψη αυστηρή, σα δικός μας. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι φωνή, Μάνα Γη! Τι φωνή σοβαρή και ιερή και υπερκόσμια στ᾽ αλήθεια! ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ναι, γιατ᾽ είναι θεές, κι είναι μόνο αυτές, κι όλα τ᾽ άλλα είναι λόγια του ανέμου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Στ᾽ όνομα όμως της Γης, έλα πες μου· για μας θεός δεν είναι κι ο Ολύμπιος ο Δίας; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Βρε, ποιος Δίας; Για παράτα τα αυτά τα σαχλά· Δίας κανείς πουθενά δεν υπάρχει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μπα! Τι λες; Αλλά τότε ποιος βρέχει λοιπόν; Έλα δείξε μου αυτό πρώτ᾽ απ᾽ όλα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μα οι Νεφέλες, νομίζω· κι αυτό με τρανά τώρα ευθύς θα σ᾽ το μάθω σημάδια. 460 Είδες, πες μου, ως τα τώρα να πέφτει βροχή πουθενά, σα δεν έχει νεφέλες; Κι όμως θα᾽ πρεπε ο Δίας, κι όταν λείπουν αυτές, να μας ρίχνει βροχή με λιακάδα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για το θέμα που τώρα εξετάζουμε, μα 465 τον Απόλλωνα, το ᾽βρες ωραία· από κόσκινο μέσα εγώ νόμιζα πριν, σοβαρά, πως ο Δίας κατουράει. Μα οι βροντές, που με κάνουν και τρέμω; Ναι, αυτές τις βροντές, έλα πες, ποιος τις κάνει; 450 Οι Νεφέλες και ο Δίας: (α) Η βροχή 455 Οι Νεφέλες και ο Δίας: (β) Η βροντή 73 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Οι Νεφέλες κυλώντας βροντούνε. Ω που η τόλμη σου όρια δεν έχει! Και πώς; Με νερό σα γεμίσουν πολύ, και βρεθούν στην ανάγκη ν᾽ αλλάξουνε θέση, το μεγάλο φορτίο της βροχής χαμηλά τις κρεμνά· τότε αυτές απ᾽ το βάρος με ορμή πέφτουν, η μια τους στην άλλη χτυπά, κι έτσι σπάνε και γίνεται βρόντος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αλλά θέση ν᾽ αλλάξουνε, λέγε μου, ποιος στην ανάγκη τις φέρνει; Όχι ο Δίας; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Του ουρανού κάποιος ρούφουλας.7 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Να και κάτι που μου είχε ξεφύγει, ότι Δίας δεν υπάρχει, στη θέση εκεινού βασιλιάς είν᾽ ο Ρούφουλας τώρα. Για μπουμπούνισμα, ωστόσο, θαρρώ και βροντή δε με δίδαξες τίποτα ως τώρα. Μα δεν άκουσες; Είπα: οι Νεφέλες νερό σα φορτώνονται κι έχουνε βάρος, απ᾽ την τόση πυκνότητα πέφτουν η μια πα στην άλλη και γίνεται βρόντος. Μιαν απόδειξη θέλω γι᾽ αυτό, να πειστώ. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Για παράδειγμα εσένα θα πάρω. Παναθήναια σαν είναι, κι εσύ με ζουμί την κοιλιά σου γεμίζεις, δεν νιώθεις ανακάτωμα; Αυτή η ταραχή ξαφνικά στην κοιλιά σου δε φέρνει γουργούρες; 7 480 Ρούφουλας; Μπα! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 475 Φυσικά, και μεγάλο με πιάνει κακό· το ζουμί αναταράζεται αμέσως κι αρχινά κάτι κρότους, σα να ᾽ναι βροντές, και μεγάλες κραυγές ξεπετάει· απαλά σαν αρχίζει· παππάξ και παππάξ· παπαππάξ συνεχίζει σε λίγο· κι όταν τέλος τα κάνω, συνέχεια βροντά, παπαπά παπαππάξ σαν εκείνες. ρούφουλας: ανεμοστρόβιλος, δίνη Χρήστος Ευθυμίου (Σωκράτης), Χριστόφορος Νέζερ (Στρεψιάδης), Χορός Νεφελών Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1951 (σκηνοθεσία Σωκράτης Καραντινός) Ο Δίας και ο Ρούφουλας 485 490 Η βροντή και … το έντερο του Στρεψιάδη! 495 500 74 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος ΣΩΚΡΑΤΗΣ Συλλογίσου λοιπόν· από μια τόση δα κοιλιά που έχεις πετάς τέτοιους κρότους· ε, ο αέρας ο απέραντος τότε τι θες να σου κάνει; Να μην μπουμπουνίζει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Α, γι᾽ αυτό και τα ονόματα μοιάζουν· βροντή και πορδή· τώρα, αλήθεια, το νιώθω. Μα από πού ξεκινά ο κεραυνός με φωτιές και με λάμψες, που στάχτη σε κάνει, αν σε βρει, ή καψαλίζει μονάχα, χωρίς να σκοτώσει; Μπορείς να μου μάθεις; Ολοφάνερα τούτον ο Δίας — μη μου πεις — τον πετά σ᾽ όποιον είναι ορκοπάτης. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ε μωρέ ξεκουτιάρη, πρωτόγονε εσύ, που μυρίζεις τα χρόνια του Κρόνου, ορκοπάτες8 ανθρώπους ο Δίας αν βαρά, πώς το Θέωρο δεν έκαψε ακόμα και τον Κλεώνυμο κι ούτε το Σίμωνα; Ποιος πιο τρανός απ᾽ αυτούς ορκοπάτης; Της Αθήνας τον κάβο, το Σούνιο, χτυπά, το ναό του τον ίδιο, κι ακόμα τα μεγάλα πουρνάρια. Τα δέντρα, θαρρώ, δεν πατούνε τον όρκο τους· ή όχι; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δίκιο φαίνεται να ᾽χεις· αλλά ο κεραυνός τελοσπάντων τι πράμα λες να ᾽ναι; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ξερός άνεμος όταν ανέβει ψηλά και κλειστεί από παντού σε νεφέλη από μέσα φυσώντας πολύ δυνατά τη φουσκώνει σα φούσκα, και τότε, απ᾽ την πίεση τη σπάει, κι όπως είναι πυκνός, ξεπετιέται προς τα έξω με φόρα, κι απ᾽ την τόση του αντάρα, την τόση του ορμή φωτιά παίρνει και καίγεται ο ίδιος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 8 Κάτι τέτοιο είχα πάθει κι εγώ μια φορά στων Διασίων τη γιορτή· για να φάνε οι δικοί μου, είχα βάλει να ψήσω κοιλιά, μα δεν είχα σκεφτεί να τη σκίσω· τότε εκείνη φουσκώνει, φουσκώνει, και να, ξαφνικά δίνει μια και μου σκάει, μου πετά μες τα μάτια καυτές πιτσιλιές και μου καίει όλο γύρω το μούτρο. ορκοπάτες: επίορκοι, που δεν σέβονται τους όρκους τους 505 510 515 520 525 530 535 540 Οι Νεφέλες και ο Δίας (γ) Ο κεραυνός 75 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (350-544) Η φύση των Νεφελών και η τάξη του σύμπαντος Χρήστος Ευθυμίου (Σωκράτης), Χριστόφορος Νέζερ (Στρεψιάδης), Μιράντα Μυράτ (Κορυφαία Χορού Νεφελών), Χορός Νεφελών Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1951 (σκηνοθεσία Σωκράτης Καραντινός) Η παράσταση αυτή συνειδητά αποπειράθηκε να αποκαταστήσει την παράσταση «αρχαιολογικά», δηλαδή όπως πρέπει να τη δίδαξε ο Αριστοφάνης. Στα αριστερά φαίνεται η ερμαϊκή στήλη. ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που είχε να σκεφτεί ο αρχαίος κωμικός ποιητής σχεδιάζοντας το έργο του ήταν η ταυτότητα που θα απέδιδε στον Χορό, καθώς ο Χορός πρέπει να αντικατοπτρίζει τη θεματολογία και τους συμβολισμούς της κωμωδίας του. Στην εισαγωγή της ενότητας εξηγήσαμε πώς και γιατί ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τον Χορό του ως «Νεφέλες». Μπορείτε να φανταστείτε άλλες επιλογές που θα μπορούσε να είχε κάνει, άλλου είδους Χορούς που θα μπορούσε να παρουσιάσει σε κωμωδία με αυτή τη θεματολογία; 2. Στο φωτογραφικό υλικό που εικονογραφεί την ενότητα αυτή βλέπετε διάφορες σκηνοθετικές προτάσεις για τον Χορό των Νεφελών. Ποια σας καλύπτει περισσότερο; Μπορείτε να φανταστείτε το σκεπτικό του κάθε σκηνοθέτη; 3. Θα μπορούσατε να φανταστείτε άλλους τρόπους απόδοσης του Χορού, πέρα από αυτούς που γνωρίσατε; 76 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (545-628) Οι Νεφέλες αποδέχονται τον Στρεψιάδη ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Άνθρωπέ μας εσύ, που ποθείς την τρανή, τη δική μας σοφία ν᾽ αποχτήσεις, η ευτυχία σου μεγάλη, θα λάμπει παντού στην Ελλάδα και μες την Αθήνα, αν σου αρέσει η μελέτη, και μνήμη γερή κι αντοχή μες τα στήθια σου αν έχεις, που γερά να κρατάς και κομμάρα καμιά να μη νιώθεις ή στέκεσαι ή τρέχεις, αν σηκώνεις την πείνα, αν είσ᾽ άξιος, χωρίς να βογκάς, να βαστάξεις στο κρύο, αν μακριά από κρασί κι από στίβους εσύ κι από τ᾽ άλλα τ᾽ ανόητα κρατιέσαι, κι αν σαν έξυπνος άντρας πιστεύεις και λες πως το ανώτερο απ᾽ όλα είναι τούτο: να νικάς σε συμβούλια, στην πράξη, παντού, και στον πόλεμο που όπλο του η γλώσσα. Μα για αδάμαστη αν είναι και στέρεη καρδιά και για ζήλο που διώχνει τον ύπνο, για κοιλιά κακοζώητη, τσιγκούνα, σφιχτή, που δειπνά με μια χούφτα ραδίκια, μη σας νοιάζει, με θάρρος προσφέρνομαι εγώ να με πλάσετε πάνω στο αμόνι. Ε λοιπόν, δω και μπρος μοναχά τους θεούς που πιστεύουμ᾽ εμείς θα πιστεύεις, δηλαδή μόνο τρεις, τις Νεφέλες εδώ και το Χάος και για τρίτο, τη Γλώσσα. 545 Τα δώρα των Νεφελών και το αντίτιμό τους 550 555 560 565 570 Και στο δρόμο μπροστά μου αν οι άλλοι βρεθούν, μια κουβέντα δε θα ᾽χω μαζί τους· ούτε μια πια θυσία μου γι᾽ αυτούς ή σπονδή και λιβάνι ποτέ στο βωμό τους. Λέγε τώρα με θάρρος λοιπόν τι ζητάς από μας· να ᾽σαι σίγουρος ότι, αν μας σέβεσαι κι αν μας τιμάς, αν ποθείς ικανότητα, ευθύς θα την έχεις. Μια μικρούλα, κυράδες μου, χάρη από σας θα ζητήσω· απ᾽ τους Έλληνες όλους να ᾽μαι ο πρώτος εγώ σ᾽ ευγλωττία· κι εκατό στάδια πριν απ᾽ τους άλλους να τρέχω. 575 580 Ο Στρεψιάδης υποβάλλει το αίτημά του στις Νεφέλες 77 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (545-628) Οι Νεφέλες αποδέχονται τον Στρεψιάδη ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Σου το δίνουμε τούτο το χάρισμα εμείς· κι από τώρα, στη σύναξη μέσα του λαού, δε θα εγκρίνονται γνώμες ποτέ κανενός τόσες, όσες δικές σου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα μεγάλες δεν πρόκειται γνώμες εγώ να τους λέω· τέτοιους πόθους δεν έχω· ένα θέλω, στρεψόδικος να ᾽μαι, απ᾽ αυτούς που χρωστώ να μπορώ να ξεφεύγω. ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ 585 590 Ναι, λοιπόν, θα τα λάβεις αυτά που ποθείς· δεν είναι άλλωστε τόσο σπουδαίο. Τον εαυτό σου εμπιστέψου σε τούτους εδώ τους δικούς μας ανθρώπους με θάρρος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όπως λέτε θα κάμω· έχω πίστη σε σας· σε μεγάλη με ρίξανε ανάγκη, που με σφίγγει, η παντρειά που με ρήμαξε οϊμέ, και τ᾽ αλόγατ᾽ αυτά τα αστεράτα. Ό,τι θέλουνε τώρα ας με κάμουνε· να, το κορμί μου τ᾽ αφήνω σ᾽ αυτούς· ας πεινάσω, ας διψάσω, ας χορτάσω ξυλιές, ας βρωμήσω, ας παγώσω, ας με γδάρουν, ασκί το πετσί μου ας το κάνουν, αρκεί απ᾽ τα χρέη να ξεφύγω κι ο κόσμος για μένα να πει πως αδείλιαστος κι εύγλωττος είμαι, είμ᾽ ασίκης,1 νταής, αρχιψεύτης, σερέτης,2 με γλώσσα ροδάνι, χαλές,3 όπου λόγια, όπου δίκες και νόμοι, ξεφτέρι, αλεπού,4 μαλαγάνα,5 κρυφός,6 γλιστερός,7 δολερός, αργασμένο τομάρι,8 μαγάρα,9 στρυφνός,10 πονηρός, αρχικάλπης.11 595 600 605 610 ασίκης: λεβέντης, παλικαράς σερέτης: μάγκας, ζόρικος χαλές: χυδαιολόγος, αθυρόστομος αλεπού: πονηρός μαλαγάνα: αυτός που επιτυγχάνει τον σκοπό του με κολακείες και κουτοπονηριές κρυφός: κρυψίνους, που δεν αποκαλύπτει στους άλλους τι σκέπτεται, άρα εδώ ο απατεώνας γλιστερός: που ξέρει να ξεγλιστρά, να ξεφεύγει από τις δύσκολες καταστάσεις αργασμένο τομάρι: κυριολεκτικά, ο άνθρωπος που του έχουν χαρακώσει το δέρμα με χτυπήματα από μαστίγιο· μεταφορικά, ο άνθρωπος της πιάτσας, που έχει περάσει πολλά, που αντέχει, που έχει ψηθεί χρόνια στην απατεωνιά 9 μαγάρα: ανήθικος, αχρείος άνθρωπος (< μαγαρίζω: λερώνω, βρωμίζω) 10 στρυφνός: ιδιότροπος, κακότροπος, αλλά και δυσνόητος, δύσκολος να τον κατανοήσεις (άρα ικανός να σε παραπλανήσει) 11 αρχικάλπης: απατεώνας, αναξιόπιστος, πρόσωπο αφερέγγυο στις συναλλαγές του 1 2 3 4 5 6 7 8 Μιράντα Μυράτ (Κορυφαία Χορού Νεφελών) Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1951 (σκηνοθεσία Σωκράτης Καραντινός) 78 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (545-628) Οι Νεφέλες αποδέχονται τον Στρεψιάδη Οι διαβάτες αν τέτοια στο δρόμο θα λεν για με, ό,τι θέλουνε τότε ας με κάμουν οι εδώ, μα τη Δήμητρα, κι αν τους αρέσει, ας μου βγάλουν και τ᾽ άντερ᾽ αυτά, να τα φαν οι σοφοί ερευνητές κοκορέτσι. 615 ΧΟΡΟΣ Έχει θέληση και τόλμη κι έχει προθυμία μεγάλη. Τα μελλοντικά οφέλη του Στρεψιάδη Στο Στρεψιάδη. Αν διδαχτείς από μας, θα ᾽χεις φήμη θεόρατη σ᾽ όλο τον κόσμο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς θα περνώ; ΧΟΡΟΣ Πάντα κοντά μας θα ζεις· τη δική σου ζωή όλοι πολύ θα ζηλεύουν. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αχ, θ᾽ αξιωθώ τέτοιο πράγμα να δω; 620 ΧΟΡΟΣ Ναι, θα το δεις· έξω απ᾽ την πόρτα σου κόσμος θα κάθεται πλήθος· θα θέλουνε 625 να κουβεντιάσουν μαζί σου, από σε συμβουλή να ζητήσουν για σοβαρές, για χρημάτων πολλών υποθέσεις και να μιλήσουν μαζί σου για πράγματ᾽ αντάξια του νου σου. Ο Στρεψιάδης (Α. Τσουρής) και οι Νεφέλες ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 79 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (629-665) Ο Σωκράτης «προθερμαίνει» τον Στρεψιάδη ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ (στο Σωκράτη) Μια μικρή εισαγωγή στα μαθήματα εσύ, που θα κάμεις στο γέρο, ν᾽ αρχίσεις· κρίση αν έχει δοκίμασε τώρα να δεις, και το νου του καλά βυθομέτρα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Η ψυχοσύνθεσή σου πες μου ποια είναι να την ξέρω, κι ανάλογα μ᾽ εκείνη καινούριες μηχανές να δοκιμάσω. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι; Μηχανές; Τειχομαχία μου στήνεις; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Κάτι ερωτήσεις μόνο θα σου κάμω. Έχεις μνημονικό; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα, κι έχω και όχι· αν μου χρωστούν, έχω μεγάλη μνήμη, αλλ᾽ αν εγώ χρωστώ, είμαι ξεχασιάρης. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Έχεις στο λέγειν έμφυτην ευχέρεια;1 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όχι, μα για το σούφρωμα2 έχω χέρια. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Και πώς θα μάθεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ 630 635 640 Φίνα· μη σε νοιάζει. Θέμα αστρονομικό θα σου προβάλω κι έχε το νου σου αμέσως να τ᾽ αρπάξεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι; Σα σκυλί θα χάφτω τη σοφία; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Α, τούτος είναι βάρβαρος, χωριάτης. Φοβούμαι, γέρο, μήπως θέλεις ξύλο. Τι κάνεις σα σου δίνουν ξύλο; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πρώτα τις τρώγω· μάρτυρα έπειτα φωνάζω κι ευθύς, σε λίγο, μήνυση υποβάλλω. 1 2 Ο Σωκράτης επιχειρεί να διαπιστώσει αν ο Στρεψιάδης έχει τα φόντα να μαθητεύσει στο Φροντιστήριο ευχέρεια: ευκολία σούφρωμα: κλεψιά (< σουφρώνω) 645 650 Ο Στρεψιάδης, ο Σωκράτης και ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 80 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (629-665) Ο Σωκράτης «προθερμαίνει» τον Στρεψιάδη ΣΩΚΡΑΤΗΣ (ευχαριστημένος από την απάντηση) Προετοιμασία για είσοδο στο Φροντιστήριο Καλά, βγάλε το ρούχο σου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (νομίζοντας πως θα τον δείρει) Έχω φταίξει; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Εδώ μπαίνουν γυμνοί· ο κανόνας τέτοιος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα εγώ δεν πάω να ψάξω για κλεψίμια. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άσε τις σάχλες· γδύσου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πες μου τώρα· μελετηρός και πρόθυμος αν είμαι, με ποιο σας μαθητή θα μοιάσω τάχα; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Χαιρεφώντας ολόφτυστος θα γίνεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αχ, μισοπεθαμένος θα ᾽μαι ο δόλιος. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άσε τα λόγια κι ακολούθησέ με από δω· μην αργείς. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μια τηγανίτα με μέλι δώσ᾽ μου πρώτα να κρατάω· γιατί φοβούμαι· λέω πως κατεβαίνω μες στο άντρο του μαντείου του Τροφωνίου. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Προχώρα· τι διστάζεις μπρος στην πόρτα; Μπαίνουν κι οι δυο στο σπουδαστήριο. 655 660 665 81 ΠΑΡΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (629-665) Ο Σωκράτης «προθερμαίνει» τον Στρεψιάδη Ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Μελετήστε την Πάροδο από την αρχή και συγκεντρώστε τα στοιχεία εκείνα που επιτρέπουν την υποψία ότι παρά τα φαινόμενα οι Νεφέλες δεν συμμερίζονται τις αντιλήψεις και τις πρακτικές του Σωκράτη — με άλλα λόγια, ότι οι Νεφέλες δεν είναι αυτό που δείχνουν. 2. Αφού διαβάσετε ξανά το κείμενο από την αρχή, δημιουργήστε έναν πίνακα με δύο στήλες: στην αριστερή στήλη καταχωρίστε τα στοιχεία που ο αριστοφανικός Σωκράτης μοιράζεται με τους Σοφιστές και στη δεξιά τα δεδομένα που τον συνδέουν με τους φυσικούς φιλοσόφους. 3. Ερευνητική εργασία: Ποια είναι η ταυτότητα του Χορού στους Αχαρνείς, τους Ιππείς και τους Σφήκες του Αριστοφάνη; Πώς αντικατοπτρίζει τα μεγάλα θέματα των κωμωδιών εκείνων η φυσιογνωμία του Χορού; 4. Ερευνητική εργασία: Ποια θέση είχε το χορικό στοιχείο στην αρχαία Αθήνα γενικά και στο θέατρο ειδικότερα; 82 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 83 ΠΡΩΤΗ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (666-779) Η Παράβαση είναι ιδιαίτερο γνώρισμα της Παλαιάς Κωμωδίας, το οποίο διακρίνει το θεατρικό αυτό είδος τόσο από την τραγωδία όσο και από τη μεταγενέστερη κωμική παράδοση. Ο όρος παράβασις ετυμολογείται από το ρήμα παραβαίνω, που σημαίνει, στα συμφραζόμενα του θεάτρου, «προσεγγίζω τους θεατές», κάνω ένα βήμα προς το μέρος τους. Την κίνηση αυτή προς τους θεατές την κάνει ο Χορός, ο οποίος, στο μέρος αυτό της κωμωδίας, μιλά απευθείας στους θεατές. Το μήνυμά του είναι συνδυασμός επαίνων, ψόγων και συμβουλών Στην Παράβαση, με άλλα λόγια, ο Χορός δεν ενδιαφέρεται καθόλου να διατηρήσει τη λεγόμενη «θεατρική ψευδαίσθηση», δηλαδή τη συνειδητά πλαστή εντύπωση ότι ο κόσμος της σκηνής είναι πραγματικός και ότι τον παρατηρούμε χωρίς αυτός να μας παρατηρεί (σαν να έχουμε αφαιρέσει τον «τέταρτο τοίχο» από ένα σπίτι και κοιτάμε απ᾽ έξω τι συμβαίνει μέσα). Η θεατρική ψευδαίσθηση διαλύεται, όταν υπάρχει επικοινωνία μεταξύ της σκηνής και των θεατών, όταν οι ηθοποιοί επί σκηνής επιδεικνύουν συναίσθηση ότι παίζουν θέατρο. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της Παράβασης είναι η δραματική ταυτότητα του Χορού στο σημείο αυτό του έργου. Ο Χορός αφαιρεί συμβολικά μέρος από το θεατρικό κοστούμι του, αλλά όχι ολόκληρο. Με αυτή την κίνηση δηλώνεται ότι στην Παράβαση ο Χορός δεν είναι απλώς και μόνο πια ένα πρόσωπο του έργου, αλλά έχει πολυδύναμη ταυτότητα: μιλά ΚΑΙ ως πρόσωπο του έργου (μορφή, δηλαδή, που ανήκει στον πλαστό κόσμο της παράστασης, π.χ. ως «νεφέλες») ΚΑΙ ως Αθηναίος πολίτης (δηλαδή αληθινός άνθρωπος, που εκείνη τη δεδομένη στιγμή επιτελεί το δημόσιο λειτούργημα της συμμετοχής σε ένα δραματικό Χορό) ΚΑΙ ως φερέφωνο του ποιητή (ο κορυφαίος του χορού μιλά ως εκπρόσωπος του κωμικού δημιουργού πάνω στη σκηνή - κάποιες φορές, όπως στο έργο μας, ακόμη και ως ο ίδιος ο ποιητής, σε πρώτο ενικό πρόσωπο). Στην Παράβαση, ο Χορός σχολιάζει την επικαιρότητα, πάνω από όλα όμως προεκτείνει και συνοψίζει τον ηθικό προβληματισμό του έργου. Στην Παράβαση ανακεφαλαιώνονται όλα τα μεγάλα θέματα του έργου. Ο τόνος είναι γενικά σοβαρός, ειδικά στην Κυρίως Παράβαση - πιο σοβαρός τουλάχιστον από ό,τι στο υπόλοιπο έργο. Αλλά, ακόμη και όταν ο λόγος είναι πιο ευτράπελος, όπως ειδικά στο αντεπίρρημα των «Νεφελών» και το παράπονο της Σελήνης, τα θέματα που θίγονται είναι πολύ σοβαρά και ως τέτοια καλούνται οι θεατές να τα λάβουν υπόψη. Η Παράβαση των «Νεφελών» καλεί τον αθηναϊκό λαό να προβληματιστεί πώς τοποθετείται απέναντι στις παραδοσιακές ηθικές αξίες και υποχρεώσεις. Τον καλεί επίσης να παραδεχτεί ότι έχει χάσει πια τη δυνατότητά του να ξεχωρίζει αυτούς που τον ωφελούν από εκείνους που τον βλάπτουν, τους γνήσιους και τους ικανούς από τους απατεώνες και τους ανάξιους. Οι τρομερές συνέπειες αυτής της αδυναμίας εκτείνονται από την πολιτική και την ηθική μέχρι και τους ίδιους τους θεατρικούς αγώνες. Στην Παράβαση, με άλλα λόγια, είναι πια εντελώς εμφανής η διδακτική αποστολή της Κωμωδίας, καθώς και το γνώρισμα εκείνο που οι αρχαίοι γραμματικοί ονόμασαν ΣΠΟΥΔΑΙΟΓΕΛΟΙΟΝ: να λες σοβαρά πράγματα με χιούμορ, να περικλείεις σοβαρά μηνύματα σε ιλαρό περιτύλιγμα. Από την άποψη της δομής, η Παράβαση χωρίζει συνήθως το έργο σε δύο μέρη. Κανονικά, όπως είπαμε, στο πρώτο μέρος ο κωμικός ήρωας αγωνίζεται να επιβάλει τα σχέδιά του (που συνιστούν πλάνο για έξοδο από την κρίση που τον ταλανίζει). Οι προσπάθειες αυτές κορυφώνονται στον Επιρρηματικό Αγώνα, στον οποίο ο βασικός Ανταγωνιστής κατατροπώνεται. Μετά την Παράβαση, ακολουθεί σειρά ιαμβικών σκηνών, στις οποίες ο κωμικός ήρωας ανταμείβει ή τιμωρεί αναλόγως όσους το αξίζουν. Όπως επισημάναμε, όμως (βλ. εισαγωγή στην Πάροδο), αυτή η δομή δεν τηρείται στις «Νεφέλες», όπου οι δύο επιρρηματικοί αγώνες (μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου πρώτα, και μεταξύ του Στρεψιάδη και του Φειδιππίδη αργότερα) έπονται της Παράβασης. O Χορός νουθετεί τους Αθηναίους (666-779) Η «πλήρης» λεγόμενη Παράβαση1 αποτελείται από δύο μέρη: (α) Την «κυρίως παράβαση» (στίχοι 666-717), στην οποία ο Χορός απευθύνεται στους θεατές εξ ονόματος του ποιητή. Η κυρίως παράβαση διαιρείται εσωτερικά στο «κομμάτιον» και τους «αναπαίστους» (για τους όρους βλ. παρακάτω)· (β) Τη λεγόμενη «επιρρηματική συζυγία» (718-779), στην οποία ο Χορός μιλά με τη διπλή ταυτότητα, από τη μια του προσώπου της παράστασης (εδώ δηλαδή τα μέλη του Χορού μιλούν ως «νεφέλες») και από την άλλη, ταυτόχρονα, του Αθηναίου πολίτη, που νουθετεί τους συμπατριώτες του. Στην επιρρηματική συζυγία ο Χορός εκφωνεί εις διπλούν ένα χορικό και ένα απαγγελλόμενο μέρος. Η πρώτη δυάδα αποτελείται από την «ωδή» (χορικό) και το «επίρρημα» (απαγγελλόμενο)· η δεύτερη, αντιστοίχως, από την «αντωδή» και το «αντεπίρρημα». ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Μαθαίνουμε για την Παράβαση, το ιδιαίτερο και χαρακτηριστικό αυτό γνώρισμα της Παλαιάς Κωμωδίας, στο οποίο ο Χορός, ρητά και απερίφραστα, λειτουργεί ως διδάσκαλος της πόλεως. Αντιλαμβανόμαστε οριστικά ποια είναι τα μεγάλα θέματα της κωμωδίας αυτής, δηλαδή (α) η σύγκρουση ανάμεσα στον φθαρτικό και ανήθικο νεωτερισμό και τις γνήσιες ηθικές αξίες, και (β) η κριτική κατά του αθηναϊκού δήμου για την αδυναμία του να διαχωρίσει ανάμεσα στο καλό και το κακό, το ωφέλιμο και το βλαβερό, το χρηστό και το φαύλο. Εντοπίζουμε περαιτέρω, ακόμη πιο σαφείς ενδείξεις ότι οι Νεφέλες δεν συμμερίζονται τον ηθικό σχετικισμό και τον αριβισμό του Σωκράτη, αλλά αντιθέτως είναι θεματοφύλακες των παλιών καλών αξιών. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Το «κομμάτιον» είναι η εισαγωγή στην παράβαση (προκήρυγμα τῆς παραβάσεως). Ο Χορός αποχαιρετά τους υποκριτές -εν προκειμένω τον Στρεψιάδη, ο οποίος επαινείται ξανά για την τόλμη του να υποστεί τέτοιες ταλαιπωρίες στα γεράματα- και κινείται προς τους θεατές για την «κυρίως παράβαση». Η «κυρίως παράβαση» είναι γνωστή και ως ἀνάπαιστοι (από το μέτρο στο οποίο είναι συνήθως γραμμένοι αυτοί οι στίχοι στο πρωτότυπο).2 Στο μέρος αυτό της Παράβασης ο Χορός επαινεί τον κωμικό ποιητή και επιτίθεται κατά των αντιπάλων του. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι καταληκτικοί στίχοι των αναπαίστων απαγγέλλονται με καταιγιστικό3 ρυθμό· ως εκ τούτου αποκαλούνται πνῖγος. 1 Σε 2 3 αρκετά έργα του Αριστοφάνη το πλήρες σχήμα της Παράβασης δεν τηρείται: ορισμένα από τα δομικά μέρη απουσιάζουν, εμφανίζονται αλλοιωμένα ή σε άλλη θέση. Υπάρχουν και έργα που δεν έχουν καθόλου παράβαση. Τα αναπαιστικά μέτρα στηρίζονται στην εναλλαγή δύο βραχειών και μιας μακράς συλλαβής ( υ υ -). καταιγιστικός: εξαιρετικά γρήγορος 85 Στις Νεφέλες, ο Χορός δεν μιλά απλώς εκ μέρους του ποιητή, όπως αλλού, αλλά ως ο ποιητής, σε πρώτο ενικό πρόσωπο: ο Χορός δηλαδή «ξεχνά» ότι είναι οι Νεφέλες και γίνεται το φερέφωνο4 του Αριστοφάνη. Ο «Αριστοφάνης» μέμφεται5 τους θεατές γιατί δεν μπορούν πια, όπως παλαιότερα, να ξεχωρίσουν ανάμεσα στις καλές και κακές κωμωδίες: απόδειξη το γεγονός ότι οι Νεφέλες απέτυχαν στην πρώτη τους παράσταση ηττημένες από έργα πολύ κατώτερα. Ο ίδιος δεν επιχείρησε να εξαπατήσει τους θεατές με φτηνά και αισχρά κωμικά κολπάκια. Δεν χτύπησε δημόσιους άνδρες όταν αυτοί ήταν σε θέση αδυναμίας παρά μόνο όταν μεσουρανούσαν και έβλαπταν την πόλη. Δεν αντέγραψε με άγαρμπο τρόπο τα έργα άλλων, όπως αντέγραψαν αυτόν οι ανταγωνιστές του. Αντιθέτως, κατέβαλλε μέγιστη προσπάθεια να παρουσιάζει κάτι φρέσκο και έξυπνο κάθε φορά. Η «ωδή» των Νεφελών είναι θρησκευτικός ύμνος προς τον Δία, τον Ποσειδώνα, τον Αιθέρα και τον Ήλιο. Ο Χορός εδώ παύει πια να μιλά ως «Αριστοφάνης» και αναλαμβάνει ξανά την ταυτότητα των Νεφελών. Η αντίστοιχη «αντωδή» παρακάτω συνεχίζει την επίκληση επικαλούμενη τον Απόλλωνα, την Άρτεμη και, με περισσότερη έμφαση από ό,τι προηγουμένως, τον Διόνυσο. Στο «επίρρημα» και το «αντεπίρρημα» συνεχίζεται το μοτίβο του ψόγου προς τους Αθηναίους σε πιο ευτράπελο, όμως, τόνο συγκριτικά με την «κυρίως παράβαση». Τα μέλη του Χορού, ως Νεφέλες πια ξανά, κατηγορούν τους Αθηναίους ότι τις παραμελούν στη δημόσια λατρεία, αν και η προσφορά τους προς την πόλη είναι ποικίλη και τεράστια. Οι Νεφέλες επιχειρούν -δεν τα καταφέρνουν πάντοτε, διότι η βλακεία εν τέλει δεν παλεύεται!- να εμποδίσουν τους Αθηναίους να διαπράξουν τραγικά σφάλματα, όπως απονενοημένες εκστρατείες και καταστροφικές εκλογές πολιτικών αρχόντων, ή έστω τους συμβουλεύουν πώς να επανορθώσουν. Στο Αντεπίρρημα, οι Νεφέλες μεταφέρουν παρόμοια παράπονα της Σελήνης, που επίσης ευεργετεί τον αθηναϊκό δήμο -και αυτή χωρίς τα ανάλογα ανταλλάγματα. Η Σελήνη παραπονιέται ότι οι Αθηναίοι δεν τηρούν το θρησκευτικό ημερολόγιο (που προβλέπει συγκεκριμένες υποχρεώσεις προς τους θεούς κάθε μέρα): δεν κάνουν αυτά που πρέπει, όταν πρέπει, με αποτέλεσμα να επισύρουν την οργή των θεών. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΝΕΦΕΛΩΝ: Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι στην Παράβαση των Νεφελών ο Χορός επικρίνει τους θεατές για την αδυναμία τους να ξεχωρίσουν ανάμεσα στο καλό και στο κακό είτε αυτό έχει να κάνει με τις κρίσεις τους στους θεατρικούς διαγωνισμούς είτε με τους ανθρώπους που εκλέγουν για να τους εκπροσωπήσουν είτε με τις θρησκευτικές τους πρακτικές. Επίσης, στα χορικά μέρη της Παράβασης, ο Χορός απευθύνει κατανυκτικούς ύμνους στους μεγάλους θεούς του ολύμπιου πανθέου, έστω και αν, για να τηρούνται τα προσχήματα, παρεμβάλλει και μια επίκληση προς τον Αιθέρα. Για μια ακόμη φορά υποδηλώνεται ότι οι Νεφέλες δεν είναι αυτό που φαίνονται: δεν είναι οι προστάτιδες θεές της ατιμίας, της σοφιστείας, της στρεψοδικίας και της απάτης. Ο πραγματικός ρόλος τους στο έργο δεν θα διαφανεί παρά μόνο στο τέλος. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Στην Παράβαση, οι υποκριτές αποσύρονται στο σκηνικό οικοδόμημα και ο Χορός παραμένει μόνος στην ορχήστρα ενώπιον των θεατών. 4 5 φερέφωνο: πρόσωπο μέσω του οποίου μεταφέρεται η φωνή (η γνώμη) κάποιου άλλου προσώπου μέμφομαι: κατηγορώ, επικρίνω 86 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' ΠΑΡΑΒΑΣΗ - Η «ΚΥΡΙΩΣ ΠΑΡΑΒΑΣΗ» (666-717) Η Κορυφαία του Χορού μιλά εξ ονόματος του Ποιητή Κομμάτιον ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Στο καλό, στο καλό για το θάρρος σου αυτό. Καλή τύχη να ᾽χει ο άντρας αυτός γιατί ενώ έχει μπει στα βαθιά γερατειά με καινούριες ιδέες χρωματίζει το νου και σοφία προσπαθεί να αποκτήσει. 666 670 Κυρίως Παράβασις (ἀνάπαιστοι) Ω θεατές, την αλήθεια σ᾽εσάς, μα το θεό το Διόνυσο που μ᾽ ανάστησε, τώρα θα πω, θα μιλήσω ελεύθερα. Όσο, βέβαια, τη νίκη ποθώ κι άξιο να με πουν ποιητή, άλλο τόσο είν᾽ αλήθεια που εγώ, έχοντάς σας για έξυπνους κι από πίστη πως το έργο μου αυτό, που πολύ το δούλεψα, έξοχο είναι, είπα πως θα ᾽πρεπε εσείς πρώτοι να το κρίνετε· κι όμως έχασα εγώ, νικητές βγήκαν άλλοι, του σωρού· άδικο ήταν· σ᾽ εσάς τους σοφούς το παράπονο θα πω, που για χάρη σας έκανα εγώ τόσον κόπο και δουλειά. Μα τους έξυπνους πάλι από σας δεν τους παρατώ. Γιατί από τότε που κάποιοι — χαρά να μιλείς μπροστά σ᾽ αυτούς — μου παινέσαν ένα έργο μου εδώ, το Σεμνό και τον Αισχρό, — σαν παρθένα, δεν ήταν σωστό να γεννήσω τότ᾽ εγώ, τ᾽ άφηκα έκθετο, κι άλλη μικρή κοπελιά το σήκωσε και γνοιαστήκατ᾽ εσείς με στοργή και μου τ᾽ αναθρέψατε — από τότε κρατώ της καλής γνώμης σας ενέχυρο. Λοιπόν έρχεται τώρα κι αυτή η κωμωδία μου ψάχνοντας, σαν Ηλέκτρα του μύθου, μη βρει ξύπνιους όπως πριν θεατές· θα γνωρίσει, ασφαλώς, αν τη δει την πλεξίδα του αδερφού. Για κοιτάχτε πόσο είναι σεμνή· πρώτο, δε σας ήρθε εδώ μ᾽ ένα πέτσινο πράμα, χοντρό και στην άκρη κόκκινο, κρεμασμένο μπροστά, να γελούν βλέποντάς το τα παιδιά· δεν κορόιδεψε αυτή φαλακρούς, ούτε κόρδακα έσυρε, κι αν μες το έργο ένας γέρος μιλά, δε χτυπά άλλο πρόσωπο με ραβδί, μήπως έτσι οι χοντρές ανοστιές του ξεχαστούν· δε χιμά μέσα δω με δαδιά, με τρελά ξεφωνητά, στον εαυτό της μπιστεύεται αυτή μόνο και στους στίχους της. Κι ενώ τέτοιος ποιητής είμ᾽ εγώ, δεν το παίρνω απάνω μου 675 680 685 690 695 700 87 A' ΠΑΡΑΒΑΣΗ - Η «ΚΥΡΙΩΣ ΠΑΡΑΒΑΣΗ» (666-717) Η Κορυφαία του Χορού μιλά εξ ονόματος του Ποιητή κι ούτε δα ξεγελώ το κοινό λέοντας δυο και τρεις φορές όλο τα ίδια· έχω νου που γεννά νέες μορφές κάθε φορά, που όλες έξυπνες, μα η καθεμιά πάντα νέα κι αλλιώτικη. Στην ακμή του τον Κλέωνα γερά στην κοιλιά τον βάρεσα, μα σα στρώθηκε χάμω στη γη, δεν τον τσαλαπάτησα. 705 Ενώ οι άλλοι, σαν είδαν λαβή να τους δίνει1 ο Υπέρβολος, τον ζουπάνε2 τον δόλιο3 διαρκώς, και τη μάνα του μαζί. Πρώτος ο Εύπολης, δίνοντας μια παραμόρφωση κακή, ο άθλιος, ναι, στους δικούς μας «Ιππείς» σέρνει εδώ το «Μαρικά», για να γίνει κι ο κόρδακας, γριά πρόσθεσε μπεκρού, τη γριά 710 που ήταν πλάσμα του Φρύνιχου· εκεί κήτος την κατάπινε. Γράφει ο Έρμιππος έργο, κι αυτό για το μαύρο4 Υπέρβολο, κι όλοι οι άλλοι από τότε χιμούν πάνω στον Υπέρβολο, τις εικόνες που εγώ ᾽χα σκεφτεί για τα χέλια κλέβοντας. Νόστιμα όποιος τα κρίνει όλ᾽ αυτά, στα δικά μου ας μη γελά· 715 μα αν εγώ κι όσα ο νους μου γεννά σας χαρίζουμε χαρά, μυαλωμένους ανθρώπους εσάς θα σας λένε δω κι εμπρός. Ο Χορός των Νεφελών Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 2012 (σκηνοθεσία Νίκος Μαστοράκης) 1 2 3 4 δίνω λαβή: δίνω ευκαιρία σε κάποιον να μου επιτεθεί (μεταφορά από την πάλη) τον ζουπάνε: τον ποδοπατούν τον δόλιο: τον καημένο, τον δύσμοιρο το μαύρο: τον ταλαίπωρο, τον καημένο 88 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Α' ΠΑΡΑΒΑΣΗ - ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΖΥΓΙΑ (718-779) Οι Νεφέλες νουθετούν τους θεατές Ωδή ΧΟΡΟΣ Πρώτο το Δία, τον τρανό βασιλιά των θεών, που μες τα ύψη θρονιάζει, πρώτον αυτόν στο χορό μας καλώ· 720 και τον αφέντη της τρίαινας, τον άγριο μεγαλοδύναμο σείστη στεριάς και πελάγου· τον πολυσέβαστο Αιθέρα μαζί, τον πατέρα μας, το δοξασμένο ζωοδότη των όλων· τον αλογάρη κατόπι καλώ που μ᾽ αχτίδες υπέρλαμπρες 725 ζώνει τη γη κι είναι μεγάλη θεότητα ανάμεσα και σε θεούς και σ᾽ ανθρώπους. Επίρρημα ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Ω σοφότατοι θεατές μας, για προσέξτε δω σ᾽ εμάς. Αθηναίοι, μας αδικείτε, κι έχουμε παράπονα· 730 Άλλος θεός αυτή την πόλη δεν την ωφελεί κανείς όσο εμείς, κι είμαστε οι μόνες θεότητες που ούτε σπονδές ούτε και θυσίες ποτέ μας είδαμε από σας, ενώ σας φυλάμε. Αν πάει να γίνει μια εκστρατεία παράλογη, ρίχνουμε ή βροντή ή ψιχάλα. Στρατηγό όταν βγάζατε 735 το θεομίσητον εκείνο τομαρά, τα φρύδια εμείς τα σουφρώναμε αγριεμένες· κι έπεσε αστραπόβροντο, η σελήνη απ᾽ τη γραμμή της έφευγε, το φτίλι του μέσα του το ρούφηξε όλο ο ήλιος κι είπε πως για σας πια δε θα ᾽φεγγε, αν γινόταν στρατηγός ο Κλέωνας. 740 Μα τον θέλατε, και βγήκε. Λένε για την πόλη αυτή στραβοκέφαλη πως είναι, κι όμως τα στραβά που εσείς κάνετε, οι θεοί απ᾽ την άλλη τα γυρίζουν σε καλό. Πως κι αυτό θα σιάξει τώρα, θα το δείξουμε εύκολα· αν ο Κλέωνας, τέτοιος γλάρος, σε δωροδοκίες πιαστεί 745 ή να κλέβει, κι ο λαιμός του μες στο φάλαγγα κλειστεί, όσα λάθη έχετε κάμει, σαν που πάντα γίνεται, και για σας και για την πόλη θα γυρίσουν σε καλό. 89 Α' ΠΑΡΑΒΑΣΗ - ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΖΥΓΙΑ (718-779) Οι Νεφέλες νουθετούν τους θεατές Αντωδή ΧΟΡΟΣ Έλα κοντά μας, ω αφέντη της Δήλου, θεέ που τον ορθόγκρεμο ορίζεις βράχο της Κύνθου, έλα, Φοίβε, κι εσύ· κι ω της Εφέσου κυρά, που σε ολόχρυσο μέσα ναό σε τιμούν οι Λυδές, έλα, ω έλα· και η Αθηνά που κρατά την αιγίδα, της πόλης μας να ᾽ρθει η προστάτρα, η θεά της Αθήνας· και του Παρνάσσιου του βράχου ο αφέντης κοντά μας, ο Διόνυσος ο κωμαστής, όπου σε Βάκχες Δελφίδες ανάμεσα λάμπει στο φως των λαμπάδων. 750 755 Αντεπίρρημα ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Όταν το ξεκίνημά μας ετοιμάζαμε για δω, μας αντάμωσε η Σελήνη και σας παραγγέλνει αυτά· σε Αθηναίους και σε συμμάχους στέλνει χαιρετίσματα· πρώτο αυτό· μα θύμωσε, είπε, γιατί ενώ σας ωφελεί φανερά κι όχι με λόγια, εσείς της φέρνεστε άσκημα. Σας οικονομά το μήνα μια τουλάχιστο δραχμή για δαδί· όσοι βγαίνουν βράδυ, λένε «απόψε, βρε μικρέ, για δαδί λεφτά μη δώσεις, κι είναι φεγγαροβραδιά». Κι άλλα, λέει, καλά σας κάνει, κι όμως λαθεμένα εσείς λογαριάζετε τις μέρες και τις σαλατιάζετε·1 και γι᾽ αυτό τη φοβερίζουν οι θεοί κάθε φορά, όταν άδειπνοι γυρίζουν πίσω σπίτι τους, γιατί άλλαξε το ημερολόγιο και δεν έγινε γιορτή. Δούλοι μαρτυρούν και δίκες γίνονται, ενώ θα ᾽πρεπε να θυσιάζετε· άλλες μέρες, που νηστεύουμε οι θεοί, — πένθος για το Σαρπηδόνα ή ίσως για το Μέμνονα — δώστου εσείς σπονδές και γέλια· κι έτσι απ᾽ τον Υπέρβολο, ενώ του ᾽χε πέσει ο κλήρος να ᾽ναι ιερομνήμονας, θεοί πήραν το στεφάνι, για να μάθει άλλη φορά σύμφωνα με το φεγγάρι τις ημέρες να μετρά. 1 τις σαλατιάζετε: τις ανακατεύετε, τις κάνετε άνω-κάτω, τις κάνετε σαλάτα 760 765 770 775 90 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Α' ΠΑΡΑΒΑΣΗ - ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΗ ΣΥΖΥΓΙΑ (718-779) Οι Νεφέλες νουθετούν τους θεατές ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Διαβάστε προσεκτικά την Παράβαση από την αρχή και καταχωρίστε σε έναν πίνακα: (α) τους επαίνους, (β) τους ψόγους, και (γ) τις συμβουλές του Χορού προς τους Αθηναίους. Με ποια ταυτότητα μιλά ο Χορός σε κάθε περίπτωση, ως Αριστοφάνης, ως Νεφέλες ή ως Αθηναίος πολίτης; 2. Σε ποια σημεία εντοπίζει την υπεροχή του έναντι των αντιπάλων κωμικών ποιητών ο Αριστοφάνης στην «κυρίως παράβαση»; Ποιες αντιλήψεις σχετικά με τη φύση της ιδεώδους κωμωδίας και του ιδεώδους θεατή υποδηλώνονται μέσα από αυτή τη σύγκριση; 3. Η Παράβαση υποδεικνύει στους Αθηναίους ότι πολλοί από αυτούς ενσαρκώνουν ένα αρνητικό πρότυπο πολίτη. Ποιο είναι το πρότυπο αυτό και πώς συνδέεται με τα βάσανα του Στρεψιάδη, του Αριστοφάνη αλλά και της Αθήνας γενικά; Ισχύει τελικά αυτό που δηλώνει η εισαγωγή της ενότητας, ότι «στην Παράβαση «ανακεφαλαιώνονται όλα τα μεγάλα θέματα του έργου»; 4. Είμαστε περίπου στα μισά του έργου. Με βάση όσα είδαμε μέχρι τώρα δικαιολογείται η κρίση που διατυπώθηκε, ότι «ο κωμικός ήρωας ψάχνει λύσεις στα προβλήματά του στις τάξεις των ανθρώπων που ευθύνονται γι᾽ αυτά»; 5. Μελετήστε βιντεοσκοπημένη την Παράβαση από την παράσταση του ΘΟΚ (2008-9). Αντιστοίχως μελετήστε και την παράσταση του Εθνικού Θεάτρου (1994). Πώς κρίνετε τις αποκλίσεις από το πρωτότυπο κείμενο του Αριστοφάνη στις οποίες προβαίνουν εδώ οι σκηνοθέτες Βαρνάβας Κυριαζής και Κοραής Δαμάτης; 91 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (780-1039) Το επεισόδιο αυτό μεσολαβεί ανάμεσα στην Παράβαση και τον Επιρρηματικό Αγώνα μεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου. Ο Στρεψιάδης αποτυγχάνει οριστικά ως μαθητής και - με συμβουλή των Νεφελών αυτή τη φορά - στρέφεται ξανά προς την αρχική (και λογική) του επιλογή, τον Φειδιππίδη. Ο Στρεψιάδης καταφέρνει τώρα να πείσει τον γιο του να φοιτήσει στη θέση του κοντά στον Σωκράτη, αν και ουσιαστικά δεν χρησιμοποιεί κανένα απολύτως καινούριο επιχείρημα, πέρα από την πρακτική επίδειξη των (αμφίβολων) αγαθών που επιφυλάσσουν οι σπουδές στο Φροντιστήριο. Βάσει αυτού υποψιαζόμαστε και πάλι ότι ο ρόλος των Νεφελών στην αλλαγή στάσης του Φειδιππίδη είναι πιο ουσιαστικός από ό,τι φαίνεται και ότι οι Νεφέλες έχουν κάποιο κρυφό σχέδιο, που αναμένουμε να αποκαλυφθεί. H μαθητεία του Στρεψιάδη (780-1039) Η ενότητα περιλαμβάνει τις ακόλουθες σκηνές: (α) Στίχοι 780-851: O Σωκράτης φορτώνει τον ανεπίδεκτο Στρεψιάδη με τη σχολαστική διδασκαλία του, την αξία της οποίας ο τελευταίος αδυνατεί να αντιληφθεί. (β) Στίχοι 852-962: Ο Στρεψιάδης παλεύει να βρει λύση στο πρόβλημά του ξαπλωμένος στο «ντιβάνι της σκέψης», ώσπου απελπίζεται τόσο αυτός όσο και ο δάσκαλός του. (γ) Στίχοι 963-1017: Επιτυχής αυτή τη φορά απόπειρα να πειστεί ο Φειδιππίδης να εγγραφεί στο Φροντιστήριο. (δ) Στίχοι 1018-1039: Ο Φειδιππίδης συναντά τον Σωκράτη και εγγράφεται στο Φροντιστήριο. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Αποδεικνύεται αυτό που μέχρι τώρα υποψιαζόμασταν: ότι ο Στρεψιάδης δεν έχει τα προσόντα να επιτύχει ως μαθητής του Φροντιστηρίου. Οι Νεφέλες παίζουν κάποιο δυσδιάκριτο ρόλο στη μεταστροφή του Φειδιππίδη, ο οποίος τελικά αποδέχεται να φοιτήσει κοντά στον Σωκράτη. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η επίσημη μαθητεία του Στρεψιάδη ξεκινά με το ξέσπασμα του Σωκράτη, που αγανακτεί για την ανικανότητα του καινούριου του μαθητή να συγκρατήσει στη μνήμη του οποιαδήποτε ουσιαστική γνώση. Σύντομα αποδεικνύεται ότι αιτία γι᾽ αυτό δεν είναι μόνο η προχωρημένη ηλικία και το αδύναμο μυαλό του γέροντα, αλλά και το γεγονός ότι δεν αντιλαμβάνεται πώς τον εξυπηρετεί στην κατάστασή του μια διδασκαλία περί μέτρων και ρυθμών ή για τα γραμματικά γένη των ζώων και των κυρίων ονομάτων. Επιτέλους ο Σωκράτης επιτρέπει στον Στρεψιάδη να ασχοληθεί με το πρόβλημα που τον καίει, αλλά τα αποτελέσματα είναι αποκαρδιωτικά. Στην αρχή ο Στρεψιάδης υποφέρει τα πάνδεινα από τους κοριούς που κατακλύζουν το ντιβάνι στο οποίο ο Σωκράτης τον ξαπλώνει. Αργότερα, οι λύσεις που βρίσκει είναι τόσο βλακώδεις που προκαλούν την έκρηξη του Σωκράτη: «Πώς να αποφύγω τους δανειστές μου;», διερωτάται ο Στρεψιάδης· α, θα παγιδεύσω τη σελήνη σ᾽ ένα κουτί κάνοντας μάγια! (Ωραία! Αναφωνεί ο Σωκράτης, μάλλον με ειρωνική συγκατάβαση). «Πώς να αποφύγω την καταδίκη, όταν δεν έχω μάρτυρες υπεράσπισης;»· εύκολο, θα πάω να κρεμαστώ! Ο Σωκράτης αποσύρεται εκνευρισμένος και ο Στρεψιάδης στρέφεται προς τις Νεφέλες, οι οποίες τον συμβουλεύουν να επιστρέψει στην αρχική του ιδέα, να εγγράψει στο Φροντιστήριο τον Φειδιππίδη. Οι Νεφέλες θεωρούν ότι ο Σωκράτης τους οφείλει ευγνωμοσύνη γι᾽ αυτή τη νέα ευκαιρία που του διάνοιξαν. Ο Φειδιππίδης συνεχίζει να αντιστέκεται, όπως και στην αρχή της κωμωδίας, αφού δεν μπορεί να καταλάβει τι μανία είναι αυτή που κατέλαβε τον πατέρα του γι᾽ αυτούς τους παλαβούς απατεώνες, που διδάσκουν με το αζημίωτο τις διαφορές ανάμεσα στον «γλάρο» και τη «γλαρίνα»! Στο τέλος, όμως, αν και ο Στρεψιάδης δεν επιστρατεύει κάποιο καινούριο μέσο πειθούς, παρά μόνο το γνωστό μείγμα από παρακάλια και απειλές, ο Φειδιππίδης υποκύπτει. 93 Στην τελευταία σκηνή της ενότητας, η οποία αποτελεί τη γέφυρα προς τον Επιρρηματικό Αγώνα, ο νεαρός συναντά τον Σωκράτη. Ο φιλόσοφος διαπιστώνει αρχικά πως και το νεαρό βλαστάρι της οικογένειας στερείται βασικών προσόντων (όπως η στοιχειώδης ικανότητα να αρθρώνει σωστά τον λόγο), αλλά κατόπιν της επιμονής του Στρεψιάδη, και επειδή δεν υπάρχει τίποτε στο Φροντιστήριο που να μην διορθώνεται με λίγα... μετρητά, ο Σωκράτης αποφασίζει να τον εμπιστευτεί στον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο, οι οποίοι θα αναλάβουν την εκπαίδευσή του. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Βλ. σχόλιο στη Σκηνική Οργάνωση. ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο Σωκράτης μέχρι τώρα εμφανιζόταν ως μείγμα Σοφιστή και φυσικού φιλοσόφου. Στη σκηνή αυτή, όπου εμβαθύνουμε πια στη μαθητεία του Στρεψιάδη, ενώ πλησιάζει και η μεγάλη στιγμή του Επιρρηματικού Αγώνα, εμφανίζεται με αμιγώς σοφιστικά ενδιαφέροντα: την ποίηση, τη γλώσσα και τη δικανική ρητορική. ΧΟΡΟΣ ΝΕΦΕΛΩΝ: Ο ρόλος των Νεφελών στην ενότητα αυτή είναι περιορισμένος ποσοτικά, αλλά πολύ ουσιαστικός. Οι Νεφέλες πείθουν τον Στρεψιάδη να επιστρέψει στην αρχική του ιδέα. Η συμβουλή τους ενέχει δύο «περίεργα» στοιχεία, ενόψει του τι θα ακολουθήσει και κυρίως του ποια θα είναι η τελική έκβαση αυτής της ιστορίας. Πρώτον, οι Νεφέλες παρουσιάζουν στον Σωκράτη ως επιτυχία και ως ευκαιρία τη μοιραία εγγραφή του Φειδιππίδη στο Φροντιστήριο και του ζητούν να τους αποδώσει ευγνωμοσύνη. Δεύτερον, προκαταλαμβάνουν τη θετική ανταπόκριση του νεαρού, κάτι που καθίσταται ακόμη πιο αξιοπρόσεκτο, όταν στην επόμενη σκηνή αντιλαμβανόμαστε ότι ο Στρεψιάδης δεν έχει κάτι καινούριο να πει για να τον πείσει, αλλά απλά επαναλαμβάνει -αυτή τη φορά με επιτυχία- τα επιχειρήματα που χρησιμοποίησε στον Πρόλογο. Οι Νεφέλες συνεχίζουν να αποτελούν μεγάλο αίνιγμα για τους θεατές. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Ο Φειδιππίδης εμφανίζεται όπως ακριβώς και στον Πρόλογο: θρασύς, επιθετικός, κυνικός και ειρωνικός τόσο απέναντι στον Στρεψιάδη όσο και τον Σωκράτη. Κατά περίεργο και εκ πρώτης όψεως δυσεξήγητο τρόπο, όμως, εδώ είναι δεκτικός στις προτροπές του πατέρα του. Τη συμπεριφορά του δεν μπορούμε να την ερμηνεύσουμε απλά ως αποτέλεσμα κωμικής άδειας (δηλαδή ως κάτι που συμβαίνει επειδή έτσι βολεύει την εξέλιξη της κωμικής ιστορίας). Ο προσεκτικός θεατής αντιλαμβάνεται ότι υπάρχει κάτι βαθύτερο εδώ, που προφανώς έχει να κάνει με τον ρόλο των Νεφελών. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Το κωμικότερο στοιχείο της σκηνοθεσίας στην ενότητα είναι η εικόνα του Στρεψιάδη να ξαπλώνει στο «ντιβάνι της σκέψης». Η επιλογή αυτή συνδέει στενά τη συγκεκριμένη σκηνή με τον Πρόλογο της κωμωδίας: και εδώ, όπως κι εκεί, ο Στρεψιάδης στριφογυρίζει ακατάπαυστα στο στρώμα του, μόνο που εδώ δεν τον δαγκώνουν μόνο μεταφορικά τα χρέη, τα παχνιά και οι δικαστικοί κλητήρες, αλλά επίσης, κυριολεκτικότατα, οι αχόρταγοι κοριοί, που, όπως είναι φυσικό, κατακλύζουν τόσο το στρώμα όσο και τα σκεπάσματά του (στο 94 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Φροντιστήριο ασχολούνται με ο,τιδήποτε άλλο εκτός από τη φασίνα και την υγιεινή). Η σκοπιμότητα αυτής της σκηνοθετικής επιλογής είναι διπλή. Από τη μια, ενισχύονται οι υποψίες μας ότι με την καταφυγή του στον Σωκράτη ο Στρεψιάδης δεν έχει βελτιώσει, αντιθέτως έχει δυσχεράνει ακόμη περισσότερο τη θέση του. Από την άλλη οι σκηνοθετικές ομοιότητες με τον Πρόλογο μας προετοιμάζουν για τη δεύτερη συνάντηση του Στρεψιάδη με τον γιο του, η οποία αυτή τη φορά θα φέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα -μόνο που ο Στρεψιάδης θα αργήσει να καταλάβει τι ακριβώς έχει «καταφέρει». Α. Τσουρής (Στρεψιάδης) και Σ. Λούρας (Σωκράτης) ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 95 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Α' (780-851) Ο Στρεψιάδης δοκιμάζει την υπομονή του Σωκράτη O Σωκράτης βγαίνει από το σπουδαστήριο. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δεν είδα, μα το Χάος, μα τον Αέρα, μα την Ανάσα τέτοιο ξεχασιάρη, άξεστο κι ανεπίδεχτο1 χωριάτη· κάτι μικρές ψιλολογιές2 μαθαίνει και, πριν τις μάθει, τις ξεχνάει· ωστόσο θα τον φωνάξω εδώ στο φως. Στρεψιάδη! Για πάρε το σοφά3 και κόπιασε έξω. 780 Ο Στρεψιάδης ανεπίδεκτος μαθήσεως 785 (βγαίνοντας από το σπουδαστήριο μ᾽ έναν σοφά, που κάνει πως δεν μπορεί να το σηκώσει) Οι κοριοί δεν μ᾽ αφήνουν να τον βγάλω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Βάλ᾽ τον κάτω και πρόσεχε. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τον βάζω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Για πες μου τι αγαπάς να πρωτομάθεις απ᾽ όσα δε διδάχτηκες ως τώρα; Για μέτρα; Για ρυθμούς; Για στιχουργία; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για μέτρα, ναι· στο μέτρημα τις προάλλες δυο χοίνικες4 μου φάγανε στ᾽ αλεύρι. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άλλο ρωτώ· το τρίμετρο λες να ᾽ναι πιο όμορφο ή το τετράμετρο; Ποιο μέτρο; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Εγώ το τετραχοίνικο νομίζω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Βλακείες. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Το τετραχοίνικο είναι, λέω, τέσσερα μέτρα· ναι, στοιχηματίζω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άι στην οργή, χοντρόμυαλε, χωριάτη. Αν πάμε στους ρυθμούς, πώς θα τους νιώσεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για το ψωμί οι ρυθμοί θα μ᾽ ωφελήσουν; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Στις συντροφιές θα δείχνεις μορφωμένος, αν μπορείς τους ρυθμούς να ξεχωρίζεις, να ξέρεις ποιος ο δάχτυλος, ο ενόπλιος. 1 2 3 4 ανεπίδεχτος: αυτός που δεν μαθαίνει με τίποτα ψιλολογιές: ψιλοπράγματα, ασήμαντες λεπτομέρειες σοφάς: ντιβάνι χοίνικες: μονάδα μέτρησης ποσότητας (βλ. σχόλια) 790 795 800 Διδασκαλία περί μέτρων και ρυθμών 96 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Α' (780-851) Ο Στρεψιάδης δοκιμάζει την υπομονή του Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα για δάχτυλο ξέρω. Δείχνει το δείχτη του. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τούτο είν᾽ ένα· για άλλο δάχτυλο ξέρεις να μου πεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (κάνοντας μια άσεμνη χειρονομία) 805 Παιδί σαν ήμουν ήξερα και τούτο. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άξεστε, πρόστυχε, ου! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα εγώ δεν θέλω να μάθω αυτά, καημένε. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Και ποιο θέλεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τον πιο άδικο το λόγο· αυτόν, αυτόν. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πριν απ᾽ αυτόν πρέπει να μάθεις άλλα· ποια ζώα τετράποδα είναι αρσενικά. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα είμαι τρελός; Τα αρσενικά τα ξέρω· να· τράγος, ταύρος, σκύλος, κριάρι, γλάρος. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τα βλέπεις; Λάθος. Γλάρος για δυο γένη; Για αρσενικό και θηλυκό μια λέξη; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα τι είπα δηλαδή; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Έτσι είπα, ναι· πώς πρέπει να το λέω; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Γλαρίνα· γλάρο λένε μόνο το άλλο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ακούς, γλαρίνα! Ωραία, μα τον Αέρα· μου φτάνει αυτό το δίδαγμα, να βάλω σωρό τ᾽ αλεύρι απάνω στο σοφρά5 σου. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ορίστε κι άλλο· πράμα θηλυκό το λες αρσενικό. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα πώς; Εγώ είπα πως ο σοφράς είναι άντρας; 5 σοφράς: Διδασκαλία περί... γενών των ζώων και λοιπών ονομάτων 815 Γλάρος και γλάρος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ 810 κι ο Κλεώνυμος. 820 Το ᾽πες, όπως χαμηλό τραπέζι, ανατολίτικου τύπου. Στο πρωτότυπο, ἡ κάρδοπος: σκάφη για ζύμωμα Προσχέδιο για το κοστούμι του Στρεψιάδη Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1951 (σκηνοθεσία Σωκράτης Καραντινός) 97 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Α' (780-851) Ο Στρεψιάδης δοκιμάζει την υπομονή του Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς το ᾽πα; Εξήγα μου. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άντρες είν᾽ ο σοφράς κι ο Κλεώνυμος για σένα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Κλεώνυμος; Μα αυτός σοφρά δεν είχε, σε στρογγυλή καυκιά6 ζύμωνε πάντα. Λέγε λοιπόν· πώς πρέπει να το λέω; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πώς; Η σοφρά, όπως λέμε η Ναυσικά. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Η σοφρά; Θηλυκό; ΣΩΚΡΑΤΗΣ 830 Σωστά· έτσι πρέπει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ώστε η σοφρά για ζύμη κι η Κλεωνύμη. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τα ονόματα προσώπων πρέπει ακόμα να μάθεις· ποια είν᾽ αντρίκεια, ποια γυναίκεια. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Γυναίκεια; Μα τα ξέρω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Διδασκαλία περί κυρίων ονομάτων Λέγε. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Λύσιλλα, Φίλιννα, Κλειταγόρα, Δημητρία. ΣΩΚΡΑΤΗΣ 825 835 Κι αντρίκεια ποια; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Φιλόξενος και πλήθος αμέτρητο· Αμυνίας, Μελησίας... ΣΩΚΡΑΤΗΣ Αυτά, μωρέ χαζέ, δεν είναι για άντρες. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δεν είναι; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Φυσικά· πώς θα φωνάξεις πρόσωπο που ονομάζεται Αμυνίας; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Θα το φωνάξω: «Για έλα δω, Αμυνία». ΣΩΚΡΑΤΗΣ Όπως και Δημητρία· λοιπόν, γυναίκα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δίκιο είναι κιόλας, στο στρατό δεν πάει. Μα αυτά τι τα μαθαίνω; Όλοι τα ξέρουν. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Καλά, πλάγιασε εδώ. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 6 καυκιά: 840 845 Ο Στρεψιάδης στο ντιβάνι! Και τι θα κάνω; μαγειρικό σκεύος, είδος μεγάλης ξύλινης γαβάθας (στο πρωτότυπο, ἡ θυεία: το γουδί) 98 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Α' (780-851) Ο Στρεψιάδης δοκιμάζει την υπομονή του Σωκράτη ΣΩΚΡΑΤΗΣ Για τις δουλειές σου δες να βρεις μια λύση. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (διστάζοντας να πλαγιάσει στο ντιβάνι) Όχι εδώ πάνω· αν είναι ανάγκη, ας πέσω χάμω, κι εκεί να ψάξω για τη λύση. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Όπως σου λέω θα γίνει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Συμφορά μου! Σήμερα θα χορτάσω τους κορέους. Πλαγιάζει· ο Σωκράτης μπαίνει στο σπουδαστήριο. Ο Σταύρος Λούρας ως Σωκράτης ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 850 99 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Β' (852-962) Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται ΧΟΡΟΣ Ερεύνα, εξέταζε βαθιά, μαζέψου στον εαυτό σου γύρν᾽ από δω, γύρν᾽ απ᾽ εκεί, κι όταν σκοντάψεις πουθενά, πήδησε σε άλλο λογισμό 855 γοργά, και ο ύπνος ο γλυκός μακριά απ᾽ τα βλέφαρά σου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Συφορά, συφορά! ΧΟΡΟΣ Τι έχεις; Τι έπαθες; Πού σε πονεί; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Χάθηκα ο δόλιος· βγαίνουν απ᾽ το στρώμα και με τσιμπούν, με διώχνουν οι... Κορίνθιοι, και μου τρων αρπαχτά τα πλευρά, μου ρουφούν τη ζωή, μου τραβούν, ξεκολλούν τ᾽ αχαμνά, κι από πίσω με σκάβουν, κι οιμέ θα με φάνε. ΧΟΡΟΣ Μην το παίρνεις και τόσο βαριά. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς μπορώ; Και το χρήμα μου πάει και το χρώμα μου, αλί, δε μου μένει ζωή, δε μου μένει παπούτσι· κοντά σ᾽ όλα αυτά τα δεινά θρηνερό τραγουδώντας σκοπό πάω χαμένος κι ο ίδιος. Ο Στρεψιάδης στο «ντιβάνι της σκέψης» Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 2012 (σκηνοθεσία Νίκος Μαστοράκης) 860 865 870 Ο Στρεψιάδης παλεύει να βρει λύση στο πρόβλημά του 100 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Β' (852-962) Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται ΣΩΚΡΑΤΗΣ (ξαναβγαίνοντας από το σπουδαστήριο και πλησιάζοντας στο ντιβάνι) Ε συ, τι κάνεις; Μελετάς; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Και βέβαια. Και τι έχεις μελετήσει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αν οι κορέοι θ᾽ αφήσουν και κανένα ψίχουλό μου. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Θα πας χαμένος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΧΟΡΟΣ Τώρα! Πήγα κιόλας. Σκεπάσου, κουκουλώσου, μη δειλιάζεις· πρέπει ένα κόλπο να ᾽βρεις, κάποια ιδέα των χρεών αρνητική. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποιος θα μου ρίξει προβιά απ᾽ αρνί, που αρνήτρα γνώμη δίνει; ΣΩΚΡΑΤΗΣ 875 880 (που είχε για μια στιγμή απομακρυνθεί, ξαναπλησιάζει) Ας ρίξω μια ματιά να δω τι κάνει. Κοιμάσαι; Ε συ! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μα τον Απόλλωνα, όχι. Έπιασες κάτι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τίποτα. Ούτε τόσο; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Να, το δεξί μου μόνο κάτι πιάνει. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Έλα, σκεπάσου αμέσως και μελέτα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σαν τι; Σωκράτη, δώσ᾽ μου εσύ το θέμα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Εσύ ό,τι θέλεις, σκέψου το και πες μου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Χίλιες φορές σου το ᾽χω πει τι θέλω· Να μην πληρώσω τόκους σε κανένα. 885 Ο Στρεψιάδης, ο Σωκράτης και ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 101 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Β' (852-962) Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται ΣΩΚΡΑΤΗΣ Λοιπόν, σκεπάσου, μοίρασε το νου σου, σε ψιλούτσικα μέρη, κι έτσι ολούθε μεθοδικά το πράγμα ερεύνα, ως πρέπει διαιρώντας κι εξετάζοντάς το. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 890 Αλί μου! ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ήσυχα· κι αν σ᾽ ένα σημείο σκοντάψεις, παράτα το, κι αργότερα το νου σου 895 φέρ᾽ τον ξανά σ᾽ αυτό και ζύγισέ το. Μικρή διακοπή. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Γλυκό μου Σωκρατάκι. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τι είναι, γέρο; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κρατώ μια ιδέα του τόκου εξολοθρεύτρα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Για δείξ᾽ τη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πες μου... Τι; Μια Θεσσαλή μάγισσ᾽ αν αγοράσω και τη βάλω να κατεβάσει νύχτα το φεγγάρι και σε μια στρογγυλή το κλείσω θήκη, σαν καθρέφτη, και μέσα το φυλάω... ΣΩΚΡΑΤΗΣ Σε τι θα σ᾽ ωφελήσει αυτό; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σε τι; Μα αν δεν προβάλει πουθενά φεγγάρι, δε θα πληρώσω τόκους. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο Στρεψιάδης σκέφτεται μια λύση 900 905 Ποιος ο λόγος; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πληρώνεις τόκο, σαν αλλάζει ο μήνας. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Καλά. Σου θέτω έν᾽ άλλο έξυπνο θέμα. Για ένα ποσό μεγάλο αν σε μηνύσουν, πώς τη μήνυση εσύ θα εξαφανίσεις; 910 Ο Σωκράτης βάζει στον Στρεψιάδη ασκήσεις σχετικές με την υπόθεσή του 102 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Β' (852-962) Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς; Δεν το ξέρω· μα να ψάξω οφείλω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Να μην τυλίγεσαι όλο σε μια σκέψη, το νου σου αμόλα σα χρυσό μαμούνι με μια κλωστή δεμένο από το πόδι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Βρήκα έναν τρόπο πώς να εξαφανίσω τη μήνυση· κι εσένα θα σ᾽ αρέσει. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Σαν τι; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Οι φαρμακοπώλες δεν πουλούνε μια πέτρα ωραία και διάφανη, που ανάβουν μ᾽ αυτή φωτιά; Θα ξέρεις. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Το γυαλί; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ναι, αυτό. Λοιπόν εγώ γυαλί θα πάρω, κι ο γραμματέας τη μήνυση όταν γράφει, κατά τον ήλιο θα σταθώ πιο πέρα, κι αυτά που γράφει στο κερί θα λιώσω. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Σοφό, ναι, μα τις Χάριτες. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ω γλύκες! Η δίκη πάει· κι ήταν για τόσο χρήμα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τσάκωσε τώρα έν᾽ άλλο, αμέσως. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ 920 925 Λέγε. Δικάζεσαι και μάρτυρες δεν έχεις· Υπόθεση χαμένη· τι θα κάμεις, για να ξεφύγεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ευκολότατο είναι. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Πώς; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Άκου. Πριν η υπόθεσή μου εκφωνηθεί — θα ᾽χει σειρά κάποια άλλη — θα πάω να κρεμαστώ. ΣΩΚΡΑΤΗΣ 915 Βλακείες. 930 103 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Β' (852-962) Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Καθόλου· όταν πεθάνω, πώς θα με δικάσουν; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μωρίες· δε σε διδάσκω πια άλλο· φύγε. «Στα τσακίσματα! Γκρεμίσου! / Άξεστο γεροντάκι, ξεχασιάρη.» (στ. 940-1) ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για τ᾽ όνομα των θεών! Γιατί, Σωκράτη; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Μα εσύ ό,τι μάθεις το ξεχνάς αμέσως· Να, τώρα τι σε δίδαξα; Έλα πες μου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποιο ήταν το πρώτο; Για να δω! Βρε ποιο ήταν; Πού λέαμε πως ζυμώνουμε τ᾽ αλεύρι; Μα ποιο ήταν; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Στα τσακίσματα! Γκρεμίσου! Άξεστο γεροντάκι, ξεχασιάρη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αχ, τι θα γίνω ο δόλιος; Αν δε μάθω να ρητορεύω, πάει, είμαι χαμένος. Δώστε μου εσείς μια συμβουλή, Νεφέλες. 935 Ο Σωκράτης απελπίζεται 940 Ο Στρεψιάδης στρέφεται προς τις Νεφέλες 104 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Β' (852-962) Στρεψιάδης και Σωκράτης απελπίζονται ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Να η συμβουλή μας, γεροντάκο: Αν έχεις γιο κάμποσο μεγάλο, να τον στείλεις να γίνει μαθητής αντί για σένα. 945 Έχω ένα γιο τρισάξιο, μα δε θέλει να γίνει μαθητής. Αχ τι να κάμω; Και τον αφήνεις; Είναι, ξέρετε, ένας κορμάτος και γερός· βαστά από μάνα φαντασμένη, απ᾽ αυτές σαν την Κοισύρα. Μα πάω να τον ζητήσω· κι αν δε θέλει, Θα τον διώξω απ᾽ το σπίτι, δεν έχει άλλο. 950 Στο Σωκράτη. Εσύ έμπα και περίμενέ με λίγο. ΧΟΡΟΣ 955 (στο Σωκράτη, την ώρα που αυτός μπαίνει στο σπουδαστήριο) Ποιος άλλος θεός τόσα αγαθά σου δίνει; Εμείς μονάχα. Τώρα σε λίγο θα το δεις· έτοιμος είναι αυτός εδώ να κάμει εκείνα που θα πεις· είν᾽ έξαλλος και φανερά πια ο νους του πήρε αέρα. 960 Κατάλαβέ τον κι άρμεχ᾽ τον ευθύς όσο βολεί·1 γιατί τα τέτοια δε βαστούν πολύ. 1 όσο βολεί: όσο είναι δυνατόν ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Το κωμικό στοιχείο στη σχέση Στρεψιάδη και Σωκράτη, όπως αναπτύσσεται στις «Νεφέλες», στηρίζεται στην απόλυτη αντίθεση μεταξύ των δύο. Αναπτύξτε αυτή τη σκέψη συγκεντρώνοντας στοιχεία από την αρχή του έργου μέχρι το σημείο στο οποίο βρισκόμαστε. 105 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Γ' (963-1017) Ο Στρεψιάδης πείθει τον Φειδιππίδη να εγγραφεί στο Φροντιστήριο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (βγαίνοντας απ᾽ το σπίτι του μαζί με το γιο του) Α, θα σε διώξω πια μα την Ομίχλη· του Μεγακλή άντε μάσα τις κολόνες. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ευλογημένε, τι έπαθες, πατέρα; Μα τον Ολύμπιο Δία, θα τα ᾽χεις χάσει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Στρεψιάδης επιχειρεί εκ νέου να πείσει τον γιο του να εγγραφεί στο Φροντιστήριο 965 Ολύμπιο Δία! Ορίστε! Τι βλακείες! Τόσο χρονώ και να πιστεύει Δία! ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Γελάς γι᾽ αυτό; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Να μη γελώ; Είσαι νήπιο και παλαιικές1 ιδέες έχεις στο νου σου. Έλα κοντά να σε φωτίσω· αν μάθεις αυτό που θα σου πω, θα γίνεις άντρας. Αλλά το νου σου, μην το μάθει κι άλλος. 970 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Να με· τι τρέχει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ορκίστηκες στο Δία. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ναι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Η μάθηση λοιπόν τι αξίζει βλέπεις; Δίας δεν υπάρχει. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 975 Μπα! Και ποιος υπάρχει; Ο Ρούφουλας, που εκθρόνισε το Δία. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Βλακείες. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Έτσι είναι, ξέρε το. τα λέει αυτά; Και ποιος Ο Σωκράτης ο Μηλιός κι ο ψυλλοαραχνολόγος Χαιρεφώντας. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και τόσο εσύ τρελάθηκες, που δίνεις πίστη σε παλαβούς; 1 παλαιικές: παλιομοδίτικες, ξεπερασμένες 980 106 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Γ' (963-1017) Ο Στρεψιάδης πείθει τον Φειδιππίδη να εγγραφεί στο Φροντιστήριο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τη γλώσσα κράτα· μην πεις κακό για ανθρώπους μυαλωμένους· για οικονομία, απ᾽ την πολλή ξυπνάδα, δεν είδανε ποτέ λουτρό ή κουρείο ούτε αλοιφή, ενώ συ, νεκρός σαν να ᾽μαι, όλο το βιος μου το ᾽χεις ξεπαστρέψει. Τρέξε και γράψου μαθητής για μένα. 985 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και τι καλό απ᾽ αυτούς μπορείς να μάθεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αλήθεια; Όσες σοφίες είναι στον κόσμο· πόσο είσαι βλάκας κι άμαθος θα νιώσεις. Μα στάσου λίγο εδώ, περίμενέ με. 990 Μπαίνει στο σπίτι του. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Του ᾽στριψε. Τι να κάμω; Να φροντίσω τρελό το δικαστήριο να τον βγάλει ή να το πω στους νεκροσεντουκάδες; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 995 (ξαναγυρίζοντας με έναν πίνακα που εικονίζει ένα ζευγάρι γλάρους) Ας δούμε· αυτός εδώ τι λες πως είναι; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Γλάρος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πολύ καλά· και τούτη; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Γλάρος. Τι; Το ίδιο και τα δύο; Είσαι για γέλια. Μάθε να λες σωστά τα ονόματά τους· αυτό είναι γλάρος, τούτο δω γλαρίνα. 1000 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Γλαρίνα; Για άκου! Αυτές είν᾽ οι σοφίες που αυτοί οι χαμογειανοί2 σ᾽ έχουν διδάξει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι άλλες πολλές· μα, βλέπεις, είμαι γέρος κι ό,τι μάθαινα μου ᾽φευγε και πάλι. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Γι᾽ αυτό και το ιμάτιο σου ᾽χει φύγει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δε μου ᾽φυγε· ξεσκόλισε από μένα. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και πού ᾽ναι τα παπούτσια σου, χαμένε; 2 οι χαμογειανοί: που κατοικούν κάτω από τη γη 1005 107 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Γ' (963-1017) Ο Στρεψιάδης πείθει τον Φειδιππίδη να εγγραφεί στο Φροντιστήριο ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τα... ξόδεψα κει που ᾽πρεπε, σαν άλλος Περικλής. Μα περπάτα, πάμε· κάμε τη γνώμη του πατέρα σου, κι ας σφάλεις· κι εγώ τη γνώμη σου έκαμα, σαν ήσουν έξι χρονών και τραύλιζες·3 στα Διάσια σου αγόρασα αμαξάκι με τα πρώτα λεφτά που ως δικαστής είχα κερδίσει. 1010 Ο Φειδιππίδης υποχωρεί ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (υποχωρώντας με κακή καρδιά)4 Μα κάποτε γι᾽ αυτό θα μετανιώσεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 3 4 1015 Πείστηκες, μπράβο. Πρόβαλε, Σωκράτη. Σου φέρνω εδώ το γιο μου· αρνιόταν, όμως τον έπεισα. και τραύλιζες: εδώ, μιλούσες μωρουδίστικα, δηλαδή δεν είχες ακόμη ωριμάσει με κακή καρδιά: με δισταγμό ΑΡΙΣΤΕΡΑ: Τάσος Πεζιρκιανίδης (Φειδιππίδης) Θύμιος Καρακατσάνης (Στρεψιάδης) ΚΑΤΩ: Θύμιος Καρακατσάνης (Στρεψιάδης), Δ. Καλός (Σωκράτης) Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος, «Νεφέλες» 1978 (σκηνοθεσία: Γιώργος Ρεμούνδος) 108 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ - ΣΚΗΝΗ Δ' (1018-1039) Ο Στρεψιάδης παραδίδει τον γιο του στον Σωκράτη ΣΩΚΡΑΤΗΣ (βγαίνοντας από το σπουδαστήριο) Ο Στρεψιάδης παρουσιάζει τον γιο του στον Σωκράτη Μωρό είναι και δεν έχει τριβή των κρεμαστρών που ᾽ναι δω μέσα. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Θα δεις τι είν᾽ η τριβή, σα σε κρεμάσουν. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σκασμός! Το δάσκαλό μας καταριέσαι; ΣΩΚΡΑΤΗΣ «Σα σε κρεμάσουν»· τι χαζά που το είπε, με στόμα σαν πηγάδι! Πώς θα μάθει την «κλήση», το «ξεγλίστρημα» και του άλλου το «αναπειστήριο μούδιασμα»; Ο Υπέρβολος, για να τα μάθει αυτά, ξόδεψε χρήμα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δέξου τον μαθητή και μη σε νοιάζει· του κόβει το μυαλό· παιδάκι ακόμα, πελέκαε πλοία και σκάρωνε σπιτάκια, και πέτσινα αμαξάκια, κι από φλούδες ροδιών βατράχια· να ᾽βλεπες τι ωραία! Τους Λόγους σας τους δυο να μάθει, εκείνον το δυνατό, και τον αδύνατο όμως, που υποστηρίζει το άδικο, κι ωστόσο νικά· αν αυτό δε γίνεται, να μάθει τον άδικο οπωσδήποτε. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Απ᾽ τους ίδιους τους Λόγους θα τα μάθει. Εγώ θα λείψω. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ένα μονάχα μη ξεχνάς, να γίνει άξιος σε κάθε δίκιο ν᾽ αντιλέγει. 1020 1025 1030 1035 ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Γιατί, νομίζετε, ο Αριστοφάνης επιλέγει να επιστρέψει στην αρχική ιδέα, να εγγραφεί στο Φροντιστήριο ο Φειδιππίδης στη θέση του Στρεψιάδη; Καταγράψτε τη γνώμη σας, ώστε να την ελέγξετε, αφού διαβάσετε την εξέλιξη της ιστορίας παρακάτω. Α' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ 109 (1040-1318) Ακόμη μια ιδιαιτερότητα της Παλαιάς Κωμωδίας, μετά την Παράβαση, είναι ο Επιρρηματικός Αγώνας Λόγων. Πρόκειται για κεντρικό και πολύ κρίσιμο κομμάτι του έργου, το πιο σημαντικό κατά κανόνα για την κατανόηση της κωμικής θεματολογίας και πάλι μαζί με την Παράβαση. Στον Επιρρηματικό Αγώνα συγκρούονται οι δύο αντιμαχόμενες έννοιες, κοσμοθεωρίες ή στάσεις ζωής και οι αντίστοιχοι άνθρωποι (ή οι άλλες μορφές, οι όχι κατ᾽ ανάγκην ανθρώπινες) που τις εκπροσωπούν στην κωμωδία. Ένας από τους ανταγωνιστές είναι στις περισσότερες περιπτώσεις ο ίδιος ο κωμικός ήρωας, ο οποίος συνήθως, αλλά όχι πάντοτε, βγαίνει νικητής και επιβάλλει οριστικά τον νέο κόσμο που έχει οραματιστεί. Στις «Νεφέλες» -και πάλι- τα πράγματα δεν συμβαίνουν ακριβώς έτσι. Στον Επιρρηματικό Αγώνα που παρουσιάζουμε εδώ, τον πρώτο από τους δύο του έργου, δεν συγκρούεται ο κωμικός ήρωας με τον ανταγωνιστή του, αλλά δύο προσωποποιημένες αφηρημένες έννοιες, ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος, οι οποίες συμβολίζουν αντιστοίχως την παραδοσιακή και τη νεωτεριστική παιδεία, τον παλιό και τον νέο κόσμο. Νικητής του Αγώνα είναι ο Άδικος Λόγος, κάτι που φαινομενικά εξυπηρετεί τους σχεδιασμούς του κωμικού μας ήρωα, αφού αυτό ζητούσε εξαρχής: να διδαχθεί ο γιος του τη μέθοδο με την οποία θα μπορέσει να τον απαλλάξει (αδίκως!) από τους επίμονους δανειστές του. Τα πράγματα όντως φαίνεται να βαίνουν καλώς για τον Στρεψιάδη για ένα διάστημα μετά τον Αγώνα: οι δανειστές έρχονται κι αυτός καταφέρνει να τους διώξει. Σύντομα όμως θα αποδειχθεί ότι η επιτυχία είναι απατηλή και ότι η νίκη του Άδικου Λόγου -γενικώς, η καταφυγή στο Φροντιστήριο- ήταν για τον Στρεψιάδη κατάρα και όχι ευλογία. Ακριβώς για να τονιστεί το γεγονός αυτό, στις «Νεφέλες» βλέπουμε κάτι που δεν είναι συνηθισμένο στην Παλαιά Κωμωδία. Προς το τέλος του έργου λαμβάνει χώρα ένας ολοκληρωμένος δεύτερος Επιρρηματικός Αγώνας, αυτή τη φορά μεταξύ του Στρεψιάδη και του Φειδιππίδη, ο οποίος έχει γίνει τυπικό δείγμα σοφιστικού νέου με όλες τις σκληρές συνέπειες που έχει αυτό για τον πατέρα του. Ο δεύτερος αυτός Αγώνας καταδεικνύει με κάθε λεπτομέρεια πόσο ακριβά πλήρωσε ο Στρεψιάδης την ανοησία του και δρομολογεί τις τελικές εξελίξεις του έργου, οι οποίες θα είναι... εμπρηστικές! Ο Αγώνας Λόγων της κωμωδίας αποκαλείται «επιρρηματικός» από τους αρχαίους όρους ἐπίρρημα και ἀντεπίρρημα, που περιγράφουν τα δύο κεντρικά του τμήματα, τα οποία μεταξύ τους έχουν σχέση συμμετρίας (το ένα αποτελεί κατά κάποιο τρόπο αντανάκλαση του άλλου και απάντηση σε αυτό). Γενικά, όλος ο επιρρηματικός αγώνας έχει συμμετρική δομή, αφού χωρίζεται σε δύο περίπου ίσα μέρη, τα οποία αντιστοιχούν πλήρως μεταξύ τους από την άποψη της δομής. Το πρώτο μέρος ανήκει στον έναν από τους δύο ανταγωνιστές, συνήθως αυτόν που πρόκειται να χάσει, και αποτελείται: (α) από την ὠδήν, εισαγωγικό χορικό τραγούδι, στο οποίο ο Χορός υπογραμμίζει τη σημασία του Αγώνα για την εξέλιξη του έργου· (β) τον κατακελευσμόν, σύντομη παρότρυνση, σε μορφή απαγγελίας και όχι τραγουδιού, από τον Κορυφαίο/την Κορυφαία του Χορού προς τον πρώτο ανταγωνιστή να ξεκινήσει να παρουσιάζει τις θέσεις του· (γ) το ἐπίρρημα, το μέρος στο οποίο ο πρώτος αντίπαλος εκθέτει τις απόψεις του με μια σειρά από λογικά (ή όχι και τόσο λογικά) επιχειρήματα (το ἐπίρρημα δεν είναι τόσο μια συνεχής ρήση, όσο ένας κωμικός διάλογος, στον οποίο παρεμβαίνει ο Ανταγωνιστής, ο Χορός, αλλά καμιά φορά (όχι στις «Νεφέλες») και ένα τρίτο πρόσωπο, ένας κωμικός μπούφος που ονομάζεται Βωμολόχος, ο οποίος λέει διάφορες ανοησίες και αστεία)· και τέλος (δ) το λεγόμενο πνῖγος, την κατάληξη - σύνοψη του ἐπιρρήματος, η οποία εκφωνείται από τον ηθοποιό σε ρυθμό τόσο ταχύ που «κόβει την ανάσα». 110 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Το δεύτερο μέρος του Αγώνα αποτελείται από τις ακριβώς αντίστοιχες δομικές μονάδες: (α) την ἀντωδήν, στην οποία ο Χορός εκφράζει τον θαυμασμό του για όσα έχει μέχρι τώρα ακούσει· (β) τον ἀντικατακελευσμόν, με τον οποίο ο Κορυφαίος/ η Κορυφαία παροτρύνει τον δεύτερο ανταγωνιστή να μιλήσει κι αυτός με τη σειρά του επισημαίνοντάς του το δύσκολο έργο που έχει να επιτελέσει· (γ) το ἀντεπίρρημα· και (δ) το ἀντίπνιγος. Στις περισσότερες περιπτώσεις, ο ανταγωνιστής που λαμβάνει τον λόγο δεύτερος είναι και αυτός που επικρατεί (ως εκ τούτου ο κωμικός ήρωας παραχωρεί στην αρχή τον πρώτο λόγο στον αντίπαλό του). Μετά τον Αγώνα ακολουθεί μια σύντομη σκηνή (σφραγίς) στην οποία ανακηρύσσεται ο νικητής. Πριν τον Αγώνα προηγείται ως συνήθως μια σκηνή καβγά (τεταμένη, βίαιη, άκρως κωμική, συχνά ένα κωμικό πανδαιμόνιο). Ο Αγώνας αποτελεί ουσιαστικά την πολιτισμένη μέθοδο επίλυσης της κρίσης που ταλανίζει το κωμικό σύμπαν και την οποία υλοποιεί ενώπιον των θεατών αυτός ο καβγάς. Στις «Νεφέλες», φυσικά, όπως είπαμε, η κρίση όχι μόνο δεν επιλύεται σε αυτόν τον Αγώνα που πρόκειται να δούμε, αλλά αντιθέτως επιδεινώνεται τα μέγιστα, αν και ο Στρεψιάδης θα αργήσει να το νιώσει. Η παλιά και η νέα παιδεία αναμετριούνται (1040-1318) Η ενότητα χωρίζεται στις ακόλουθες τέσσερις σκηνές: (α) Στίχοι 1040-1106: Η τυπική σκηνή καβγά (εδώ μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου), που προηγείται συνήθως του συντεταγμένου Αγώνα Λόγων. (β) Στίχοι 1107-1227: Οι θέσεις του Δίκαιου Λόγου. (γ) Στίχοι 1228-1309: Οι θέσεις του Άδικου Λόγου. (δ) Στίχοι 1310-1318: Η επικράτηση του Άδικου Λόγου και η είσοδος του Φειδιππίδη στο Φροντιστήριο. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Με τον Αγώνα μεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου κρίνεται η τύχη του Φειδιππίδη, αλλά κυρίως του Στρεψιάδη και του ιδίου του Φροντιστηρίου: οι συνέπειες των όσων συμβαίνουν εδώ θα διαφανούν σύντομα.  Ξεκαθαρίζει, συγκεκριμενοποιείται και προσωποποιείται το διακύβευμα1 της ιστορίας: η σύγκρουση ανάμεσα στην παλιά και τη νέα παιδεία, στον παλιό και τον νέο ηθικό κώδικα. H παρουσίαση των δύο αντίθετων παιδαγωγικών μοντέλων δεν είναι μονοσήμαντη:2 ο μεν Άδικος Λόγος κατακεραυνώνεται, αλλά και το μοντέλο του Δίκαιου Λόγου περιέχει στοιχεία προβληματικά και αναχρονιστικά. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Όπως κάθε τυπικός Αγώνας, έτσι και ο Αγώνας των Νεφελών ξεκινά με επεισόδιο στο οποίο οι δύο ανταγωνιστές ανταλλάσσουν ύβρεις και προσβολές, ενώ στο τέλος απειλούν να πιαστούν στα χέρια. O Άδικος Λόγος δεν δείχνει να πτοείται από τις λεκτικές επιθέσεις του αντιπάλου του, που τον κατηγορεί ότι διαφθείρει τη νεολαία. Τη φαρσική αυτή σκηνή τη διακόπτει η παρέμβαση του Χορού, ο οποίος κατευθύνει την αντιπαράθεση προς το οργανωμένο και ελεγχόμενο περιβάλλον του ἀγῶνος λόγων. Ο Άδικος Λόγος παραχωρεί τον πρώτο λόγο στον αντίπαλό του. Ο Δίκαιος Λόγος τεκμηριώνει τις κατηγορίες εναντίον του ανταγωνιστή του. Το παιδαγωγικό μοντέλο που προτείνει ο Άδικος Λόγος κάνει τους νέους μαλθακούς και αργόσχολους. Αντίθετα, με την αγωγή του Δίκαιου Λόγου οι νέοι σκληραγωγούνται, αποκτούν σιδηρά στρατιωτική πειθαρχία και σεμνότητα και διαπαιδαγωγούνται καθώς πρέπει: μαθαίνουν να αγαπούν την πατρίδα, να σέβονται τους μεγαλυτέρους και να τηρούν τις παραδόσεις σε όλα τα επίπεδα. Αποκτούν επίσης το ορθό ηθικό και καλλιτεχνικό αισθητήριο στην ποίηση και τη μουσική. Ο Άδικος Λόγος αποκρίνεται ότι το μοντέλο αυτό, αφόρητα αρχαϊκό και ξεπερασμένο, οδηγεί στην αποβλάκωση των μαθητών, για να λάβει όμως ανταπάντηση ότι αυτή η παιδεία, πηγή ψυχοσωματικής αρμονίας και άρα ευτυχίας, είναι εκείνη που διέπλασε τη γενιά των Μαραθωνομάχων. Αν με αποδεχθείς ως δάσκαλο, λέει ο Δίκαιος Λόγος στον Φειδιππίδη, ο οποίος παρακολουθεί τον Αγώνα σιωπηλός, ο χαρακτήρας και το σώμα σου θα διαμορφωθούν σύμφωνα με το κλασικό πρότυπο του ελεύθερου Αθηναίου άνδρα πολίτη. 1 2 διακύβευμα: μια σοβαρή υπόθεση, η εξέλιξη της οποίας καθορίζει πολλά μονοσήμαντος: αυτός που έχει μια μόνη σημασία, που ερμηνεύεται εύκολα και απλά 112 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Αφού επαινεί τον Δίκαιο Λόγο, ο Χορός παραχωρεί το βήμα στον θρασύ και προκλητικό ανταγωνιστή του. Με μια σειρά από λογικοφανή, αλλά στην ουσία τους εντελώς σοφιστικά και στρεψόδικα επιχειρήματα, ο Άδικος Λόγος καταρρίπτει κατά σειράν τις κατηγορίες (α) ότι τα ζεστά λουτρά προάγουν τη μαλθακότητα, (β) ότι η ρητορική είναι επικίνδυνη και (γ) ότι, αντίθετα, η ηθική είναι χρήσιμη και απαραίτητη. Το αποτέλεσμα του Επιρρηματικού Αγώνα είναι το αναμενόμενο. Ήταν σαφές πως ο Δίκαιος Λόγος επρόκειτο να χάσει, αφού δεν έχει ούτε την τεχνική κατάρτιση ούτε την πονηριά που απαιτείται για να τα βάλει με τέτοιο αντίπαλο. Εδώ όμως καραδοκεί μια έκπληξη: οι θεατές δεν αναμένουν ότι τόσο πολύ θα συνέτριβαν τον Δίκαιο Λόγο οι απαντήσεις του αντιπάλου του, που θα αποφάσιζε να εγγραφεί και ο ίδιος μαθητής του! Ο Χορός ανακηρύσσει νικητή τον Άδικο Λόγο και εισάγει στο Φροντιστήριο τον Φειδιππίδη. Την ώρα που ο Στρεψιάδης αποχωρεί χαρούμενος, δέχεται την προειδοποίηση του Χορού ότι σύντομα θα το μετανιώσει. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Ο Στρεψιάδης δεν είναι παρών κατά τη διάρκεια του Αγώνα. Εμφανίζεται μόνο στην τελική σκηνή της ενότητας, για να δώσει τη συγκατάθεσή του να φοιτήσει ο Φειδιππίδης πλάι στον Άδικο Λόγο, αλλά και για να λάβει ρητή προειδοποίηση από τον Χορό σχετικά με την έκβαση αυτής της ατυχούς επιλογής. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Ο Φειδιππίδης παρίσταται στον Αγώνα, αλλά μόνο ως κωφὸν πρόσωπον, δηλαδή ως αμίλητος παρατηρητής. Δεν υπάρχουν σαφείς ενδείξεις στο κείμενο, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι η παρουσία του πρέπει να τυγχάνει εκμετάλλευσης για παραγωγή χιούμορ. Αυτό συμβαίνει σίγουρα στην αρχική σκηνή του καβγά. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ & ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ: Οι όροι «Δίκαιος» και «Άδικος» Λόγος αποδίδουν τους αρχαίους όρους Κρείττων και Ἥττων Λόγος. Οι αρχαίοι όροι, κατ᾽ ακρίβεια, είναι ρητορικοί και όχι ηθικοί. Δεν περιγράφουν δηλαδή το ηθικά επαινετέο ή επιλήψιμο3 επιχείρημα, αλλά αυτό που θα είχε, θεωρητικά, περισσότερες ή λιγότερες πιθανότητες να επικρατήσει αντιστοίχως εξαιτίας της ρητορικής του δύναμης και της πειστικότητάς του (κρείττων λόγος = ισχυρότερο, πειστικότερο επιχείρημα· ἥττων λόγος = αδύναμη, μη πειστική επιχειρηματολογία). Κατ᾽ επέκταση, βέβαια, σύμφωνα με την παραδοσιακή ηθική που εκπροσωπεί εδώ ο «Δίκαιος» Λόγος, το «ισχυρό επιχείρημα» δεν μπορεί να είναι άλλο παρά το αληθές, το ορθό και το δίκαιο, αυτό το οποίο σέβεται τους νόμους των θεών και των ανθρώπων. Και αντιθέτως, «αδύναμη» επιχειρηματολογία δεν μπορεί παρά να είναι αυτή που ψεύδεται ή χρησιμοποιεί μέσα που αντιβαίνουν προς την ίδια τη λογική, όσο κι αν ακούγονται έξυπνα και εύγλωττα. Η επικίνδυνη ανατροπή που συμβαίνει στην κοινωνία της Αθήνας αυτή την εποχή, σύμφωνα με την κωμική τοποθέτηση του έργου μας, είναι ότι ανήθικοι και αδίστακτοι τύποι, όπως ο Σωκράτης και βεβαίως ο Άδικος Λόγος, παρέχουν στους νέους τα μέσα που τους καθιστούν και ικανούς και πρόθυμους να κάνουν το αδύναμο (άδικο και ανήθικο) επιχείρημα να επικρατήσει (τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν). Οι δύο ιδιάζουσες αυτές μορφές, λοιπόν, ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος, προσωποποιούν τις ισάριθμες κοσμοθεωρίες που συγκρούονται στο έργο μας: από τη μια, την παλαιά, πατροπαράδοτη παιδεία της γενιάς των Μαραθωνομάχων, και από την άλλη, τον καινούριο, θρασύ, επιθετικό αλλά και ελκυστικό για πολλούς κόσμο της σοφιστικής εκπαίδευσης. H διάχυση και η επιρροή της τελευταίας στην αθηναϊκή κοινωνία, όπως μας υπέβαλε ήδη ο Πρόλογος της κωμωδίας, υποβοηθείται από τις συνθήκες της εποχής και ιδιαίτερα από τη γενική παρακμή που προκαλεί ο Πελοποννησιακός Πόλεμος. 3 επιλήψιμος: αξιοκατάκριτος 113 Η τοποθέτηση του έργου μας απέναντι σε αυτά τα δύο αλληλοσυγκρουόμενα μοντέλα είναι πολύ ενδιαφέρουσα και εδώ βρίσκεται το κλειδί της ερμηνείας του. Κόντρα στις προσδοκίες που μας δημιουργήθηκαν, στο κείμενο υπάρχουν άφθονες ενδείξεις ότι και οι δύο προτάσεις αντιμετωπίζονται με ειρωνεία και υπονομεύονται, η μεν (του Δίκαιου Λόγου) ως αθεράπευτα αρχαϊκή και πεπαλαιωμένη, η δε (του Άδικου) ως ανήθικη, ασυνείδητη και φθαρτική. Η κωμωδία μας, με άλλα λόγια δεν παρουσιάζει ως άσπιλο και αμόλυντο και δεν συμμερίζεται άκριτα το παιδαγωγικό πρόγραμμα του Δίκαιου Λόγου. O Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος εμφανίζονται ως δύο άκρα που αντιμάχονται το ένα το άλλο με θύμα την ίδια την αθηναϊκή κοινωνία. Και οι δύο άλλωστε - πρέπει να σημειωθεί με έμφαση - κατοικούν στο Φροντιστήριο: είναι, δηλαδή, στη δούλεψη του Σωκράτη. ΧΟΡΟΣ ΝΕΦΕΛΩΝ: Ο Χορός των Νεφελών έχει και στην ενότητα αυτή υποστηρικτικό ρόλο: συντονίζει τον Αγώνα και ανακηρύσσει τον νικητή. Όμως, όπως και στην προηγούμενη ενότητα, παρά τον περιορισμένο ποσοτικά ρόλο του, η παρουσία του είναι καίρια. Στο τέλος της ενότητας αποκαλύπτει πλέον χωρίς περιστροφές ποια είναι η τοποθέτησή του απέναντι στη σοφιστική εκπαίδευση και τα σχέδια του Στρεψιάδη να την εκμεταλλευθεί. Κατά τη διάρκεια του αγώνα, επίσης, με υπαινικτικές αλλά ευδιάκριτες παρεμβάσεις, σπέρνει αμφιβολίες για το κατά πόσον η πρόταση του Δίκαιου Λόγου είναι όντως η δέουσα απάντηση στην έφοδο της σοφιστικής παιδείας. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Δεν είναι ασυνήθιστο στην Παλαιά Κωμωδία να προσωποποιούνται και να παρουσιάζονται επί σκηνής αφηρημένες έννοιες: σε ένα χαμένο σήμερα έργο του Εύπολη,4 τον Χορό αποτελούσαν, π.χ., οι δήμοι της Αττικής· σε μια άλλη κωμωδία, τα γράμματα της αλφαβήτου, κ.ο.κ. Σχετικά με το πώς ακριβώς παρουσιάστηκαν οι Λόγοι στη σκηνή του Αριστοφάνη υπάρχει συζήτηση, η οποία, όπως και πολλά άλλα ζητήματα, όπως έχουμε ήδη δει, περιπλέκεται ακόμη περισσότερο από το γεγονός ότι το κείμενο που έχουμε στη διάθεσή μας είναι η ημιτελής, διασκευασμένη εκδοχή του αρχικού έργου που διδάχθηκε το 423 π.Χ. Παλαιότερα, πιστευόταν ότι ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος παρουσιάζονταν ως δυο κοκόρια που μάλωναν μέσα σε ψάθινο κλουβί. Η πηγή για τη θεωρία αυτή ήταν ένα αρχαίο σχόλιο, αλλά και ένα αγγείο που δείχνει να απεικονίζει μια παρόμοια σκηνή.5 Σήμερα όμως θεωρείται πολύ πιθανότερο οι Λόγοι να είχαν ανθρώπινη μορφή, γιατί προς αυτή την κατεύθυνση μας οδηγεί το ίδιο το κείμενο. 4 5 Για τον Εύπολη, βλ. σχόλιο στον στ. 708 Το αγγείο φυλάσσεται σήμερα στο μουσείο J. Paul Getty στις Η.Π.Α. 114 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Πιο συγκεκριμένα, η φυσικότερη ερμηνεία των σχετικών αναφορών στο έργο μας είναι ότι ο Δίκαιος Λόγος, εφόσον εμφανίζεται ως ο παιδαγωγός της γενιάς των Μαραθωνομάχων, «παλιού απομεινάρι καιρού» (στ. 1071), είναι άνδρας προχωρημένης ηλικίας, ενώ ο Άδικος Λόγος, που εκπροσωπεί την ασυγκράτητη ξεδιαντροπιά των σύγχρονων τάσεων, είναι νεώτερος (αν και όχι έφηβος, όπως ο Φειδιππίδης). Ο Δίκαιος Λόγος πρέπει λογικά να φέρει κοστούμι που να θυμίζει εκείνη την παλιά εποχή (μεταξύ άλλων ίσως να έχει στα μαλλιά τη χαρακτηριστική καρφίτσα με το χρυσό τζιτζίκι, που αναφέρεται στο έργο). Ο Άδικος Λόγος ίσως να μοιάζει κάπως στον Φειδιππίδη σε εμφάνιση, άρα να είναι κι αυτός ένας από τους επιδεικτικούς «μακρυμάλληδες» που αναφέρθηκαν στον Πρόλογο, με την πολυτελή εμφάνιση και τους κομψευόμενους τρόπους. Άδικος Λόγος (Τάκης Χρυσικάκος), Φειδιππίδης (Θανάσης Ευθυμιάδης) Άκρη δεξιά: Δίκαιος Λόγος (Νίκος Μπουσδούκος), θίασος Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 2001 (σκηνοθεσία Γιάννης Ιορδανίδης) 115 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1040-1106) Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν Έπειτ᾽ από την αποχώρηση του Σωκράτη και του Στρεψιάδη έρχονται καβγαδίζοντας οι δυο Λόγοι, ο Δίκαιος και ο Άδικος· η σύγκρουσή τους γίνεται μπροστά στο Χορό και στον εντελώς σιωπηλό Φειδιππίδη. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Μπρος, κι ας είσαι ξετσίπωτος1 τόσο· έλα δω παρουσιάσου μπροστά στο κοινό. Όποτε θέλεις. Μπροστά σε πολλούς πιο βαριά θα ᾽ναι η ήττα σου. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 1040 Η ήττα; Από σένα; Και ποιος είσ᾽ εσύ; Λόγος. Όμως αδύνατος. Ναι, αλλά σένα, που λες πως στη δύναμη ανώτερος είσαι από με, σε νικώ. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Με ποιον τρόπο σοφό; ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Με καινούρια που ο νους μου γεννά γνωμικά. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Που έχουν πέραση τώρα, επειδή ᾽ναι χαζοί τούτοι δω. 1045 Δείχνει τους θεατές. ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Τι; Χαζοί; Είναι σοφοί. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Το χαμό σου από μένα θα δεις. ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Και με ποιον τρόπο αυτό θα το κάμεις; Για πες. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Για τα δίκια μιλώντας. 1 ξετσίπωτος: ξεδιάντροπος 1050 Ο Δίκαιος Λόγος βρίζει και απειλεί τον αντίπαλό του, που δεν δείχνει όμως να επηρεάζεται 116 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1040-1106) Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Με αντίλογο εγώ θα τα ρίξω όλ᾽ αυτά καταγής. Δίκιο δα δεν υπάρχει. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Έτσι λες; 1055 ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Έτσι λέω· αν υπάρχει, για δείξε μας, πού; ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Στους θεούς. ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Μα τον ίδιο του ο Δίας το γονιό σε αλυσίδες τον έβαλε, κι όμως δε χάθηκε· πού βλέπεις δίκιο να υπάρχει λοιπόν; ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 1060 Όλο απλώνεται αυτό το κακό· αναγούλα με πιάνει, για δώστε μου εδώ μια λεκάνη. Είσαι γέρος, χαζός και ξεκούτης.2 Ο Άδικος Λόγος θεωρεί παράσημα τις ύβρεις του αντιπάλου του! Ξετσίπωτος είσαι κι αισχρός... Ρόδα αυτά ᾽ναι για με.3 ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Μασκαράς4... 1065 Κρινοστέφαν᾽ αυτά. Του γονιού σου φονιάς. Με χρυσόσκονη τώρα με ραίνεις, χωρίς να το νιώθεις. ξεκούτης: που έχει χάσει το μυαλό του, που υποφέρει από γεροντική άνοια ρόδα αυτά ᾽ναι για με: δεν με προσβάλλουν αυτά τα λόγια· αντιθέτως, τα θεωρώ τιμητικά και ευχάριστα 4 μασκαράς: αυτός που κάνει μασκαραλίκια, ανεπίτρεπτες πράξεις και συμπεριφορές 2 3 Δεν υπάρχει Δίκαιο, όπως δεν υπάρχει Δίας! Ο Δίκαιος Λόγος (Α. Σαντοριναίου) ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 117 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1040-1106) Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Αυτά άλλη φορά πρόστυχο ήταν μολύβι. Μπορεί, όμως τώρα στολίδια για με. Είσαι αδιάντροπος. ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 1070 Είσαι παλιού απομεινάρι καιρού. Εξαιτίας σου δε θέλει κανένας νεαρός στο σκολειό να φοιτά· στην Αθήνα θα γίνει μια μέρα γνωστό τι μαθήματα δίνεις εσύ στους χαζούς. 1075 Ο Άδικος Λόγος κατηγορείται ότι διαφθείρει τους νέους Βουτημένος στη σκόνη εσύ ζεις.5 Μια χαρά τώρα εσύ την περνάς· κι όμως άλλη φορά «είμαι ο Τήλεφος», έλεγες, μες στα στενά σα ζητιάνος γυρνούσες, κι απο ένα μικρό σακουλάκι μασούσες φτωχά γνωμικά 1080 του Πανδέλετου. Ω, ω, τι σοφία... Ω, τι τρέλα... μου θυμίζεις! που εσύ Και μόνο η δικιά σου; Μαζί και της πόλης, που, αλί μας, σου δίνει και τρως, ενώ κάνεις κακό στα παιδιά. 1085 Του νεαρού δεν θα γίνεις ο δάσκαλος, όχι, ποτέ, τέτοιος Κρόνος εσύ. Ο Άδικος Λόγος (Έ. Ευσταθίου) ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 5 βουτημένος στη σκόνη εσύ ζεις: είσαι εντελώς παλιομοδίτικος και ξεπερασμένος 118 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1040-1106) Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Πώς! Θα γίνω, αν δεν πρόκειται αυτός να χαθεί και να γίνει μονάχα γλωσσάς. (στον Φειδιππίδη) Άσ᾽ τον τούτον στην τρέλα του κι έλα σ᾽ εμέ. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ 1090 (εμποδίζοντάς τον να πλησιάσει το νεαρό) Όχι απάνω του χέρι, ειδεμή θα τις φας. Η Κορυφαία του Χορού μπαίνει ανάμεσα στους δυο που μαλώνουν και απευθύνεται πρώτα στο Δίκαιο κι έπειτα στον Άδικο Λόγο. ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Τα μαλώματα ας λείψουνε πια κι οι βρισιές. Τους παλιούς πώς τους μόρφωνες πες μας εσύ, την καινούρια εσύ πάλι αγωγή, ώστε ακούοντας ο νέος τον αντίλογο αυτόν να μπορέσει να κρίνει σε ποιον απ᾽ τους δυο σας θα πάει μαθητής. ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Παρέμβαση του Χορού 1095 Είμαι πρόθυμος. Το ίδιο κι εγώ. ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Πρώτος ποιος θα μιλήσει; ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Συμφωνούνται οι όροι του Αγώνα Θα δώσω σ᾽ αυτόν την πρωτιά· κι αφού πει όσα θα πει, 1100 καταπάνω του τότε, σαϊτιές, θα πετάξω καινούριες φρασούλες και σκέψεις εγώ. Και στερνά, γρυ να πει, ίδιες σφήκες τα λόγια μου εμέ στις κεντιές θα τον στρώσουνε, μούτρο και μάτια, ώσπου πια 1105 να τον κάμουνε λιώμα. 119 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1040-1106) Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν «Τους παλιούς πώς τους μόρφωνες πες μας εσύ, / την καινούρια εσύ πάλι αγωγή, / ώστε ακούοντας ο νέος τον αντίλογο αυτόν / να μπορέσει να κρίνει σε ποιον / απ᾽ τους δυο σας θα πάει μαθητής.» (στ. 1093 - 7) 120 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1040-1106) Ο Δίκαιος και ο Άδικος Λόγος καβγαδίζουν Ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Τόσο ο Δίκαιος όσο και ο Άδικος Λόγος κατοικούν στο Φροντιστήριο του Σωκράτη· και οι δυο τους ανήκουν κατά κάποιο τρόπο στη δούλεψή του. Σε τι σκέψεις σας βάζει αυτό ως προς τις προθέσεις του Αριστοφάνη; Καταγράψτε τις υποψίες σας και ελέγξτε τις, όταν ολοκληρώσετε την επόμενη ενότητα. 2. Μελετήστε προσεκτικά τη συμπεριφορά του Άδικου Λόγου. Αφού ολοκληρώσετε τη μελέτη και του δεύτερου Επιρρηματικού Αγώνα στο έργο, ανάμεσα στον Στρεψιάδη και τον γιο του, συγκρίνετέ την με τη συμπεριφορά του Φειδιππίδη. 3. Γιατί να θέλουν οι Νεφέλες να νικήσει ο Άδικος Λόγος, κατά τη γνώμη σας; 121 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1107–1227) Ο Δίκαιος Λόγος παρουσιάζει τις θέσεις του Ωδή ΧΟΡΟΣ Τώρα κι οι δυο βασισμένοι γερά στην ευγλωττία, στο στοχασμό, στα γνωμικά, που του νου τους την κίνηση εκφράζουν, 1110 πάνε να δείξουνε ποιος θα νικήσει στη μάχη των λόγων. Σε σοφίας πολύ μεγάλο αγώνα ορμούνε τώρα οι φίλοι μας, και κρίσιμη είναι η ώρα. Ο Χορός εισάγει τον Αγώνα Κατακελευσμός ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ (στο Δίκαιο Λόγο) Ω που εσύ με συνήθειες καλές, ηθικές τους προγόνους στεφάνωνες πάντα, έλα μίλησε, βάλε φωνή, τη φωνή που αγαπάς, και φανέρωσε τι είσαι. Προτροπή προς τον Δίκαιο Λόγο να μιλήσει πρώτος 1115 Επίρρημα ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Θα σας πω την αρχαία των παιδιών αγωγή, θ᾽ αναπτύξω πώς ήτανε τότε που τα δίκαια διδάσκοντας ήμουν σε ακμή κι η ηθική σεβαστή ᾽ταν απ᾽ όλους. Πρώτο χρέος των παιδιών η σιωπή, τσιμουδιά να μη βγάζουν· στους δρόμους με τάξη και μαζί, γειτονόπουλα αν ήταν, γραμμή να βαδίζουν, να πάνε ν᾽ ακούσουν της κιθάρας το μάθημα, δίχως χοντρό πανωφόρι, κι ας έπεφτε χιόνι. Και σεμνά καθισμένα, χωρίς να κολλούν τα μηριά τους, μαθαίναν τραγούδι, το «Παλλάδα, κουρσεύτρα των πόλεων θεά», το «Βοή που πηγαίνει στα μάκρη»· και το λέγαν με τόνο αρμονίας δυνατό, σαν που το ᾽χουμε βρει απ᾽ τους προγόνους. Κι αν κανένας στο αστείο το γύριζε ή αν κάποιο λύγισμα του έκανε, ας πούμε σαν αυτά τα στριμμένα λυγίσματα, αυτά που του Φρύνη τον τρόπο μιμούνται, 1120 Η παλαιά αγωγή των παίδων: σκληραγώγηση και στρατιωτική πειθαρχία 1125 Εθνική, Ηθική και Μουσική Διαπαιδαγώγησις 1130 1135 Σεμνότητα, ήθος και σεβασμός – διά ροπάλου 122 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1107–1227) Ο Δίκαιος Λόγος παρουσιάζει τις θέσεις του τον χτυπούσαν, του αργάζαν γερά το πετσί1, γιατί αυτά προσβολή ᾽ταν στις Μούσες. [Στους στίχους 1140-1155, ο Δίκαιος Λόγος περιγράφει πώς τα παιδιά που μορφώνονταν με τους δικούς του όρους τηρούσαν όλους τους κανόνες της σεμνότητας και της ευπρέπειας και ήξεραν να προστατεύουν τη φήμη και την ακεραιότητά τους.] Λιχουδιές δε ζητούσε ένας νέος· ρεπανιού πού να πάρει κεφάλι στο δείπνο; Είχαν άνηθο ή σέλινο; Τ᾽ άφηνε αυτά να τα τρώνε μονάχα οι μεγάλοι. Δεν καθόταν με το ᾽να ποδάρι ποτέ πάνω στ᾽ άλλο· σκαστά δε γελούσε. ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ 1 1160 Όλα τούτα μυρίζουν παμπάλαιες γιορτές, Διπολίεια, Βουφόνια· τη μόδα των χρυσών τζιτζικιών· τον παλιό μας ποιητή, τον Κηδείδη. Με τούτα τ᾽ αρχαία το δικό μου το σύστημα ανάθρεψε αυτούς που πολέμησαν στο Μαραθώνα. Ενώ τώρα τους νέους τους μαθαίνεις εσύ σε χοντρά να τυλίγονται ρούχα· Παναθήναια σαν είναι και πρέπει οι νεαροί να χορέψουν, πώς σκάω που τους βλέπω· για Παλλάδα δε γνοιάζονται, μόνο μπροστά στ᾽ αχαμνά τους κρατούν την ασπίδα. Ώστε εμένα, νεαρέ μου, που εγώ ο δυνατός είμαι Λόγος, με θάρρος προτίμα· η αγορά μισητή θα σου γίνει· ζεστά δε θα θέλεις λουτρά να ζυγώνεις· για όσα πρέπει να ντρέπεσαι θα ᾽χεις ντροπή, κι αν κανείς σε πειράζει, θα αγριεύεις· μεγαλύτερο αν δεις, θα σηκώνεσαι ευθύς να προσφέρεις τη θέση σου· πάντα τους γονιούς σου θα σέβεσαι, δε θα φερθείς ποτέ με άπρεπο τρόπο σ᾽ εκείνους· τη σεμνότητα θα ᾽χεις καμάρι, μακριά πάντα απ᾽ ό,τι ντροπιάζει θα στέκεις· 1165 1170 1175 1180 1185 του αργάζαν γερά το πετσί: τον μαστίγωναν μέχρι να του φύγει το δέρμα Η αντίδραση του Άδικου Λόγου Ανταπάντηση του Δίκαιου Λόγου: η δική του αγωγή φτιάχνει Μαραθωνομάχους! 123 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1107–1227) Ο Δίκαιος Λόγος παρουσιάζει τις θέσεις του δε θα ορμάς μες στο σπίτι χορεύτρας, εκεί σα χαζός να κοιτάζεις· να ξέρεις, το καλό τ᾽ όνομά σου θα χάσεις, αν μια κοκοτούλα σου ρίξει κυδώνι· στον πατέρα σου δε θα γλωσσέψεις2 ποτέ· δε θα πεις «Ιαπετέ, γεροξούρη»·3 κι ούτε λέξη κακή για την τότε εποχή, που σ᾽ ανάθρεψε σαν κλωσσοπούλι. ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Αν ακούσεις, νεαρέ μου, τα λόγια αυτουνού, μα το θεό θα σε λένε κουτάβι· του Ιπποκράτη θα ξέρεις τους γιους τους χαζούς· ε λοιπόν, σαν εκείνους θα γίνεις. Όχι, α, όχι· στους στίβους την ώρα σου εσύ θα περνάς, μες τη λάμψη της νιότης· η αγορά, όπου οι νέοι του καιρού μας φοιτούν και φλυαρούν, θα ᾽ναι ξένη για σένα· για μικρές και γεμάτες χυδαία πονηριά δε θα σέρνεσαι ασήμαντες δίκες· η Ακαδήμεια, να τόπος για σε, κι οι ιερές της ελιές· εκεί κάτω θα τρέχεις μ᾽ ένα νέο συνομήλικο, τίμιο παιδί, με καλάμι ψιλό για στεφάνι, σμιλακιά4 θα ευωδιάζεις, γλυκιά ξεγνοιασιά, φυλλοβόλα ασημόκλαρη λεύκα· κι ω η χαρά σου την άνοιξη, σα θα μιλά σιγανά στη φτελιά5 το πλατάνι! 1190 1195 1200 Η παραδοσιακή παιδεία, πηγή ευτυχίας και αρμονίας 1205 1210 Ο Αγώνας μεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου. Διακρίνονται ο Φειδιππίδης, ο Σωκράτης, το άγαλμα του Ερμή και ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 2 δεν θα γλωσσέψεις: δεν θα βγάλεις γλώσσα, δεν θα συμπεριφερθείς με αγένεια και έλλειψη σεβασμού 3 γεροξούρης: γέρος ξεμωραμένος, που πάσχει από γεροντική άνοια 4 σμιλακιά: είδος αρωματικού φυτού, γνωστό και ως αρκουδόβατος 5 φτελιά: είδος δέντρου 124 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1107–1227) Ο Δίκαιος Λόγος παρουσιάζει τις θέσεις του Πνῖγος Τις ορμήνειες6 μου αυτές αν δεχτείς κι αν κοντά τους ο νους σου σταθεί, θα ᾽χεις πάντοτε στήθος γερό 1215 και θωριά7 αστραφτερή, θα ᾽χεις ώμους μεγάλους και γλώσσα κοντή, θα ᾽χεις πράμα μικρό και χοντρά πισινά. Μα αν κυλήσεις εκεί που σε παν οι καιροί οι τωρινοί, κιτρινιάρα θωριά κι ώμους θα ᾽χεις μικρούς, θα ᾽χεις γλώσσα μεγάλη και στήθος στενό, 1220 πισινά μια σταλιά και μακρύ μπροστινό· μακρύ ψήφισμα θα ᾽χεις ακόμα, και τούτος εδώ θα σε πείσει να λες τ᾽ όμορφο άσκημο κι όμορφο τ᾽ άσκημο· τέλος κοντά σ᾽ όλ᾽ αυτά 1225 και του Αντίμαχου αυτός την αισχρή διαστροφή θα σου μάθει. 6 7 Το ιδεώδες του άνδρα και του πολίτη σύμφωνα με τον Δίκαιο Λόγο ορμήνειες: συμβουλές θωριά: εμφάνιση, όψη ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Σε πρώτη ανάγνωση, το παιδαγωγικό μοντέλο του Δίκαιου Λόγου προβάλλεται ως το ιδανικό. Υπάρχουν όμως στοιχεία στο κείμενο, που υπονομεύουν (ενδεχομένως, ακόμη και ανατρέπουν) την εντύπωση αυτή, υποδεικνύοντας ότι ο Αριστοφάνης μπορεί να έχει άλλες προθέσεις εδώ. Συμφωνείτε; Αν ναι, ποια είναι αυτά; 2. Υπάρχουν παράμετροι του μοντέλου αυτού που εσείς θεωρείτε προβληματικές, εξετάζοντάς τις από τη σκοπιά του σύγχρονου εφήβου; 125 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1228-1309) Ο Άδικος Λόγος απαντά Αντωδή ΧΟΡΟΣ (στον Δίκαιο Λόγο) Ω συ, σοφίας υψηλής οπαδέ, και ξακουσμένης, πόσο γλυκός 1230 της σωφροσύνης ο ανθός που στα λόγια σου ανθίζει! Ήταν καλότυχοι, αλήθεια, όσοι ζούσαν εκείνα τα χρόνια. Έπαινοι του Χορού για τον Δίκαιο Λόγο Στον Άδικο Λόγο. Κάτι νέο, εσύ κομψής τεχνίτη μούσας, πρέπει να ᾽βρεις, γιατί ο πρώτος τα είπε ωραία. Αντικατακελευσμός ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Πρέπει με επιχειρήματα γερά να του απαντήσεις, αν θέλεις να βγεις νικητής, κι όχι γελοίος να γίνεις. Προτροπή προς τον Άδικο Λόγο να απαντήσει 1235 Αντεπίρρημα ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Τα σωθικά μου βράζανε τόση ώρα· λαχταρούσα όσα είπε αυτός με αντίθετες να τα τσακίσω γνώμες. Εμένα Λόγο Αδύνατο στα ερευνητήρια μέσα με ονόμασαν· γιατί; Γιατί τη σκέψη εγώ είχα πρώτος 1240 πάντα να λέω τ᾽ αντίθετα στους νόμους και στο δίκιο. Κι από χρυσάφι πιο ακριβό είν᾽ αυτό, να υποστηρίζεις εκείνο που είν᾽ αδύνατο κι όμως να βγαίνεις πρώτος. Η απάντηση του Άδικου Λόγoυ Στο Φειδιππίδη. Τη μόρφωση που αυτός παινά1 για κοίτα πώς θα ελέγξω. Πρώτο δε θα σ᾽ αφήνει, λέει, ζεστά λουτρά να κάνεις. 1245 Στο Δίκαιο Λόγο. Και τι έχουν τα ζεστά λουτρά; Σαν τι κακό τους βρίσκεις; ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ 1 παινά: επαινεί Είναι ένα πράμα βλαβερό· δειλό τον άντρα κάνουν. Αντικρούει το επιχείρημα για τα ζεστά λουτρά 126 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1228-1309) Ο Άδικος Λόγος απαντά ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Σ᾽ έπιασα κιόλας· σε κρατώ γερά και δεν μου φεύγεις. Από του Δία τους γιους ποιος λες την πιο γενναία πως έχει καρδιά; Ποιος λες πως έκαμε τους πιο πολλούς τους άθλους; 1250 Πιο αντρείος απ᾽ τον Ηρακλή κανένας λέω δεν είναι. Και του Ηρακλή ψυχρά λουτρά, για πες μου, είδες ποτέ σου; Κι όμως λεβέντη σαν αυτόν δεν είδε ο κόσμος. Να τα! Οι νέοι γι᾽ αυτά κι αυτά φλυαρούν απ᾽ το πρωί ως το βράδυ κι έτσι γεμίζουν τα λουτρά κι είναι άδειες οι παλαίστρες. 1255 Κακό είναι λες στην αγορά να μένουν· λέω καλό είναι. Άσκημο αν ήταν, ο Όμηρος ποτέ δε θα παινούσε το Νέστορα ως αγορητή και τους σοφούς τους άλλους. Ας πάμε στη ρητορική· δεν πρέπει, λέει, οι νέοι τη γλώσσα τους να ασκούν· κι εγώ σας λέω πως είναι ανάγκη. 1260 Τους χρειάζεται, είπε, και ηθική. Να δυο κακά τεράστια. Ξέρεις κανέναν που καλό ποτέ ως τα τώρα να είδε από την ηθική; Για πες κι απόδειξε ότι σφάλλω. Πολλοί. Ο Πηλέας δεν έλαβε γι᾽ αυτό μαχαίρι δώρο; Χαρά στο πράμα! Ακούς εκεί, μαχαίρι ο κακομοίρης! Ο Υπέρβολος ο λυχναράς, για να ᾽ναι κατεργάρης, μάζεψε τάλαντα πολλά, σωρούς, κι όχι μαχαίρι. 1265 Κι ως ηθικός, γυναίκα του πήρε ο Πηλέας τη Θέτη. Κι εκείνη τον παράτησε· δεν ήταν, βλέπεις, μάγκας· ολονυχτίες δεν ήξερε και γλύκες στο κρεβάτι· θέλει η γυναίκα δούλεμα γερό, μωρέ ξεκούτη. 1270 Αντικρούει τα επιχειρήματα για την αγορά, τη ρητορική και την ηθική 127 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1228-1309) Ο Άδικος Λόγος απαντά Αντίπνιγος Στον Φειδιππίδη. Σκέψου τι φέρνει η ηθική, νεαρέ μου, σκέψου πόσες χαρές θα στερηθείς, αν πας μ᾽ αυτή, παιδιά, γυναίκες, γέλια σκαστά και λιχουδιές και κότταβους2 και γλέντια. Αλλ᾽ αν σου λείψουν όλ᾽ αυτά, τι αξίζει πια να ζήσεις; Σε κάποια στραβοτιμονιά3 σ᾽ έσπρωξε, ας πούμε, η φύση· ξένη γυναίκα4 αγάπησες, πήγες μ᾽ αυτή, σε πιάσαν· χαμένος πας, αν ρήτορας δεν είσαι· ενώ μαζί μου... γέλα και πήδα, όπου σε παν οι ορμές σου, βούτα σε όλα. Με παντρεμένη αν σ᾽ έπιασαν, «και τι κακό έχω κάμει;» στον άντρα της θα πεις, κι ευθύς θα αναφερθείς στο Δία· γυναίκες κι έρωτας, θα πεις, κι εκείνον τον νικούνε·5 εσύ ο θνητός, πιο δυνατός απ᾽ το θεό θα γίνεις; Τα κακά της ηθικής! 1275 1280 [Στους στίχους 1284 - 1305 ο Άδικος Λόγος αποδεικνύει στον Δίκαιο Λόγο με παραδείγματα πως στην Αθήνα κυριαρχούν οι διεφθαρμένοι και οι ανήθικοι.] ΔΙΚΑΙΟΣ ΛΟΓΟΣ Τη φάγαμε. Ω γυναικωτοί, κι εγώ σ᾽ εσάς αυτομολώ, δεχτείτε με, παρακαλώ, να, πάρτε το παλτό μου. Ρίχνει το ιμάτιό του στα εδώλια των θεατών και χάνεται ανάμεσά τους, ενώ έρχεται πίσω ο Στρεψιάδης. 2 3 4 5 κότταβος: είδος παιγνιδιού, που παιζόταν στα συμπόσια στραβοτιμονιά: λανθασμένη επιλογή ξένη γυναίκα: εννοεί, γυναίκα με την οποία δεν είσαι παντρεμένος κι εκείνον τον νικούνε: ούτε εκείνος δεν μπορεί να αντισταθεί σε αυτά 1306 Ο Δίκαιος Λόγος παραδέχεται ήττα - αλλά δεν μένει μέχρι εκεί! 128 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1228-1309) Ο Άδικος Λόγος απαντά Ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Διαβάστε τον Επιρρηματικό Αγώνα από την αρχή και συγκεντρώστε όλα εκείνα τα στοιχεία που συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι στη σύγκρουση αυτή ο Δίκαιος Λόγος ήταν χαμένος από χέρι, δεν είχε δηλαδή καμία ελπίδα εξαρχής. 129 A' EΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (1310–1318) Η νίκη του Άδικου Λόγου ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ (στον Στρεψιάδη) Λοιπόν; Το γιο σου πίσω θα τον πάρεις ή εγώ ρητορική να τον διδάξω; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δίδασκε, παίδευέ τον· να κοιτάξεις σα δίκοπο σπαθί να μου τον κάμεις· δίκες μικρές να κόβει η μια μασέλα, και η άλλη του μεγάλες υποθέσεις. 1310 Ο Άδικος Λόγος αναλαμβάνει τη διαπαιδαγώγηση του Φειδιππίδη 1315 ΑΔΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ Έννοια σου, κι άξιος σοφιστής θα γίνει. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ (μέσα του) Ωχρός και κακομοίρης, εγώ λέω. Περάστε μέσα. Ο Άδικος Λόγος και ο Φειδιππίδης μπαίνουν στο Σπουδαστήριο· η Κορυφαία κοιτάζοντας το Στρεψιάδη, που πηγαίνει στο δικό του σπίτι: Εσύ θαρρώ πως θα το μετανιώσεις. ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Να ανατρέξετε στο αρχείο του Εθνικού Θεάτρου (<http://www.nt-archive.gr) και να αναζητήσετε φωτογραφικό υλικό που παρουσιάζει τον Δίκαιο και Άδικο Λόγο στις παραστάσεις των ετών 1994 και 2001. Τι παρατηρείτε σχετικά με τα κοστούμια του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου; Πώς κρίνετε τις επιλογές των δύο σκηνοθετών, Κ. Δαμάτη και Γ. Ιορδανίδη, στην παρουσίαση των δύο Λόγων; 130 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319-1334) Το τμήμα αυτό του έργου ονομάζεται «Δεύτερη Παράβαση», διότι για δεύτερη φορά: (α) αδειάζει η σκηνή από τους υποκριτές και μένει μόνος ο Χορός στην ορχήστρα· (β) διακόπτεται η κανονική ροή της δράσης· και (γ) ο Χορός απευθύνεται στους θεατές «ξεχνώντας» ότι η παράσταση είναι ένας ξεχωριστός, πλαστός κόσμος, που υποτίθεται ότι δεν πρέπει να επικοινωνεί ευθέως με τον κόσμο των θεατών, και τους δίνει ηθικές συμβουλές και νουθεσίες. Η ύπαρξη Δεύτερης Παράβασης στα έργα του Αριστοφάνη δεν είναι συνηθισμένη, αλλά υπάρχουν παράλληλα και σε άλλα έργα. Το πιο κοντινό στη δική μας περίπτωση προέρχεται από τους «Όρνιθες», όπου και πάλι ο Χορός διακόπτοντας τη ροή της δράσης, απευθύνεται στους κριτές του διαγωνισμού, όπως και στις «Νεφέλες». Αυτό που κάνει τη Δεύτερη Παράβαση των «Νεφελών» να ξεχωρίζει είναι η ανατρεπτική ειρωνεία της - κάτι που δεν μας κάνει πλέον εντύπωση: οι «Νεφέλες», όπως τονίσαμε επανειλημμένα, είναι έργο που υπονομεύει τους πάντες και τα πάντα. Κάτι φαίνεται να αλλάζει, όμως, σε αυτό το σημείο· ο συνήθης σαρκασμός των «Νεφελών» αποκτά άλλη διάσταση. Η κωμωδία μας, με τρόπο αδιόρατο, αλλά αντιληπτό από τον προσεκτικό θεατή, κάνει στροφή προς τόνους πιο πικρούς, πιο σκοτεινούς και πιο ενοχλητικούς, όπως αυτούς που θα χαρακτηρίζουν γενικά στο έργο από δω και έπειτα. Ψηφίστε μας, γιατί είμαστε... θεές! (1319-1334) Η ενότητα αυτή συνεχίζει με ιδιαίτερο τρόπο την απευθείας επικοινωνία μεταξύ Χορού και θεατών, η οποία είχε αποκατασταθεί στην Παράβαση. Η δράση διακόπτεται προς στιγμήν, παίρνει μια ανάσα, θα ᾽λεγε κανείς, πριν εισέλθει στην τελική και πιο δραματική της φάση. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Ο Χορός, όπως και στην Πρώτη Παράβαση, μιλά με τη διπλή ιδιότητα, αφενός των «Νεφελών» (δηλαδή διατηρεί τον ενδοδραματικό του χαρακτήρα), αφετέρου του «κωμικού χορού» (δηλαδή των Αθηναίων πολιτών, που συμμετέχουν ως Χορός κωμωδίας στους δραματικούς αγώνες). Διακρίνεται λεπτή ειρωνεία, καθώς, παρά το γεγονός ότι ο Χορός, ήδη από τον Επιρρηματικό Αγώνα, έχει πια διαχωρίσει κάθετα τη θέση του από τους Σοφιστές και έχει ξεκινήσει να προειδοποιεί ανοικτά τον Στρεψιάδη για το τι πρόκειται να πάθει, εδώ (κωμικώς και ειρωνικώς) προωθεί τα δικά του συμφέροντα με μια επιχειρηματολογία καθαρά... σοφιστική! ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο Χορός των Νεφελών απευθύνεται στους κριτές του δραματικού διαγωνισμού. Υπόσχεται δώρα και εύνοια, αν του δοθεί το πρώτο βραβείο, αλλά απειλεί και με διάφορες τιμωρίες, αν οι κριτές αποφασίσουν εις βάρος του. Τόσο τα δώρα όσο και οι τιμωρίες είναι τέτοια που οι «νεφέλες» μπορούν να δώσουν: ευεργετικές ή αντιθέτως καταστροφικές βροχές. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ Ο ΧΟΡΟΣ ΤΩΝ ΝΕΦΕΛΩΝ: Σε αντίθεση με την Πρώτη Παράβαση, στην οποία ο Χορός είχε εγκαταλείψει πλήρως προς στιγμήν την ενδοδραματική ταυτότητά του και μιλούσε ως ομάδα Αθηναίων πολιτών, εδώ μιλά ταυτόχρονα και ως «νεφέλες» και ως «Χορός κωμωδίας», που συμμετέχει σε κωμικό διαγωνισμό και επιθυμεί διακαώς να νικήσει — με κάθε μέσον! Το μήνυμά του Χορού, βεβαίως, είναι σαφώς πιο ευτράπελο αλλά και κωμικά αμφίσημο σε σχέση με την προηγούμενη φορά. Ο Χορός χρησιμοποιεί την ενδοδραματική, «θεϊκή» του ταυτότητα, προκειμένου να... πειθαναγκάσει τους κριτές να του απονείμουν το πρώτο βραβείο. Στην ουσία επιχειρεί να «δωροδοκήσει» τους κριτές του διαγωνισμού υποσχόμενος αμοιβές και επωφελείς υπηρεσίες, ενώ 132 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης αντίθετα απειλεί ότι θα τους βλάψει, αν δεν τον στεφανώσουν! Το κωμικό είναι ότι, ακριβώς επειδή ο Χορός διατηρεί τη θεϊκή ταυτότητά του, εμείς, ως θεατές, καλούμαστε να θεωρήσουμε ότι η εύνοια των κριτών προς τις Νεφέλες (άρα και προς τον ποιητή τους!) είναι όχι απλά δίκαιη (λόγω της ποιότητας του Χορού και του έργου), αλλά ουσιαστικά επιβεβλημένη ένδειξη ευσέβειας προς το θείο! Έτσι, οι θεατές διαχωρίζονται και πάλι, όπως και στην πρώτη Παράβαση, σε δίκαιους (που τιμούν τις θεϊκές νεφέλες και ανταμείβονται) και άδικους (που τις περιφρονούν και άρα τιμωρούνται). Είναι εύκολο όμως να αντιληφθεί κανείς ότι, ως συνηγορία υπέρ της επικράτησης του συγκεκριμένου Χορού έναντι των άλλων στον διαγωνισμό, το επιχείρημα «ψηφίστε μας, γιατί είμαστε θεές» έχει ξεκάθαρη σοφιστική χροιά! Αν και έχουν ήδη στραφεί ξεκάθαρα ενάντια στους σοφιστικούς τρόπους και παρόλο που σε λίγο πρόκειται να αφήσουν τον Στρεψιάδη να τιμωρηθεί για την κοντόφθαλμη, κουτοπόνηρη συμπεριφορά του, οι Νεφέλες οι ίδιες επιχειρούν να αποκομίσουν οφέλη από τις μεθόδους εκείνες ακριβώς που υποτίθεται ότι πλέον καταδικάζουν. Το έργο συνεχίζει τον γνωστό ειρωνικό βηματισμό του. Παρόλα αυτά θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε ήδη εδώ, καμουφλαρισμένη ίσως ακόμη, μια επιβάρυνση της δραματικής ατμόσφαιρας· μια κίνηση από τον σαρκασμό που βλέπαμε μέχρι τώρα προς την πικρία που χαρακτηρίζει το τελευταίο μέρος του έργου, ειδικά την Έξοδο. Ακόμα κι οι Νεφέλες, όπως δείχνουν τα πράγματα, καταφεύγουν στους σοφιστικούς τρόπους. Είναι αυτό απλά μια κωμική χειρονομία; Αναμφίβολα. Άλλωστε, η σταθερότητα δεν είναι ίδιον των κωμικών ηρώων· αυτού του είδους η ιδιοτελής «ευελιξία» και ασυνέπεια είναι από τα πιο χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα. Όμως, έχει την ιδιαίτερη σημασία της τέτοια κίνηση από τέτοιους χαρακτήρες σε τέτοιο έργο: δείχνει ακριβώς πόσο αφομοιωμένη είναι πια η σοφιστική διδασκαλία όχι πλέον ως ακαδημαϊκή γνώση, αλλά ως στάση ζωής. Οι Νεφέλες θα τελειώσουν πολύ σύντομα με την πικρή διαπίστωση ότι ο δηλητηριώδης σπόρος της σοφιστικής έχει διεισδύσει τόσο βαθιά στην αθηναϊκή κοινωνία που δεν ξεριζώνεται πια. Ο Αθηναίος της εποχής, που βίωσε τις βλαβερές συνέπειες της ασυνείδητης, δημαγωγικής ρητορικής στην Εκκλησία του Δήμου και τα δικαστήρια, μάλλον δεν θα διαφωνούσε. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Όπως και στην Πρώτη Παράβαση, οι υποκριτές έχουν αποσυρθεί στο σκηνικό οικοδόμημα και ο Χορός είναι μόνος στην ορχήστρα. Κατά τη σύμβαση που διέπει την Παράβαση, ο Χορός κινείται προς το κοῖλον, πλησιάζει δηλαδή τους θεατές, και ενδεχομένως αφαιρεί ένα μέρος από το θεατρικό κοστούμι του. Αυτή η συμβολική χειρονομία δηλώνει ότι ο Χορός στην Παράβαση είναι ταυτόχρονα και δραματικός χαρακτήρας («Νεφέλες») και θεατρικός παράγοντας (ελεύθερος Αθηναίος πολίτης, που συμμετέχει στους δραματικούς αγώνες ως μέλος του Χορού). 133 Β' ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319–1334) « Ψηφίστε μας, γιατί είμαστε θεές! Αλλιώς...!» ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Οι κριτές, αν, όπως είναι δίκιο, κάμουνε καλό στο Χορό μας, ας ακούσουν πόσα θα κερδίσουνε. Χέρσο κτήμα σας είν᾽ ώρα να τ᾽ οργώσετε; Σ᾽ αυτό πρώτα, κι ύστερα στα ξένα, εμείς θα ρίχνουμε βροχή. Και θα σας φυλάμε αμπέλια κι όλα τα γεννήματα· ούτε αναβροχιές1 και στέγνες ούτε και νεροποντές. 1320 Μα αν κανείς, θνητός ενώ είναι, μας προσβάλει, εμάς θεές, 1325 ας προσέξει για να μάθει τι κακό θα δει από μας· να μαζέψει ή να τρυγήσει δε θα βρίσκει ούτε σταλιά· μόλις λίγο βλασταρώσει κάποιο κλήμα του ή ελιά, σφεντονίζοντας χαλάζι θα τα σμπαραλιάζουμε.2 Πάει κανείς να βγάλει πλίθους; Να μια μπόρα εμείς γερή· 1330 κεραμίδι απ᾽ το χαλάζι δε θα μείνει στη σκεπή. Κι αν παντρεύεται, ή ο ίδιος ή δικός του ή φίλος του, να βροχή οληνύχτα· «κάλλιο να ᾽μουνα στην Αίγυπτο» τότ᾽ εκείνος θα φωνάξει, «παρά που έκρινα στραβά». Πίσω, στο κέντρο: Γιώργος Μιχαλακόπουλος (Στρεψιάδης), Γιάννης Ροζάκης (Σωκράτης), Χορός Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1994 (σκηνοθεσία Κοραής Δαμάτης) 1 2 αναβροχιές: ξηρασία σμπαραλιάζω: κομματιάζω, καταστρέφω εντελώς Η ανταμοιβή των δίκαιων Η τιμωρία των ασεβών 134 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Β' ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319–1334) « Ψηφίστε μας, γιατί είμαστε θεές! Αλλιώς...!» Ο σκηνοθέτης Βαρνάβας Κυριαζής (ΘΟΚ, 2009) αντικατέστησε τη Δεύτερη Παράβαση με ένα πρωτότυπο κομμάτι, το οποίο τραγούδησε ένα «Παιδί» (Γιώργος Ιωαννίδης) με τη συνοδεία του Χορού. Το «Παιδί» του Κυριαζή, που με τη δυναμική του παράσταση έσεισε την Επίδαυρο, συνέδεσε το έργο με σύγχρονα ζητήματα, όπως η παρακμή της παιδείας και της δημοκρατίας («Δυόμισυ χιλιάδες χρόνια! Τα πρώτα μυαλά στον Καιάδα. Σχολεία! Κάποτε καίγαν τα βιβλία, τώρα καίνε τα μυαλά. Πάτε καλά;!»), το πολιτικό πρόβλημα της Κύπρου («Κύπρος χρυσή, Κύπρος νησί, Κύπρος μισή Ελλάδα»), και πάνω από όλα η τάση των Ελλήνων να οδηγούν τους καλύτερους του Γένους, τους οραματιστές, στη φυλακή ή τον θάνατο: Εξόριστος να λιώνεις στην πόλη που σε γέννησε Σωκράτης, Χριστός, Κολοκοτρώνης, Μακρυγιάννης, λαός, Αριστοφάνης. Ποιος, ποιος τα σκυλιά, ποιος Έλληνας τα έλυσε; Μεγάλε! Δημοκρατία ανάπηρη σου τάζουν! Απόσπασμα μπορείτε να δείτε εδώ: <http://www.youtube.com/watch?v=TZhB-htPoQM> ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Μελετήστε το απόσπασμα από τους «Όρνιθες» του Αριστοφάνη (στ. 1102-1117) που υπάρχει στο βιβλίο σας (βλ. σχόλιο στον στ. 1319). Συγκρίνετέ το με τη Δεύτερη Παράβαση των «Νεφελών» και απαντήστε στα ακόλουθα ερωτήματα: α. Σε ποιους απευθύνεται ο Χορός στις δύο κωμωδίες; β. Ο Χορός μιλά ως κωμικός Χορός ή ως δραματικός χαρακτήρας; γ. Ποιες ομοιότητες παρατηρείτε ως προς τη δομή και το περιεχόμενο των λόγων τους; δ. Σε τι έγκειται το κωμικό στοιχείο σε κάθε περίπτωση; ε. Οι υποσχέσεις του Χορού στη Δεύτερη Παράβαση οποιασδήποτε κωμωδίας επηρέαζαν τους κριτές; 2. Δραστηριότητα στην τάξη: Υποθέστε ότι μια χρονιά συμμετείχαν στους αγώνες κωμωδίας οι κωμικοί ποιητές Αριστοφάνης, Κρατίνος, Εύπολις, Έρμιππος και Φερεκράτης. Δέκα μαθητές ας αναλάβουν τον ρόλο των δέκα κριτών και ο καθένας ας γράψει σε ένα φύλλο χαρτί τα ονόματα των πέντε κωμικών ποιητών με την αξιολογική κατάταξη που θέλει. Στη συνέχεια ακολουθήστε τη διαδικασία που περιγράφεται στο σχόλιο στον στ. 1319 και αναλυτικότερα στο βιβλίο «Αρχαία Ελληνικά για την Γ´ Γυμνασίου: Ευριπίδη Κύκλωψ - Βιβλίο για τον Εκπαιδευτικό» για την ανάδειξη του νικητή. Ποιο σοβαρό μειονέκτημα παρατηρείτε στη διαδικασία; Ποια πλεονεκτήματα όμως πιστεύετε ότι εξασφάλιζε αυτό το σύστημα κρίσης των αθηναϊκών δραματικών αγώνων; Πώς αλλιώς θα μπορούσαν οι αρχαίοι Αθηναίοι να είχαν χειριστεί την όλη διαδικασία; 135 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ (1335-1541) Όπως είδαμε στην Παράβαση, ο Αριστοφάνης θεωρούσε τις «Νεφέλες» ένα από τα εξυπνότερα, πιο περίτεχνα έργα του. Αυτοέπαινοι τέτοιου είδους είναι συνηθισμένοι στις Παραβάσεις· ανήκουν στις συμβάσεις που τις διέπουν. Παρόλα αυτά, όμως, στην περίπτωση των «Νεφελών» ο Αριστοφάνης δικαίως... ευλογεί τα γένια του: παίζει όντως πανέξυπνα με τα συστατικά της Κωμωδίας ως θεατρικού είδους στο έργο αυτό. Τυπικό στοιχείο της κωμωδίας αποτελούν οι λεγόμενες «Ιαμβικές Σκηνές», οι οποίες κατά κανόνα ακολουθούν μετά τον Επιρρηματικό Αγώνα και την Παράβαση. Όπως είδαμε, μέχρι τότε, υπό κανονικές συνθήκες πάντα, ο Κωμικός Ήρωας έχει καταβάλει τους εχθρούς του, έχει ξεπεράσει την κρίση που τον ταλάνιζε και έχει δημιουργήσει έναν καινούριο, πιο δίκαιο κόσμο, στον οποίο είναι απόλυτος κυρίαρχος. Οι «Ιαμβικές Σκηνές» είναι σειρά επεισοδίων, στα οποία ενώπιον του κωμικού ήρωα εμφανίζονται έναςένας διάφοροι χαρακτήρες, στην πλειονότητά τους πρώην αντίπαλοί του, που εξευτελίζονται και γελοιοποιούνται. Μερικές φορές την πομπή συμπληρώνουν άνθρωποι που το προηγούμενο καθεστώς τους είχε αδικήσει και που τώρα, σ᾽ αυτό τον «γενναίο καινούριο κόσμο», λαμβάνουν επιτέλους την αμοιβή τους. Ο θρίαμβος του κωμικού ήρωα επισφραγίζεται με ένα τρικούβερτο γλέντι στην Έξοδο. Αυτή την τυπική δομή επιχειρεί να φέρει στο μυαλό των θεατών του ο Αριστοφάνης σε αυτό το σημείο των «Νεφελών», με σκοπό βέβαια να την ανατρέψει. Ο Επιρρηματικός Αγώνας έχει μόλις τελειώσει. Νικητής είναι ο Άδικος Λόγος, όπως προτιμούσε ο Στρεψιάδης. Ο Φειδιππίδης εγγράφεται στο Φροντιστήριο, για να λάβει την εκπαίδευση εκείνη που θα του επιτρέψει να λυτρώσει τον πατέρα του. Σε αντίθεση με τον ανεπίδεκτο Στρεψιάδη, ο Φειδιππίδης αποφοιτά μετά πολλών επαίνων. Θεωρητικά, λοιπόν, ο Στρεψιάδης έχει «νικήσει», άρα στα επεισόδια που ακολουθούν αναμένουμε να τον δούμε να θριαμβεύει και να ξεφτιλίζει τους εχθρούς του, όπως απαιτεί η σύμβαση της Κωμωδίας. Και όντως: σε δύο διαδοχικές σκηνές θα διώξει κακήν κακώς τους δανειστές του ασκώντας τους εξωφρενική ψυχολογική, ακόμη και σωματική βία. Πριν από τις σκηνές αυτές μάλιστα ο Στρεψιάδης στέλνει τον Φειδιππίδη στο σπίτι προετοιμάζοντάς τον ότι, μόλις ξεμπερδέψει με τους δανειστές, θα επιστρέψει, για να του στρώσει το μεγάλο τσιμπούσι του θριάμβου. Εκ πρώτης όψεως η κωμωδία θα μπορούσε να τελειώσει εδώ. Όμως ο Αριστοφάνης δεν αφήνει αμφιβολίες ότι ο θρίαμβος του Στρεψιάδη είναι καταχρηστικός· είναι γλυκός για τον ίδιο, αλλά δεν μπορεί παρά να είναι πρόσκαιρος, διότι το άδικο δεν ευλογείται. Όσο πιο κουτοπόνηρη και αποκρουστική είναι η συμπεριφορά του Στρεψιάδη στα δύο επεισόδια που θα μελετήσουμε πιο κάτω, τόσο πιο επάξια φαίνεται η τιμωρία που θα υποστεί στα χέρια του γιου του στην αμέσως επόμενη ενότητα, έστω κι αν αυτή είναι εξίσου αποκρουστική. Κατά τη γνωστή του πρακτική, λοιπόν, ο Αριστοφάνης στις «Νεφέλες» υπονομεύει τη συνηθισμένη λειτουργία αλλά και τον τόνο των Ιαμβικών Σκηνών. Υπό κανονικές συνθήκες, οι Ιαμβικές Σκηνές αποπνέουν αύρα θριάμβου, αλλά επίσης, πάνω από όλα, δικαιοσύνης. Ο εξευτελισμός των αντιπάλων του κωμικού ήρωα είναι η επάξια πληρωμή που λαμβάνουν για τις συμφορές που έχουν προκαλέσει. Εδώ όμως τα 136 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης πράγματα είναι διαφορετικά. Οι δύο δανειστές απλά απαιτούν ό,τι δικαιωματικά τους ανήκει· όμως αντί για τα λεφτά τους εισπράττουν βάρβαρη, αδιάντροπη βία. Το σλάπστικ (για τον όρο, βλ. Εισαγωγή) είναι και πάλι συνηθισμένος μηχανισμός παραγωγής χιούμορ στις Ιαμβικές Σκηνές. Εδώ όμως η βία δεν προκαλεί γέλιο, αλλά αμηχανία στους θεατές που έχουν ευαίσθητες κεραίες. Η αίσθηση ότι τιμωρούνται οι «κακοί», απαραίτητο ηθικό υπόστρωμα στο μέρος αυτό ενός κωμικού έργου, απουσιάζει από τις Ιαμβικές Σκηνές των «Νεφελών». Έτσι λοιπόν, με τη συμπεριφορά του, αντί να θριαμβεύει, ο Στρεψιάδης καταδικάζει τον εαυτό του στη συνείδηση των θεατών και ανοίγει περισσότερο τον λάκκο του. Κάθε βρισιά που εκτοξεύει κατά του Πρώτου Δανειστή και κάθε ξυλιά με την οποία φορτώνει τον Δεύτερο θα του επιστραφεί εντός ολίγου στο πολλαπλάσιο! Η πραγματική δικαιοσύνη, επομένως, θα επέλθει στις δύο επόμενες ενότητες, πρώτα στον Αγώνα μεταξύ Στρεψιάδη και Φειδιππίδη και αργότερα στην Έξοδο. Και πάλι όμως θα είναι, όπως θα δούμε, άβολη, προβληματική δικαιοσύνη: γιατί το έγκλημα δεν τιμωρείται με άλλα εγκλήματα. Ο γλυκός, αλλά πρόσκαιρος θρίαμβος του Στρεψιάδη (1335-1541) Η ενότητα χωρίζεται στις ακόλουθες πέντε σκηνές: (α) Στίχοι 1335-1376: Ο Φειδιππίδης αποφοιτά από το Φροντιστήριο και επιστρέφει στο σπίτι του πατέρα του. (β) Σ  τίχοι 1377-1421: Ο Στρεψιάδης παίρνει θάρρος βλέποντας τον «ανανεωμένο» Φειδιππίδη, ο οποίος προφανώς έχει μάθει πώς να στρεψοδικεί. (γ) Στίχοι 1422-1476: Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον πρώτο δανειστή του. (δ) Στίχοι 1477-1523: Την ίδια και χειρότερη μοίρα έχει και ο δεύτερος δανειστής. (ε) Σ  τίχοι 1524-1541: Ο Χορός κλείνει την ενότητα με ένα «προφητικό» σχόλιο για το μέλλον του Στρεψιάδη. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Ο Στρεψιάδης απολαμβάνει τα αμφίβολα αγαθά της μαθητείας στο Φροντιστήριο (της δικής του και του Φειδιππίδη) επιτυγχάνοντας έναν γλυκό, αλλά πρόσκαιρο θρίαμβο επί των εχθρών του. Η σκαιή1 συμπεριφορά του Στρεψιάδη, ο οποίος συμπεριφέρεται απέναντι στους δανειστές του με τρόπο που προσβάλλει και τον θείο και τον ανθρώπινο νόμο, προετοιμάζει τους θεατές για την τιμωρία του στην επόμενη ενότητα του έργου, η οποία θα μας φανεί δίκαιη όσο κι αν είναι η ίδια στην ουσία της εγκληματική. Η εμφάνιση του ανανεωμένου Φειδιππίδη επίσης προλειαίνει το έδαφος για τον ρόλο που θα παίξει στην επόμενη ενότητα. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην πρώτη σκηνή της ενότητας, το έργο δείχνει να ξαναρχίζει από την αρχή: ο Στρεψιάδης αγωνιά και πάλι για την τύχη του, καθώς οι μέρες περνούν και το τέλος του μήνα πλησιάζει. Τώρα όμως η αλλαγή είναι σαφής: ο Φειδιππίδης σπουδάζει στο Φροντιστήριο· κι αν η μαθητεία του εκεί έχει φέρει αποτελέσματα, ο Στρεψιάδης θα γλυτώσει. Τα χαράς ευαγγέλια τού τα μεταφέρει ο Σωκράτης, ο οποίος τον πληροφορεί ότι μπορεί πλέον να παραλάβει έτοιμο τον γιο του. Ο Στρεψιάδης εκστασιάζεται. Στην πρώτη του συνάντηση με τον ανανεωμένο Φειδιππίδη ο Στρεψιάδης παίρνει και θάρρος και ιδέες για το πώς να αντιμετωπίσει τους δανειστές του. Ο Φειδιππίδης ξέρει πια να παίζει με τις λέξεις («η στερνή και η πρώτη μέρα» δεν είναι μία μέρα, λέει, αλλά δύο!) και να πλάθει αληθοφανή παραμύθια για παραπλάνηση (ο Σόλωνας, λέει, εφηύρε σύστημα υπέρ του λαού που χρωστά, αλλά οι σημερινές αρχές το διέφθειραν). Με τέτοιο γιο, συμπεραίνει ο χαζο-Στρεψιάδης, δεν έχω τίποτα να φοβηθώ! 1 σκαιός: απότομος και βάναυσος 138 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Και πράγματι, όταν έρχεται ο πρώτος δανειστής, ο «Πασίας», συνδημότης του Στρεψιάδη, ο γέροντας χρησιμοποιεί ένα μείγμα από αδιάντροπες υπεκφυγές, ψέματα και σοφιστείες, καθώς και ένα είδος «ελέγχου» γνώσεων όπως αυτός στον οποίο τον είχε υποβάλει ο Σωκράτης προηγουμένως, ώστε να διώξει τον δανειστή του κακήν κακώς. Παρότι ο A´ Δανειστής έχει έλθει με καλή διάθεση, ως χωριανός προς χωριανό, και χωρίς σκοπό να οδηγήσει τα πράγματα στα άκρα (δείχνει μάλιστα να θέλει να αποφύγει το δικαστήριο, αν αυτό είναι δυνατόν), ο Στρεψιάδης τον κοροϊδεύει ανοικτά και κοκορεύεται για τη σοφιστική εκπαίδευση του Φειδιππίδη, που θα τον απαλλάξει από κάθε κατηγορία. Η συμπεριφορά του Στρεψιάδη απέναντι στον δεύτερο δανειστή, τον «Αμυνία», είναι ακόμη χειρότερη. Ο Β´ Δανειστής έρχεται από θέση αδυναμίας, σχεδόν σαν ικέτης τραγωδίας, καθώς έχει τραυματιστεί σε ιππικό ατύχημα και χρειάζεται επειγόντως τα χρήματά του. Ο Στρεψιάδης όμως δεν σέβεται τίποτα. Αρχικά, ειρωνεύεται τον ανήμπορο «ικέτη» (κάτι που από μόνο του εγείρει ηθικούς προβληματισμούς). Αργότερα, τον υποβάλλει και αυτόν σε σοφιστικό έλεγχο και εφόσον δεν μπορεί να απαντήσει στις γελοίες ερωτήσεις του (που επίσης ανακαλούν γνώσεις - ο Θεός να το κάνει! - που αποκόμισε στο Φροντιστήριο), κρίνει ότι δεν είναι άξιος να πάρει πίσω τα λεφτά του! Τέλος τον αποδιώχνει χτυπώντας τον με τη βουκέντρα λες κι ο δανειστής είναι ο ίδιος ένα από τα άλογα που τόσο αγαπά! Βλέποντας αυτή τη συμπεριφορά ο Χορός αποκαλεί τον Στρεψιάδη «σοφιστή» και προβλέπει ότι το τέλος του θα είναι άσχημο: τις προστυχιές που κάνει τώρα - και που έστειλε τον γιο του να διδαχθεί - θα τις βρει στο κεφάλι του. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Στις σκηνές αυτές ο Στρεψιάδης επιτυγχάνει επιτέλους αυτό που επιθυμούσε από την αρχή: διώχνει τους δανειστές του με τον πιο βίαιο και άκομψο τρόπο αρνούμενος να πληρώσει τα χρέη του. Το ενδιαφέρον είναι πως το έργο της αποπομπής των δανειστών δεν το επωμίζεται ο Φειδιππίδης, ο οποίος έλαβε και την ανάλογη σοφιστική παιδεία, αλλά ο Στρεψιάδης ο ίδιος, γεμάτος αυτοπεποίθηση και με τη βεβαιότητα πως ό,τι και να κάνει, όποια αδικία και να διαπράξει (ακόμη και αν ασκήσει σωματική βία κατά συμπολίτη του, όπως κάνει στην περίπτωση του Β´ Δανειστή), ο γιος του θα τον απαλλάξει στο δικαστήριο. Η σκοπιμότητα της επιλογής είναι φυσικά χιουμοριστική: ο Στρεψιάδης ήταν κακός μαθητής, άρα και η εφαρμογή των σοφιστικών αρχών είναι αναλόγως άγαρμπη, κωμική, αλλά και εξοργιστική, τόσο που να προετοιμάζει τους θεατές να δεχθούν τη σκληρή και παράνομη τιμωρία του Στρεψιάδη στην αμέσως επόμενη ενότητα ως φυσική συνέπεια των επιλογών του. ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο Σωκράτης έχει μικρό, εργαλειακό ρόλο στις σκηνές αυτές: να παραδώσει τον ανανεωμένο Φειδιππίδη στον πατέρα του και να τον διαβεβαιώσει ότι ο σκοπός έχει επιτευχθεί. Η σκοπιμότητα της παρουσίας του όμως, έστω και στο σύντομο πέρασμά του από τη σκηνή, είναι μεγάλη. Δεν έχουμε τελειώσει με τον Σωκράτη. Η διαφθορά και η καταστροφή του Στρεψιάδη δεν είναι το τέλος της κωμωδίας. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Η εικόνα του Φειδιππίδη στην ενότητα αυτή μας προετοιμάζει για το φρικτό θέαμα που θα δούμε στην επόμενη. Ο Φειδιππίδης έχει γίνει κανονικός σοφιστής: χλωμός στην όψη, όπως οι μαθητές του Φροντιστηρίου, γρήγορος στη γλώσσα και ξεδιάντροπος στην ψυχή. Δεν διστάζει να πλάσει ολόκληρο παραμύθι για την περί χρεών νομοθεσία του Σόλωνα και να προβεί σε κραυγαλέα παρερμηνεία μιας πολύ κοινής έκφρασης, προκει­μένου να χαρίσει στον πατέρα του ένα νομικίστικο επι­χείρημα κατά των δανειστών του. Η στάση αυτή του Φειδιππίδη γεμίζει ευφορία τον Στρεψιάδη (τόση που τον κάνει να ψέλνει εγκώμια στον εαυτό του στη γλώσσα της υψηλής ποίησης!), αλλά σύντομα θα του προκαλέσει τόσο (σωματικό!) πόνο όση του δίνει εδώ χαρά. 139 Α´ ΔΑΝΕΙΣΤΗΣ («ΠΑΣΙΑΣ»): Ο Α´ Δανειστής είναι συγχωριανός και προφανώς συνομήλικος του Στρεψιάδη (ή έστω κοντά στην ηλικία του). Οι λεπτομέρειες αυτές είναι σημαντικές, διότι ορίζουν μεταξύ των δύο μια σχέση που δεν στηρίζεται μόνο στην έννομη υποχρέωση του χρεώστη προς τον δανειστή, αλλά κυρίως στην αἰδῶ, τη βαθύτερη ηθική (σχεδόν θρησκευτική) ανάγκη να αντιμετωπίζεις με σεβασμό τον άνθρωπο με τον οποίο σε συνδέουν ορισμένοι δεσμοί (π.χ. κοινής καταγωγής). Αυτό τουλάχιστον νιώθει ο Α´ Δανειστής, αλλά προφανώς τα συναισθήματά του δεν τα συμμερίζεται ο Στρεψιάδης! Το όνομα «Πασίας», όπως και το όνομα «Αμυνίας», δεν αναφέρεται στο κείμενο. Πρόκειται για εικασία των αρχαίων Σχολιαστών, η οποία στην προκειμένη περίπτωση στηρίζεται στο ποσό που ο Στρεψιάδης χρωστά στον Α´ Δανειστή (δώδεκα μνες, βλ. στ. 22). Β´ ΔΑΝΕΙΣΤΗΣ («ΑΜΥΝΙΑΣ»): Ο Β´ Δανειστής ταυτίζεται από τους Βυζαντινούς με τον Αμυνία που αναφέρεται στον στ. 32. Στον Αμυνία ο Στρεψιάδης χρωστούσε «τρεις μνες για δυο τροχούς κι ένα σκαμνάκι» (στ. 33). Η οφειλή στον Β´ Δανειστή δεν προσδιορίζεται ούτε υπάρχουν άλλες λεπτομέρειες που να μας επιτρέπουν να ταυτίσουμε τους δυο χωρίς αμφιβολία. Σε κάθε περίπτωση, οι δύο Δανειστές δεν είναι ιστορικά πρόσωπα (γνωστοί Αθηναίοι της εποχής, δηλαδή), αλλά σύμβολα της ιδέας του «δανειστή», επομένως οι ταυτίσεις δεν προσφέρουν πολλά. Η ουσία είναι ότι ο Β´ Δανειστής διαφέρει πολύ από τον Α´ και είναι σε αυτές τις διαφορές που ο Αριστοφάνης επενδύει κωμικά. Ο Α´ Δανειστής είναι κάποιας ηλικίας, από το χωριό του Στρεψιάδη και μάλλον της ίδιας κοινωνικής τάξης με αυτόν, αν και πλουσιότερος. Ο Β´ Δανειστής είναι νέος, προφανώς παιδί της πόλης, ίσως από αριστοκρατική γενιά, ίσως λίγο θηλυπρεπής και σίγουρα καλομαθημένος βουτυρομπεμπές. Του αρέσουν τα άλογα και οι ιπποδρομίες και έχει μόλις τσακιστεί σε μια. Έχει τάση προς την υπερβολή, την επίδειξη και τον μελοδραματισμό (το κλάμα και οι οιμωγές πόνου που αρθρώνει θυμίζουν στον Στρεψιάδη την τραγωδία), κάτι που κάνει τον κουτοπόνηρο γέροντα να αμφισβητήσει την ψυχική του υγεία. Αν ο Α´ Δανειστής έχει ηθικές και άλλες ευαισθησίες, ο Β´ φαίνεται να μην είναι τίποτε άλλο παρά ένας ανόητος και αμαθής νεανίας, που έχει μυαλό μόνο για διασκεδάσεις. Με άλλα λόγια: αν ο Α´ Δανειστής μοιάζει κάπως στον Στρεψιάδη (τουλάχιστον πριν την ηθική του κατάπτωση), ο δεύτερος φέρνει περισσότερο στον Φειδιππίδη. ΧΟΡΟΣ ΝΕΦΕΛΩΝ: Ο Χορός των Νεφελών παρακολουθεί αδρανής την παρέλαση των δύο δανειστών και την απαράδεκτη συμπεριφορά του Στρεψιάδη απέναντί τους. Η μόνη αλλά κρίσιμη παρέμβασή του είναι ένα χορικό τραγούδι στο τέλος της ενότητας, με το οποίο προαναγγέλλει, εντελώς απερίφραστα πια, την τύχη του Στρεψιάδη: τα κακά που κάνει ο Στρεψιάδης θα τα βρει από τον γιο του. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η δράση λαμβάνει χώρα μπροστά από το Φροντιστήριο στην αρχή και αργότερα μπροστά από το σπίτι του Στρεψιάδη. Καθοδόν προς το Φροντιστήριο, ο Στρεψιάδης κουβαλεί μαζί του ένα δώρο για τον Σωκράτη, που δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε. Από τους δύο δανειστές, ο πρώτος έρχεται συνοδευόμενος από έναν μάρτυρα, ο οποίος όμως δεν έχει ομιλούντα ρόλο (είναι κωφὸν πρόσωπον). Ο Φειδιππίδης είναι πια διαφορετικός στην εμφάνιση, πιο χλωμός. Δεν αποκλείεται να έχουν γίνει παρεμβάσεις στο προσωπείο του. 140 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1335-1376) Ο Στρεψιάδης παραλαμβάνει τον γιο του από τον Σωκράτη Βγαίνει από το σπίτι του ο Στρεψιάδης κρατώντας ένα σακί αλεύρι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Η πέμπτη μέρα πριν τελειώσει ο μήνας, τετάρτη, τρίτη, δεύτερη κατόπι, κι έπειτα αυτή που πιότερο, αχ, απ᾽ όλες φοβούμαι και σιχαίνομαι και τρέμω, του φεγγαριού η στερνή και πρώτη μέρα. Γιατί όλοι οι δανειστές μου ορκίζονται ότι, παράβολο αφού παν και καταθέσουν, θα με τσακίσουν, θα με κάμουν λιώμα. Ζητώ εγώ κάτι λογικό και δίκιο: «Καλέ μου, αυτό μη μου το πάρεις τώρα, για αυτό μια αναβολή, τ᾽ άλλα άσε μού το». «Ποτέ», απαντούν, «δε θα τα πάρουμε έτσι» και με βρίζουν κι είμαι άτιμος μου λένε και πως στο δικαστήριο θα με πάνε. 1335 Ο Στρεψιάδης αγωνιά, καθώς το τέλος του μήνα πλησιάζει 1340 1345 Μικρή διακοπή. Και δε με πάνε! Αν έμαθε ευγλωττία ο Φειδιππίδης, δυάρα εγώ δε δίνω. Και θα το μάθω ευθύς· χτυπάω την πόρτα. Μικρέ! Μ᾽ ακούς; Μικρέ! 1350 Ανοίγει η πόρτα του σπουδαστηρίου και παρουσιάζεται ο ίδιος ο Σωκράτης. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Στρεψιάδη, γεια σου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Γεια και χαρά σου. Πάρε πρώτα τούτο· Σωκράτης και Στρεψιάδης: ο Φειδιππίδης έχει τελειώσει με επιτυχία τις σπουδές του! Του δίνει το σακί το αλεύρι. Στο δάσκαλο χρωστούμε κάποιο δώρο. Κι ο γιος μου, που τον πήρες μαθητή σου, τον άδικο έχει μάθει λόγο; Πες μου. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Τον έμαθε. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ω Κατεργαριά, ω αφέντρα του κόσμου! Ζήτω! 1355 141 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1335-1376) Ο Στρεψιάδης παραλαμβάνει τον γιο του από τον Σωκράτη «Ο ‘νέος’ Στρεψιάδης μετά τη φοίτηση του Φειδιππίδη στο Φροντιστήριο: περιχαρής, αλαζονικός, βίαιος, εξίσου ανόητος και εν τέλει αυτοκαταστροφικός.» ΣΩΚΡΑΤΗΣ Κι έτσι απ᾽ όποια θέλεις δίκη μπορείς να ξεγλιστράς. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι ας ήταν μάρτυρες τη στιγμή που δανειζόμουν; ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ακόμη πιο καλά· κι ας ήταν χίλιοι. 1360 142 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1335-1376) Ο Στρεψιάδης παραλαμβάνει τον γιο του από τον Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ζήτω! Ζήτω! Δυνατή φωνή θα βγάλω. Κλάψτε, τοκογλύφοι εσείς. Κλάψτε κι εσείς, κεφάλαια, τόκων τόκοι, τώρ᾽ από σας κακό πια δε φοβούμαι. Μες στο σπίτι μου έχω γιο ένα γιο έχω γω τρανό, που αστραψιές πετά η δίκοπή του γλώσσα· ο φρουρός μου, του σπιτιού ο σωτήρας είναι, είναι σκιάχτρο των εχθρών μου, του γονιού του λυτρωτής απ᾽ τα δεινά. Φώναξέ τον, να ᾽ρθει εδώ κοντά μου αμέσως. Έβγα, γιε μου, έβγα παιδί μου, από κει μέσα· ο πατέρας σου σε κράζει κι άκουσέ τον. ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 1365 1370 Να ᾽τον, έρχεται ο λεβέντης. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ Ο Στρεψιάδης πανηγυρίζει: κανείς δανειστής δεν θα μπορέσει να τον αγγίξει πια! Ω καλέ κι αγαπητέ μου. 1375 Άιντε, πάρ ᾽τονε μαζί σου. Γιόκα, γιόκα μου, ω χαρές. Οι Μαθητές του Φροντιστηρίου Ο Φειδιππίδης έχει γίνει οριστικά, αμετάκλητα (και όπως θα δούμε: αμετανόητα!) ένας από αυτούς! ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) Ο Στρεψιάδης (Ανδρέας Τσουρής) μπορεί να χαρεί για λίγο! Ο Στρεψιάδης παραλαμβάνει τον υιόν του τον αγαπητόν! 143 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1377-1421) Ο Στρεψιάδης παίρνει θάρρος βλέποντας τον «νέο» Φειδιππίδη Αφού ο Σωκράτης παράδωσε το Φειδιππίδη στον πατέρα του και μπήκε στο σπουδαστήριο, ο Στρεψιάδης συνεχίζει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πρώτη χαρά μου, αυτό το χρώμα που έχεις. Το δείχνει αμέσως η όψη σου πως είσαι της άρνησης, του αντίλογου τεχνίτης· πάνω σου ανθίζει αυτό το ντόπιο «Εσύ 1380 τι λες;» και το άλλο: ενώ αδικείς και βλάφτεις τον άλλον, να ᾽χεις όψη αδικημένου· κι έχεις τον αττικό στο μούτρο αέρα. Έλα λοιπόν και σώσε με, αφού μ᾽ έχεις χαντακωμένο εσύ. Η εμφάνιση (και η όψη!) του Φειδιππίδη γεμίζουν τον Στρεψιάδη με ελπίδα ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και τι φοβάσαι; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Την πρώτη και στερνή. 1385 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Μα υπάρχει μέρα και πρώτη και στερνή; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ καταθέτουν και μήνυση σου κάνουν. Του παραβόλου· Ο Φειδιππίδης επιδεικνύει τη νομι(κίστι)κη παιδεία που έλαβε στο Φροντιστήριο ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Μα τότε οι καταθέτες θα το χάσουν· μια μέρα δεν μπορεί να γίνει δυο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δεν μπορεί; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Φυσικά· πώς μια γυναίκα θα ᾽ναι και γριά και νια; Κι η μέρα το ίδιο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 1390 Κι όμως ο νόμος... ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Δεν τον ερμηνεύουν σωστά· γι᾽ αυτό. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και ποια η σωστή ερμηνεία; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ο Σόλωνας, ο αρχαίος μας νομοθέτης, αγάπαε το λαό. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δε βλέπω να ᾽χει μια σχέση αυτό με τη στερνή και πρώτη. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Δυο μέρες για τη μήνυση είχε ορίσει τη στερνή και την πρώτη, ώστε να κάνουν τις καταθέσεις με το νιο φεγγάρι. 1395 Γιώργος Λέφας (Φειδιππίδης), Γιώργος Μιχαλακόπουλος (Στρεψιάδης) Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 1994 (σκηνοθεσία Κοραής Δαμάτης) 144 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1377-1421) Ο Στρεψιάδης παίρνει θάρρος βλέποντας τον «νέο» Φειδιππίδη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και τη στερνή γιατί να την προσθέσει; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Για να πηγαίνουν να εξοφλούν το χρέος μια μέρα πριν, αν θέλουν, οι οφειλέτες· αλλιώς, πρωί πρωί, την άλλη μέρα, να τους οχλούνε με το νιο φεγγάρι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αλλά οι αρχές, σαν είναι νιο φεγγάρι, δε δέχονται παράβολα· τα θέλουν τη στερνόπρωτη μέρα· ποιος ο λόγος; 1400 1405 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Το κάνουν σαν αυτούς που δοκιμάζουν τα φαγητά της αυριανής γιορτής· βιάζονται τα παράβολα ν᾽ αρπάξουν κι έτσι μια μέρα πριν τα δοκιμάζουν. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αυτό ᾽ναι αυτό. Τι κάθεστε, κουτάβια, 1410 δυστυχισμένοι, λεία για μας τους ξύπνιους; Βρε, πού είστε τούβλα, νούμερα, κοπάδια πρόβατα, και τσουκάλια στην αράδα. Για τις καλοτυχίες μου θα τονίσω εγκώμιο στον εαυτό μου και το γιο μου. «Ω καλότυχε Στρεψιάδη, 1415 που κι εσύ φωστήρας είσαι κι έκαμες και γιο σπουδαίο!» Έτσι θα μου λεν οι φίλοι, έτσι κι όλοι οι χωριανοί και θα ζηλεύουν που όλες πια τις δίκες θα κερδίζεις. 1420 Μα πάμε, γιε μου, σπίτι μας, τραπέζι να σου στρώσω. Ο Στρεψιάδης μακαρίζει τον εαυτό του Πατέρας και γιος μπαίνουν στο σπίτι τους. ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Με βάση όσα γνωρίζετε (και όσα το ίδιο το έργο μας έχει κάνει να υποψιαστούμε) για τα αθηναϊκά δικαστήρια και τον τρόπο λειτουργίας τους, αν ο Στρεψιάδης προσέφευγε σε αυτά κατά των δανειστών του με το νομικό επιχείρημα που του εισηγείται εδώ ο Φειδιππίδης, τι τύχη νομίζετε πως θα είχε; 145 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1377-1421) Ο Στρεψιάδης παίρνει θάρρος βλέποντας τον «νέο» Φειδιππίδη «Ω καλότυχε Στρεψιάδη / που κι εσύ φωστήρας είσαι / κι έκαμες και γιο σπουδαίο! / Έτσι θα μου λεν οι φίλοι / έτσι κι όλοι οι χωριανοί / και θα ζηλεύουν που όλες πια τις δίκες θα κερδίζεις. / Μα πάμε, γιε μου, σπίτι μας, τραπέζι να σου στρώσω» (στ. 1415-21) 146 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1422-1476) Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον Πρώτο Δανειστή του Έρχεται, συνοδεμένος από ένα μάρτυρα, ο δανειστής του Στρεψιάδη Πασίας και πηγαίνει προς το σπίτι του οφειλέτη του. ΠΑΣΙΑΣ Σωστό είν᾽ αυτό, να χάνεις τα λεφτά σου; Ποτέ. Κάλλιο ήταν τότε να τον διώξω χωρίς ντροπή, παρά μπελάδες να έχω και μάρτυρα κι εσένα να σε σέρνω για υπόθεση δική μου· κοντά στ᾽ άλλα γίνομαι εχθρός και μ᾽ ένα χωριανό μου. Μα την πατρίδα εγώ δε θα ντροπιάσω ποτέ όσο ζω· θα κάμω του Στρεψιάδη μήνυση εγώ... Ο Α´ Δανειστής καταφτάνει, θέλοντας μεν να αποφύγει τη σύγκρουση, αλλά αποφασισμένος να το πάει στα άκρα, αν ο Στρεψιάδης δεν ανταποκριθεί 1425 Ο Στρεψιάδης ακούοντας τ᾽ όνομά του, που το είπε ο Πασίας δυνατά, βγαίνει στην πόρτα του. «θα κάμω του Στρεψιάδη / μήνυση εγώ...» (στ. 1429 - 30) 147 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1422-1476) Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον Πρώτο Δανειστή του ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποιος είν᾽ αυτός; ΠΑΣΙΑΣ ...σαν έρθει η μέρα που είναι και στερνή και πρώτη. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (στους θεατές) 1430 Ο Στρεψιάδης αρνείται το χρέος με διάφορες προφάσεις Δυο μέρες είπε· μάρτυρες σας βάζω. Και για ποιο πράμα μήνυση θα κάμεις; ΠΑΣΙΑΣ Για τις δώδεκα μνες, αυτές που πήρες για ν᾽ αγοράσεις τον ψαρή.1 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τ᾽ ακούτε; Για άλογα λέει, ενώ όλοι ξέρετε ότι άλογα και ιππασίες δεν τα χωνεύω. ΠΑΣΙΑΣ Και μάλιστα ορκιζόσουν στους θεούς, ναι μα το Δία, πως θα τις δώσεις πίσω. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα ο Φειδιππίδης τότε, μα το Δία, δεν μου είχε μάθει ακόμα αυτό το λόγο που δεν πέφτει ποτέ. ΠΑΣΙΑΣ Κι αυτό είναι λόγος για ν᾽ αρνηθείς το χρέος σου τώρα; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι άλλο διάφορο θα ᾽χω εγώ απ᾽ τη μάθησή του; 1435 1440 2 ΠΑΣΙΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κι αν σε οδηγήσω σε ιερό, ως και μ᾽ όρκο στους θεούς θα τ᾽ αρνηθείς ότι μου οφείλεις; Στο Δία, Ερμή και Ποσειδώνα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και τριώβολο από πάνω, μα το Δία, θα βάλω, για να πάρω τέτοιον όρκο. ΠΑΣΙΑΣ Ου να χαθείς, με την αδιαντροπιά σου! ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (χτυπώντας του την κοιλιά, ειρωνικά) Ετούτη εδώ, αν τριφτεί καλά με αλάτι, γίνεται ασκί σπουδαίο... ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 1 2 Ο Χριστόφορος Χριστοφόρου ως Πασίας ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) Ποιους θεούς; ΠΑΣΙΑΣ ΠΑΣΙΑΣ 1445 Με κοροϊδεύεις κιόλας; που ως έξι θα χωράει κανάτια. τον ψαρή: το άλογο με το γκριζωπό χρώμα διάφορο: κέρδος 1450 Ο Στρεψιάδης κοροϊδεύει τον Α΄ Δανειστή 148 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1422-1476) Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον Πρώτο Δανειστή του ΠΑΣΙΑΣ Μα θα μου τα πλερώσεις όλα τούτα, ναι μα τους θεούς, μα το μεγάλο Δία. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αυτό το «μα τους θεούς» πολύ μ᾽ αρέσει· και, για όσους ξέρουν, είν᾽ ο Δίας γελοίος, όταν σ᾽ αυτόν ορκίζονται. ΠΑΣΙΑΣ Θα ᾽ρθει ώρα που θα τιμωρηθείς γι᾽ αυτά. Μα τώρα, μια απόκριση, να φεύγω· θα μου δώσεις τα χρήματά μου ή όχι; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 1455 1460 Ο Α΄ Δανειστής κάνει μια τελευταία προσπάθεια να αποφύγει το δικαστήριο Ψυχραιμία! Σε λίγο καθαρά θα σου απαντήσω. Μπαίνει στο σπίτι του. Ο Πασίας απευθύνεται στο μάρτυρά του. ΠΑΣΙΑΣ Τι λες να κάμει; Λες να μου τα δώσει; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (γυρίζοντας με ένα χαμηλό στρογγυλό τραπεζάκι) Ποιος είν᾽ αυτός που τα λεφτά γυρεύει; Πες· τι είναι τούτο; ΠΑΣΙΑΣ Τι είναι; Ένας σοφράς. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και μου ζητάς λεφτά, βρε, τέτοιος που είσαι; Ούτε έναν οβολό δε δίνω σε έναν που αντί να πει η σοφρά λέει ο σοφράς. ΠΑΣΙΑΣ Δεν πληρώνεις λοιπόν; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μου φαίνεται, όχι. Έλα, άδειαζέ μας τη γωνιά, και σβέλτα· φεύγα απ᾽ την πόρτα. ΠΑΣΙΑΣ Φεύγω, μα να ξέρεις· παράβολο αν δεν πάω να καταθέσω να μη χαρώ... ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Θα πάει κι αυτό χαμένο κοντά στις άλλες δώδεκα. Κι ωστόσο δε θα ᾽θελα να πάθεις τέτοιο πράμα, που είπες χαζά «ο σοφράς» αντί «η σοφρά». Ο Πασίας παίρνει το μάρτυρά του και φεύγει. 1465 1470 1475 Ανδρέας Τσουρής και Χριστόφορος Χριστοφόρου 149 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1422-1476) Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον ΠρώτοΔανειστή του «Έλα, άδειαζέ μας τη γωνιά, και σβέλτα!» (στ. 1470) 150 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1422-1476) Ο Στρεψιάδης διώχνει κακήν κακώς τον Πρώτο Δανειστή του ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Για ποιους λόγους, νομίζετε, δεν βάζει ο Αριστοφάνης τον Φειδιππίδη να αντιμετωπίζει τους δανειστές του πατέρα του; 2. Μια σειρά από δεδομένα καταδικάζουν ηθικά τη συμπεριφορά του Στρεψιάδη απέναντι στον Α´ Δανειστή. Συγκεντρώστε τα και αξιολογήστε τα. 151 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (1477-1523) Ο Στρεψιάδης συμπεριφέρεται βάναυσα και στον Δεύτερο Δανειστή Έρχεται ο Αμυνίας, νέος, με μαστίγιο στο χέρι, σαν καβαλάρης· στην αρχή μιλεί με ύφος κωμικά τραγικό. ΑΜΥΝΙΑΣ Αλίμονό μου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποιος είν᾽ αυτός που κλαίει; Απ᾽ του Καρκίνου τους δαίμονες μη λάλησε κανένας; ΑΜΥΝΙΑΣ Ποιος είμ᾽ εγώ ρωτάς; Ένας που μαύρη τον βρήκε μοίρα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Β´ Δανειστής καταφτάνει τραυματισμένος από ατύχημα στις αρματοδρομίες 1480 Ακλούθα τη μονάχος. «Ποιος είμ᾽ εγώ ρωτάς; Ένας που μαύρη / τον βρήκε μοίρα.» (στ. 1480-1) 152 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (1477-1523) Ο Στρεψιάδης συμπεριφέρεται βάναυσα και στον Δεύτερο Δανειστή ΑΜΥΝΙΑΣ Των αλόγων μου ω τύχη αμαξοσπάστρα! Μοίρα σκληρή! Μ᾽ εξόντωσες, Παλλάδα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι σου ᾽καμε ο Τληπόλεμος, καημένε; ΑΜΥΝΙΑΣ Άσε τις κοροϊδίες και πες του γιου σου τα λεφτά που έχει λάβει να μου δώσει, αφού δα κιόλας συμφορά με βρήκε. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα ποια λεφτά; ΑΜΥΝΙΑΣ Τα δανεικά που πήρε. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τότε στ᾽ αλήθεια συμφορά σε βρήκε. ΑΜΥΝΙΑΣ Έπεσα απ᾽ άρμα που άλογα τραβούσαν. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Όχι από γάιδαρο; Ώστε τι γκαρίζεις; ΑΜΥΝΙΑΣ Γκαρίζω που γυρεύω τα λεφτά μου; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δεν είσαι στα καλά σου εσύ. ΑΜΥΝΙΑΣ 1485 1490 Ο Στρεψιάδης αρνείται και πάλι την οφειλή αμφισβητώντας αυτή τη φορά την ψυχική υγεία του δανειστή του Γιατί; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σάλεψε το μυαλό σου, εγώ νομίζω. ΑΜΥΝΙΑΣ Κι εγώ νομίζω πως θα λάβεις κλήση, μα τον Ερμή, αν το χρέος του δεν πληρώσεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για πες μου αυτό: κάθε φορά που βρέχει, καινούριο λες νερό να ρίχνει ο Δίας ή το ίδιο ο ήλιος απ᾽ τη γη ανασέρνει; ΑΜΥΝΙΑΣ Ούτε το ξέρω μα ούτε και με νοιάζει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και θέλεις πίσω χρήματα να πάρεις, που από μετέωρα λέξη δεν σκαμπάζεις; ΑΜΥΝΙΑΣ Δεν τα ᾽χεις όλα; Δώστε καν τον τόκο. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και τι είδους ζωντανό είν᾽ αυτός ο τόκος; ΑΜΥΝΙΑΣ Μα τι άλλο; Όπως κυλά ο καιρός - οι μέρες, οι μήνες - το ποσό όλο κι ανεβαίνει, γίνεται πιο πολύ. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σωστά. Για πες μου· πιστεύεις πως η θάλασσα έχει γίνει πιο πολλή τώρ᾽ απ᾽ ό,τι ήταν πρώτα; 1495 Ο Στρεψιάδης υποβάλλει και τον Β΄ Δανειστή σε «έλεγχο» 1500 1505 Ο Στρεψιάδης (Ανδρέας Τσουρής) και ο Β΄ Δανειστής (Μιχάλης Μουστάκας) ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 153 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (1477-1523) Ο Στρεψιάδης συμπεριφέρεται βάναυσα και στον Δεύτερο Δανειστή ΑΜΥΝΙΑΣ Όχι, είναι όση και πρώτα, μα το Δία· δεν θα ᾽ταν λογικό να μεγαλώσει. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Και πώς, βρε κακομοίρη, αυτή, που τόσα ποτάμια όλο της ρίχνουν τα νερά τους, ποτέ δε μεγαλώνει, κι εσύ θέλεις να κάμεις πιο πολλά τα χρήματά σου; Μακριά απ᾽ το σπίτι γρήγορα, γκρεμίσου. Για φέρε τη βουκέντρα. 1510 1515 Του παίρνει το μαστίγιο που κρατούσε και τον κυνηγά μ᾽ αυτό. ΑΜΥΝΙΑΣ (στους θεατές) Εγώ σας βάζω μάρτυρες. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΑΜΥΝΙΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Στρεψιάδης διώχνει τον Β΄ Δανειστή ασκώντας πάνω του φυσική βία Τρέχα, βρε άλογο αστεράτο· τι κάθεσαι; Είν᾽ αυτό βιαιοπραγία. Χοπ, χοπ! Με το κεντρί στον πισινό σου σου δίνω δρόμο, ξώζυγο άλογό μου. 1520 Ο Αμυνίας φεύγει. Φεύγεις; Εε! Μπορούσες να μην πάρεις, με αμάξι και τροχούς, το φύσημά σου; Μπαίνει στο σπίτι του. ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. Αν ο Στρεψιάδης συμπεριφέρθηκε άσχημα στον Α΄ Δανειστή, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζει τον Β´ Δανειστή είναι πολύ χειρότερος. Ισχύει αυτό; Αν ναι, πώς θα μπορούσαμε να το εξηγήσουμε; 154 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Δ' (1477-1523) Ο Στρεψιάδης συμπεριφέρεται βάναυσα και στον Δεύτερο Δανειστή «Χοπ, Χοπ, με το κεντρί στον πισινό σου / σου δίνω δρόμο, ξώζυγο άλογό μου!» (στ. 1520-1) 155 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ - ΣΚΗΝΗ Ε' (1524-1541) Η «προφητεία» των Νεφελών ΧΟΡΟΣ Τι θα πει να κυνηγάς βρομοδουλειές! Τέτοια ο γέρος πόθησε κι όσα πήρε δανεικά τώρα να τα φάει ζητά· κάτι κιόλας σήμερα θα του λάχει - δεν μπορεί που θα φέρει ξαφνικιά συμφορά στο σοφιστή για τις άτιμες αυτές κατεργαριές. Δε θ᾽ αργήσει να ᾽βρει αυτά που από καιρό λαχταρούσε· να ᾽χει γιο στον αντίλογο γερό, που ό,τι δίκιο, να μπορεί πάντα να το πολεμά, κι αντιπάλους να νικά, κι ας μιλεί με προστυχιές. Μα ίσως τώρα ο γέροντας να φωνάξει: κάλλιο να ᾽χα γιο μουγκό. Ο Χορός των Νεφελών ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 1525 1530 1535 1540 Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1542-1674) Αν η ύπαρξη δεύτερης Παράβασης δεν είναι πρωτάκουστη, η ύπαρξη δεύτερου Επιρρηματικού Αγώνα Λόγων σε μια κωμωδία -και μάλιστα σε πλήρη ανάπτυξη, δηλαδή με όλα τα δομικά του συστατικά- είναι πολύ πιο σπάνια. Ακόμη πιο σπάνιο είναι το γεγονός ότι ο δεύτερος Επιρρηματικός Αγώνας στις «Νεφέλες» είναι οργανωμένος με τέτοιο τρόπο, ώστε εύκολα αντιλαμβανόμαστε ότι αποτελεί καθρέφτισμα του προηγούμενου. Ο δεύτερος Αγώνας των «Νεφελών» ουσιαστικά, επαναλαμβάνει τον πρώτο, απλά με άλλους πρωταγωνιστές (οι οποίοι όμως αντιστοιχούν στους προηγούμενους) και φυσικά με αλλιώτικο αποτέλεσμα. Τον ρόλο του Δίκαιου Λόγου παίζει τώρα ο Στρεψιάδης (τι ειρωνεία, αφού μόλις πριν από λίγο είδαμε τον Στρεψιάδη να συμπεριφέρεται ως τυπικός σοφιστής και να παίρνει μάλιστα και το σχετικό «παράσημο» από τον Χορό!), ενώ τον Άδικο Λόγο μας θυμίζει σε πολλά η συμπεριφορά και η επιχειρηματολογία του Φειδιππίδη. Ενώ πάντως στον προηγούμενο Επιρρηματικό Αγώνα είχαμε ξεκάθαρο νικητή, εδώ τα πράγματα είναι πιο ασαφή. Τυπικά, ο Φειδιππίδης επικρατεί. Οι συνέπειες όμως της επικράτησής του είναι καταστροφικές για τον άνθρωπο και το εκπαιδευτικό σύστημα που του εξασφάλισαν τα εχέγγυα για τη νίκη, δηλαδή τον Σωκράτη και το Φροντιστήριο. Επίσης, ο ηττημένος, ο Στρεψιάδης, είναι αυτός που τελικά αποκομίζει κάτι θετικό από τον Αγώνα αυτόν, αφού τόσο το ξύλο που τρώει εκτός σκηνής όσο και οι τοποθετήσεις του Φειδιππίδη σοκάρουν τόσο πολύ τον γέροντα, που επιτέλους συνέρχεται και αντιλαμβάνεται την πλάνη του και τις συνέπειές της. 157 «Βάι, βάι! / Γειτόνοι, συγγενείς μου, χωριανοί μου / με δέρνουνε· βοηθάτε όπως μπορείτε. Ωχ το κεφάλι, το σαγόνι μου, ωχ!» (στ. 1542-4) Η πικρή αφύπνιση του Στρεψιάδη (1542-1674) Η ενότητα χωρίζεται στις ακόλουθες τρεις σκηνές: (α) Στίχοι 1542-1565: Ο Φειδιππίδης κακομεταχειρίζεται βάναυσα τον πατέρα του θεωρώντας ότι πράττει δικαίως. Ο Στρεψιάδης τον καλεί να το αποδείξει. (β) Στίχοι 1566-1612: Ο Στρεψιάδης παρουσιάζει το παράπονό του. (γ) Στίχοι 1613-1674: Ο Φειδιππίδης επιχειρεί να αποδείξει ότι δικαίως έδειρε τον πατέρα του. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Ο Στρεψιάδης νιώθει πια στο πετσί του (κυριολεκτικά!) τις συνέπειες των κακών του επιλογών και της ηθικής φαυλότητας στην οποία αφέθηκε να παρασυρθεί. Ο γέροντας συνειδητοποιεί όμως επιπλέον ότι υπεύθυνη για την κατάστασή του δεν είναι μόνο η δική του ανοησία, αλλά επίσης - και κυρίως - ο Σωκράτης και το Φροντιστήριό του, το οποίο διέφθειρε τον Φειδιππίδη. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο Στρεψιάδης βγαίνει στη σκηνή κλαίγοντας. Πάνω στο γλέντι λογομάχησαν με τον γιο του και ο νεαρός δεν δίστασε να τον χτυπήσει πολύ άσχημα. Ο Στρεψιάδης βρίζει και καταριέται, αλλά αυτά δεν αγγίζουν τον Φειδιππίδη. Ο νεαρός είναι βέβαιος ότι μπορεί να πείσει τον πατέρα του πως έχει δικαίωμα να τον χτυπά. Έτσι οδηγούμαστε σε έναν δεύτερο Επιρρηματικό Αγώνα, αυτή τη φορά μεταξύ πατέρα και γιου. Ο Χορός παροτρύνει τον Στρεψιάδη να παρουσιάσει την υπόθεσή του. Η αιτία της διαφωνίας, μας πληροφορεί ο Στρεψιάδης, ήταν... φιλολογική: διαφώνησαν αρχικά για το κατά πόσον το συμπόσιο πρέπει να συνοδεύεται από τραγούδια σαν αυτά του Σιμωνίδη, όπως πιστεύει ο ίδιος· και κατόπιν για το αν ο Ευριπίδης είναι πράγματι ο σοφότερος ποιητής, όπως φρονούσε ο νεαρός σοφιστής, ή κάποιος παλαιότερος (ο Σιμωνίδης ή ο Αισχύλος), όπως υποστήριζε ο πατέρας του. Τα πράγματα εκτραχύνθηκαν, όταν ο Φειδιππίδης απήγγειλε απόσπασμα από τραγωδία του Ευριπίδη, το οποίο ο Στρεψιάδης θεώρησε αισχρό. Η αντίδραση του νεαρού στις αιτιάσεις του πατέρα του ήταν βίαιη. Ο Χορός παροτρύνει με τη σειρά του τον Φειδιππίδη να αντικρούσει τις κατηγορίες. Εκφράζει παράλληλα όμως τον φόβο πως, αν τα καταφέρει, οι γέροντες δεν θα έχουν πια πού να κρυφτούν! Ο Φειδιππίδης παραθέτει σειρά επιχειρημάτων, με τα οποία «αποδεικνύει» ότι είναι δίκαιο να δέρνει κανείς τον πατέρα του. Εφόσον, λέει, το ξύλο είναι αγάπη, εγώ, που επίσης σε αγαπώ, γιατί να μην δικαιούμαι να σε δέρνω, ειδικά τη στιγμή που οι γέροντες είναι δυο φορές παιδιά! Κι αν ο νόμος, συνεχίζει, δεν επιτρέπει στα παιδιά να δέρνουν τους γονείς τους, τότε πρέπει να αλλάξει ο νόμος, αφού άνθρωποι τον έφτιαξαν κι αυτόν, κι όχι κατ᾽ ανάγκην σοφότεροι από μας. Στον κόσμο των πτηνών στο κάτω-κάτω, όταν ο πατέρας κόκορας τσιμπά το κοκοράκι του, αυτό ανταποδίδει. Ο Στρεψιάδης δείχνει να... πείθεται, αλλά ο Φειδιππίδης συνεχίζει: για να σε αποζημιώσω, θα δείρω και τη μάνα μου! Τότε ο Στρεψιάδης αντιλαμβάνεται οριστικά πια πως αιτία του κακού είναι ο Σωκράτης και η παιδεία που εμπορεύεται. 159 ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Το γερό ξύλο που τρώει από τον Φειδιππίδη καθαρίζει (μερικώς!) το μυαλό του Στρεψιάδη και ο γέρος αντιλαμβάνεται επιτέλους τις συνέπειες των πράξεών του. Παρόλα αυτά, δεν αποδίδει καμία ευθύνη στον εαυτό του και ρίχνει το βάρος για όσα συνέβησαν αποκλειστικά στον Σωκράτη και τους σοφιστές του Φροντιστηρίου. Αυτού του είδους η ερμηνευτική μονομέρεια είναι απολύτως ταιριαστή με τον χαρακτήρα του Στρεψιάδη όπως τον έχουμε γνωρίσει, αλλά επίσης συνάδει τέλεια και με το γεγονός ότι σε αυτόν τον δεύτερο Επιρρηματικό Αγώνα του έργου ο Στρεψιάδης αποτελεί το καθρέφτισμα του επίσης προβληματικού (ηθικά άκαμπτου και κάπως κολλημένου) Δίκαιου Λόγου. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Ο Φειδιππίδης είναι πια ολοκληρωμένο και τυπικό προϊόν της σοφιστικής παιδείας. Δεν τρέφει κανένα σεβασμό για την παράδοση είτε αυτή αφορά την οικογένεια (και ειδικά τους γονείς) είτε την ποίηση είτε τις κοινωνικές συμβάσεις (π.χ. το συμπόσιο) είτε την πατροπαράδοτη νομοθεσία είτε ο,τιδήποτε άλλο. Είναι απολύτως δοσμένος «στα μοντέρνα και τα σοφά», όπως τα αποκαλεί ο Στρεψιάδης, από κάθε άποψη και με κάθε τρόπο. Διεκτραγωδεί1 την παλιά του αμάθεια και θεωρεί θησαυρό την τωρινή ρητορική του δεινότητα (ο Φειδιππίδης τουλάχιστον νομίζει πως είναι δεινός ρήτορας· στην πραγματικότητα, όμως, ο αντίπαλός του, είναι απλά πολύ κατώτερος, είναι αδύνατον να τον συναγωνιστεί -όπως ακριβώς συμβαίνει και στη σύγκρουση Δίκαιου και Άδικου Λόγου). Είναι ερωτευμένος με τον Ευριπίδη, τον οποίο θεωρεί τον σοφότερο των ποιητών. Είναι αμοραλιστής και αδίστακτος (αν αυτό θα συμβιβάσει τα πράγματα με τον πατέρα του, δεν διστάζει να δείρει και τη μάνα του). Ο Στρεψιάδης πέτυχε αυτό ακριβώς που ήθελε· αλλά με πόνο αντιλαμβάνεται πια πως όταν δημιουργείς ένα θηρίο, δεν μπορείς να το ελέγξεις απόλυτα και κινδυνεύεις να σε δαγκώσει εσένα τον ίδιο! ΧΟΡΟΣ: Ο Χορός στην ενότητα αυτή περιορίζεται στον ρόλο που του αναλογεί στον Επιρρηματικό Αγώνα: ψέλνει την Ωδή και αντιστοίχως την Αντωδή στην αρχή καθενός από τα δύο μέρη της ρητορικής μονομαχίας και η Κορυφαία παροτρύνει τους ανταγωνιστές να μιλήσουν (κατακελευσμός, ἀντικατακελευσμός). Βλ. και σχόλιο στον στ. 1566. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Η δράση εκτυλίσσεται και πάλι μπροστά στο σπίτι του Στρεψιάδη. Ο Στρεψιάδης βγαίνει στη σκηνή σε κακά χάλια, ενδεχομένως με ορατά τα σημάδια της κακομεταχείρισης που έχει υποστεί. Επί σκηνής δεν ασκείται σωματική βία, παρά μόνο λεκτική. Οι κινήσεις του Στρεψιάδη και του Φειδιππίδη, γενικώς η όλη σκηνική οργάνωση εδώ, πρέπει να είναι τέτοια που να υποδεικνύει στους θεατές με σαφήνεια ότι ο δεύτερος Επιρρηματικός Αγώνας του έργου αποτελεί καθρέφτισμα του πρώτου: ο Στρεψιάδης, όπως ο Δίκαιος Λόγος, δηλώνει τόσο με τις εκφράσεις όσο και με το σώμα του ιερή αγανάκτηση για την καταπάτηση των πιο βασικών ηθικών ερεισμάτων της κοινωνίας· ενώ ο Φειδιππίδης, όπως ο Άδικος Λόγος, είναι άνετος, ακλόνητος και εκνευριστικά υπεροπτικός, εφόσον στηρίζεται στην πεποίθηση ότι μπορεί να αντικρούσει κάθε επιχείρημα εις βάρος του. 1 διεκτραγωδώ: εξιστορώ κάτι θλιβερό που μου συνέβηκε 160 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1542-1565) Ο Στρεψιάδης τρώει ένα γερό χέρι ξύλο από τον γιο του Ο Στρεψιάδης βγαίνει από το σπίτι του βιαστικός και κλαμένος· τον κυνηγά ο γιος του. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Βάι βάι! Γειτόνοι, συγγενείς μου, χωριανοί μου, με δέρνουνε· βοηθάτε όπως μπορείτε. Ωχ το κεφάλι, το σαγόνι μου, ωχ! Ο Στρεψιάδης διαμαρτύρεται για το ξύλο που έχει φάει από τον γιο του Στο Φειδιππίδη. Τον πατέρα σου δέρνεις, σιχαμένε; 1545 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ (ατάραχος) Πατέρα, ναι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (στο Χορό και στους θεατές) Με δέρνει, δεν τ᾽ αρνιέται· το βλέπετε. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ο Φειδιππίδης δεν επηρεάζεται από τις ύβρεις και τις κατάρες του Και βέβαια. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Σιχαμένε, διαρρήχτη, πατροκτόνε. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ξαναπές τα· πες κι άλλα. Σα με βρίζουν, πίνω μέλι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ξεπατωμένε. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ραίνε με με ρόδα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τον κύρη σου χτυπάς; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και θ᾽ αποδείξω πως, μα το θεό, είχα δίκιο να σε δείρω. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Α, σιχαμένε· πώς μπορεί με δίκιο κανένας τον πατέρα του να δέρνει; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Θα σε κατατροπώσω με αποδείξεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Εσύ, σ᾽ αυτό; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και με πολλή ευκολία. Απ᾽ τους δυο λόγους διάλεξε όποιον θέλεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ποιους δυο; 1550 Ο Φειδιππίδης μπορεί, λέει, να αποδείξει πως δικαίως δέρνει 1555 161 Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1542-1565) Ο Στρεψιάδης τρώει ένα γερό χέρι ξύλο από τον γιο του ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Τον δυνατό ή τον άλλον· όποιον.1 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Α, μα το Δία, θα πει πως σ᾽ έχουν μάθει καλά, μωρέ, στα δίκια ν᾽ αντιλέγεις, πως είν᾽ ωραίο και δίκιο αν αποδείξεις ξύλο να τρώει από το γιο ο πατέρας. 1560 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Και τόσο θα σε πείσω, εγώ πιστεύω, που, σα μ᾽ ακούσεις, δε θα βγάλεις άχνα. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ 1 Θέλω ν᾽ ακούσω τι θα πεις· ορίστε. Δηλαδή: οποιονδήποτε από τους δυο προτιμάς 1565 «Και θ᾽ αποδείξω / πως, μα το θεό, είχα δίκιο να σε δείρω» (στ. 1551-2) 162 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1566-1612) Ο Στρεψιάδης εκφράζει το παράπονό του Ωδή ΧΟΡΟΣ Οφείλεις, γέρο, τώρα να κοιτάξεις πώς το γιο θα νικήσεις· κάπου αν δεν είχε να σταθεί, δε θα ᾽τανε αδιάντροπος τόσο· η αυτοπεποίθησή του φανερή· από κάπου αντλεί την τόση αφοβιά του. Ο Χορός παροτρύνει τον Στρεψιάδη να μιλήσει πρώτος 1570 Κατακελευσμός ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Η αμάχη αυτή πούθε άρχισε και ποια ήταν η αφορμή της; Γέρο, έλα, πες τα στο Χορό· χρέος έχεις να μιλήσεις. Επίρρημα ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ναι, θα σας φανερώσω εγώ πούθε οι βρισιές αρχίσαν· πάνω στο φαγοπότι μας, που ξέρετε, εγώ πρώτα 1575 του λέω «πάρε τη λύρα σου και πες μας το τραγούδι του Σιμωνίδη για τον Κριό, πώς κόψαν τα μαλλιά του». «Παλιά συνήθεια», μου απαντά, «οι κιθάρες και στο γλέντι να τραγουδάς, σαν τη γυναίκα που κριθάρι αλέθει». ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Τι; Δε σου χρειάζονταν κλοτσιές και ξύλο, να με βάζεις να τραγουδώ σαν να ᾽κανες τραπέζι σε τζιτζίκια; 1580 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τέτοια και μέσα μου ᾽λεγε, να, σαν αυτά που ακούτε· κακός ποιητής μου φώναζε πως είναι ο Σιμωνίδης. Πειράχτηκα, μα στην αρχή κρατήθηκα. Σε λίγο «πάρε», του λέω, «κλωνί μυρτιάς κι απάγγειλέ μου κάτι 1585 απ᾽ τον Αισχύλο». Κι απαντάει ευθύς: «Και τι νομίζεις πως είν᾽ ο Αισχύλος; Ο άριστος ποιητής; Γεμάτος στόμφο και θόρυβο, ανακόλουθος και γκρεμοφράσεων πλάστης». Μέσα η καρδιά μου ανάβρασε, μα πάλι το θυμό μου κατάπια και του λέω: «Καλά· μα τότε πες μας κάτι 1590 απ᾽ τα μοντέρνα, τα σοφά». Κι εκείνος του Ευριπίδη ένα κομμάτι βάλθηκε να τραγουδά, για κάποιον που βίασε — φύλαγέ μας, θεέ — την αδελφή του· απ᾽άλλον πατέρα, μα η μητέρα μια. Δε βάσταξα εγώ τότε και τον ταράζω στις βρισιές· σαϊτιές τα λόγια πέφταν, 1595 κι από τους δυο μας φυσικά· πάνω μου αυτός χιμάει και με χτυπά, με κοπανά, με πνίγει, με στουμπίζει.1 1 με στουμπίζει: με χτυπά δυνατά με τη γροθιά του, με γρονθοκοπά To σκηνικό της σύγκρουσης: μια φιλολογική διαφωνία, αλλά με βάθος! 163 Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1566-1612) Ο Στρεψιάδης εκφράζει το παράπονό του «και με χτυπά, με κοπανά, με πνίγει, με στουμπίζει.» (στ. 1597) 164 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1566-1612) Ο Στρεψιάδης εκφράζει το παράπονό του ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Άδικα; Αφού δε δέχεσαι πως είναι ο Ευριπίδης ο πιο σοφός. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Ο πιο σοφός; Αυτός; Μα ας μη μιλήσω γιατί και πάλι θα τις φάω. Και με το δίκιο, αλήθεια. 1600 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Πώς με το δίκιο, αδιάντροπε, που εγώ σ᾽ ανάστησα; Ό,τι είχες στο νου σου, το ᾽νιωθα, κι ας τσέβδιζες1 ακόμα. Έκανες «μπου» και σου ᾽δινα να πιεις σαν τ᾽ αγρικούσα·2 «μαμ» όταν ζήταες, έτρεχα και σου ᾽φερνα ψωμάκι· «κακκά» σα φώναζες, ευθύς σ᾽ έπαιρνα, σ᾽ έβγαζα έξω 1605 και μπρος μου σε κρατούσα. Εσύ, βρε, πήγες να με πνίξεις· Πνίγος φώναζα κι έσκουζα «η κοιλιά με σφίγγει, δεν κρατιέμαι πια» και δεν με βόηθησες να βγω παραέξω, θεοκατάρατε· 1610 πήγα να σκάσω τότε εγώ και τα ᾽καμα επιτόπου. 1 2 τσέβδιζες: μιλούσες μωρουδίστικα, δεν πρόφερες σωστά και καθαρά αγρικούσα: άκουγα 165 Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1613-1674) Ο Φειδιππίδης αντιτάσσει τα δικά του επιχειρήματα Αντωδή ΧΟΡΟΣ Με χτυποκάρδι οι νέοι θα καρτερούν να δουν τι λόγο θα βγάλει· αν αποδείξει, τώρα που έτσι φέρθηκε, πως τάχα έχει δίκιο, των γέρων τα τομάρια δεν θ᾽ αξίζουν πια ούτ᾽ ένα ρεβίθι. 1615 Ο Χορός αναμένει με αγωνία την απάντηση του Φειδιππίδη Αντικατακελευσμός ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Ε συ, που νέους συλλογισμούς κινείς κι αναμοχλεύεις, σκέψου για επιχειρήματα που δίκιο να σου ρίχνουν. 1620 Αντεπίρρημα ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Είναι γλυκό με τα σοφά να ζεις και τα καινούρια και πιο ψηλά απ᾽ τους τωρινούς νόμους να τρέχει ο νους σου. Το νου μου εγώ αποκλειστικά στην ιππασία σαν είχα, τρεις φράσεις δεν ξεστόμιζα χωρίς να κάμω λάθος· μα απ᾽ τη στιγμή που ο δάσκαλος με γιάτρεψε από κείνα 1625 και γω με ιδέες, γνώμες λεπτές και λογισμούς, θα δείξω πως δίκιο είναι να τιμωρεί κανένας το γονιό του. Ο Φειδιππίδης ευλογεί τη ρητορική του παιδεία ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Κάνε ιππική· μα το θεό, καλύτερα να θρέφεις για τέθριππο άλογα παρά να λιώσω εγώ απ᾽ το ξύλο. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Πιάνω το λόγο μου από κει που μ᾽ έκοψες· και πρώτα θα σε ρωτήσω αυτό: παιδί σαν ήμουν, με χτυπούσες; 1630 ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα ναι, απ᾽ αγάπη, για καλό δικό σου. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Πες μου τότε, την ίδια αγάπη εγώ για σε δεν είναι δίκιο να έχω και να σε δέρνω, αφού είν᾽ αυτό η αγάπη, το να δέρνεις; Άμαθο να ᾽ναι από χτυπιές το σώμα σου, κι εμένα 1635 όχι; Δεν είν᾽ ελεύθερη κι εμέ η καταγωγή μου; «Θρηνούν οι γιοι, να μη θρηνεί ο πατέρας;» Αυτό μονάχα τα παιδιά θα πεις το συνηθίζουν· κι εγώ απαντώ πως «δυο φορές είναι παιδιά οι γερόντοι» και το σωστό είναι πιο πολύ να κλαιν αυτοί απ᾽ τους νέους, 1640 αφού πολύ πιο αταίριαστα γι᾽ αυτούς τα σφάλματα είναι. Εφόσον το ξύλο είναι αγάπη…! 166 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1613-1674) Ο Φειδιππίδης αντιτάσσει τα δικά του επιχειρήματα ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μα πουθενά για τους γονιούς δεν είναι τέτοιος νόμος. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Θνητός δεν ήταν σαν κι εμάς κι ο που έθεσε το νόμο και με το λόγο τους παλιούς δεν έπειθε; Δεν έχω δικαίωμα το λοιπόν κι εγώ καινούριο νόμο τώρα 1645 να ορίσω: στους γονιούς οι γιοι το ξύλο να επιστρέφουν; Τώρα, όσο ξύλο φάγαμε πριν να ᾽μπει αυτός ο νόμος ας ξεγραφτεί πια, χάρισμα το ᾽χουμε φάει ας πούμε. Κοκόρια κι άλλα ζωντανά τι κάνουν; Οι πατέρες τσιμπούν, αντιτσιμπούν κι αυτά· κι ωστόσο τι διαφέρουν 1650 τάχα από μας; Ψηφίσματα μονάχα δε συντάσσουν. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αφού, μωρέ, τους πετεινούς για πρότυπο τους παίρνεις, γιατί δεν τρως κοπριά, γιατί σε ξύλο δεν κουρνιάζεις; Αν ο Νόμος είναι εμπόδιο, να αλλάξουμε τον Νόμο! Ο νόμος των ανθρώπων και ο νόμος των... κοκοριών! ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Δεν είναι το ίδιο, και σ᾽ αυτό θα διαφωνεί ο Σωκράτης. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μη με χτυπάς· θα ᾽ρθει καιρός που θα το μετανιώσεις. 1655 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Πώς; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δίκιο είναι το γιο σου εσύ να τιμωρείς, αν κάμεις, κι εσένα εγώ. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Τι ωραία! Κι αν γιο δεν κάμω, τζάμπα ξύλο εγώ, κι εσύ απ᾽ τον τάφο σου κορόιδο σου να μ᾽ έχεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (στους θεατές) Νομίζω, συνομήλικοι, πως έχει λίγο δίκιο· δεν πρέπει κάτι λογικό κανείς να τους τ᾽ αρνιέται· 1660 σ᾽ άδικο αν πέφτουμε, σωστό να χύνουμε και δάκρυα. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Μα κι άλλη σκέψη μου άκουσε. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι; Κι άλλη; Πάω χαμένος. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Αν έπαθες ό,τι έπαθες, τόσο δυσάρεστο ίσως για σε δε θα ’ναι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Μπα; Σαν τι κέρδος μπορώ να βγάλω; ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Θα δείρω και τη μάνα μου. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ ακόμη πιο βαρύ. Τι λες; Τι λες; Αυτό ’ναι Όμως αν εγώ, πιάνοντας τώρα 1665 Ο Στρεψιάδης σχεδόν πείθεται, αλλά ο Φειδιππίδης κάνει το κάτι παραπάνω και τα ανατρέπει όλα 167 Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ - ΣΚΗΝΗ Γ' (1613-1674) Ο Φειδιππίδης αντιτάσσει τα δικά του επιχειρήματα Αντίπνιγος το λόγο τον αδύνατο δείξω πως τις μητέρες μας ανάγκη να τις δέρνουμε; Τότε; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αν το κάμεις δα κι αυτό, έν᾽ απομένει μοναχά: να πέσετε στο Βάραθρο εσύ, μαζί ο Σωκράτης σου, κι ο Αδύνατός σας Λόγος.  1670 ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. «Σε αυτό τον δεύτερο Επιρρηματικό Αγώνα, ο Φειδιππίδης είναι το καθρέφτισμα του Άδικου Λόγου και ο Στρεψιάδης του Δίκαιου Λόγου». Σε ποιο βαθμό ισχύει αυτή η δήλωση; Σε τι μοιάζει και σε τι διαφέρει ο Φειδιππίδης από τον Άδικο Λόγο ως προς τη ρητορική του στρατηγική και τα αποτελέσματά της; 2. Ο Στρεψιάδης τελικά καταλήγει ότι αιτία για όλα τα δεινά του είναι ο Σωκράτης και οι σοφιστές. Με βάση τα όσα είδαμε μέχρι τώρα, πώς κρίνετε το συμπέρασμα αυτό; 168 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΕΞΟΔΟΣ (1675-1737) Το τελευταίο, καταληκτικό τμήμα ενός αρχαίου ελληνικού δράματος, κωμικού ή τραγικού, ονομάζεται Έξοδος. Ο όρος αναφέρεται στην αποχώρηση του Χορού, η οποία σημαίνει και την ολοκλήρωση της δράσης. Ο όρος ἔξοδος αντιστοιχεί στον όρο εἴσοδος (ή πάροδος), που δηλώνει την έλευση του Χορού στην ὀρχήστραν στην αρχή του έργου, μετά τον Πρόλογο. Στα πιο πρώιμα στάδια της εξέλιξης του δράματος, Πρόλογος δεν υπήρχε· η είσοδος του Χορού ξεκινούσε την παράσταση, όπως η έξοδός του σήμαινε το τέλος της. Από τους όρους αυτούς και μόνο αντιλαμβάνεται κανείς τη μεγάλη σημασία του Χορού στην αρχαία ελληνική παράσταση και κατ᾽ επέκταση πόσο σπουδαία είναι η κατανόηση του ρόλου του για την ορθή ερμηνεία του δράματος. Στην κωμωδία, η Έξοδος είναι συνήθως ένα μεγάλο, θορυβώδες, κάποτε και «πικάντικο» γλέντι (με απελευθερωμένα τα σώματα και τα μυαλά στο πνεύμα της λατρείας του θεού Διονύσου). Καταλήγοντας η Κωμωδία γιορτάζει τον θρίαμβο του κωμικού ήρωα συνήθως με ένα γάμο, μια θρησκευτική γιορτή, έναν κῶμο (για τον όρο αυτό βλ. την εισαγωγή του βιβλίου), κ.τ.ό. Οι «Νεφέλες» όμως - αναμενόμενο πια! αποκλίνουν από τα συνηθισμένα και σε αυτό το σημείο. Αντί με γλέντι, το έργο μας τελειώνει με μια πράξη βίας και καταστροφής, η οποία μάλιστα δεν είναι καν καθαρτική. Γιατί ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου απονέμει μεν κάποιας μορφής δικαιοσύνη, επιβάλλει στον Σωκράτη την τιμωρία που του αναλογεί, αλλά δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι με τον τρόπο αυτό αναστρέφεται η αρνητική κατάσταση που το Φροντιστήριο έχει προκαλέσει· δεν είναι καθόλου σαφές ότι οι ανήθικες πρακτικές, οι αρρωστημένες νοοτροπίες και η ηθική κατρακύλα έχουν πράγματι υποστεί καίριο πλήγμα. Ο Φειδιππίδης, ο νέος, το μέλλον της Αθήνας, δεν αλλάζει καθόλου· παραμένει προσκολλημένος στους δασκάλους του και τις διδαχές τους. Το τέλος του έργου είναι εξίσου ειρωνικό όσο και η προηγούμενη εξέλιξή του. Η αίσθηση που μας δίνει ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου είναι ότι πρόκειται για πράξη που ικανοποιεί μεν τα πιο ταπεινά εκδικητικά μας ένστικτα, αλλά που δεν λύνει πράγματι το πρόβλημα, απλούστατα επειδή αυτό βρίσκεται πολύ πιο βαθιά. Πύρινη δικαιοσύνη (1675-1737) Η ενότητα χωρίζεται στις ακόλουθες δύο σκηνές: (α) Στίχοι 1675-1709: Ο Στρεψιάδης προβληματίζεται για την κατάστασή του και ψάχνει να βρει τη δέουσα μορφή εκδίκησης κατά του Σωκράτη. (β) Στίχοι 1709-1737: Το Φροντιστήριο εξαλείφεται από προσώπου γης. ΣΤΗΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΑΥΤΗ: Ο Σωκράτης λαμβάνει τη δίκαιη τιμωρία του: το Φροντιστήριο καταστρέφεται. Παρόλα αυτά ο Φειδιππίδης παραμένει πιστός στους δασκάλους του και στην παιδεία που του προσέφεραν. Έτσι η ποιητική δικαιοσύνη που απονέμεται στο τέλος είναι μερική. Το έργο τελειώνει με τους ίδιους αμφίσημους και ειρωνικούς, εν τέλει σκοτεινούς τόνους, που συναντήσαμε σε όλη τη διαδρομή του. ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΕΡΙΛΗΨΗ Αγανακτισμένος από όσα προηγήθηκαν ο Στρεψιάδης στρέφεται κατά των Νεφελών, που τον άφησαν, αμαθή χωριάτη εκείνον, να μπλέξει με αδίστακτους τύπους όπως ο Σωκράτης. Εισπράττει όμως από τις Νεφέλες αποστομωτική την απάντηση ότι η στάση τους ήταν σκόπιμη: όποιος συνειδητά επιλέγει την οδό της ανηθικότητας, πρέπει να πάθει, για να μάθει. Ο Στρεψιάδης αποφασίζει ότι ο Σωκράτης πρέπει να «εξοντωθεί». Επιχειρεί να στρατολογήσει στην προσπάθειά του και τον Φειδιππίδη, αλλά προσκρούει στην κάθετη άρνηση του νεαρού, που παραμένει αμετανόητος. Ο Στρεψιάδης τότε στρέφεται προς τον Ερμή, το άγαλμα του οποίου τον «συμβουλεύει» να μην μπλέξει με δικαστικές διαδικασίες και να καταφύγει στη βία. Ο Στρεψιάδης διατάσσει τον δούλο του να κατεδαφίσει το Φροντιστήριο και ο ίδιος του βάζει φωτιά. Οι διαμαρτυρίες των Μαθητών και του ιδίου του Σωκράτη δεν φέρνουν αποτέλεσμα. Το Φροντιστήριο παραδίδεται στις φλόγες μάλλον μαζί με τους Μαθητές αλλά όχι τον Σωκράτη. Ο Χορός αποχωρεί. ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ: Ο Στρεψιάδης εκδικείται τον Σωκράτη βίαια και χωρίς έλεος. Η παρέμβαση των Νεφελών όμως υποδεικνύει και το μέγεθος της προσωπικής του ευθύνης: ο γέρος αφέθηκε να παρασυρθεί στα μονοπάτια της ατιμίας. Ο Στρεψιάδης συνέρχεται πλήρως και ξαναβρίσκει τον ηθικό του βηματισμό. Αλλά η αδυναμία του να μεταπείσει τον Φειδιππίδη (βλ. παρακάτω) αναδεικνύει το γεγονός ότι η ποιητική δικαιοσύνη που απονέμεται στο τέλος του έργου έχει περιορισμούς, είναι μερική, όχι απόλυτη. Το Φροντιστήριο μεν γίνεται παρανάλωμα του πυρός, αλλά ο δηλητηριώδης σπόρος του Σωκράτη έχει ήδη πιάσει ρίζες στην κοινωνία. 171 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ: Ο Φειδιππίδης παραμένει πλήρως αμετανόητος, αμετακίνητος στη σοφιστική του αλαζονεία και μέθη. Όχι απλώς αρνείται κατηγορηματικά να συμμετάσχει στην τιμωρία του Σωκράτη, αλλά μέχρι την τελευταία στιγμή επαναλαμβάνει μηχανικά, σαν υπνωτισμένος, το μάθημά του: δεν υπάρχει Δίας, δεν υπάρχουν θεοί. Η στάση αυτή του Φειδιππίδη είναι ο σκοτεινότερος ίσως τόνος σε ολόκληρο το έργο. Ο νεαρός είναι υπεράνω θεραπείας· έχει διαφθαρεί σε μη αναστρέψιμο βαθμό. Η μόλυνση έχει προχωρήσει τόσο βαθιά στο σύστημά του -στον οργανισμό των πιο δυναμικών μονάδων της κοινωνίας, αφήνεται να εννοηθεί- που δεν μπορεί πια να γιατρευτεί. Η φωτιά του Στρεψιάδη δεν καυτηριάζει πλήρως την πληγή, δεν σκοτώνει εντελώς το μικρόβιο. ΧΟΡΟΣ ΝΕΦΕΛΩΝ: Οι Νεφέλες αποκαλύπτουν πλέον στον Στρεψιάδη ότι επίτηδες τον άφησαν να αυτοπαγιδευθεί. Άλλωστε το «να πάθεις, για να μάθεις» (τὸ πάθει μάθος) είναι βασική συνιστώσα της αρχαίας ελληνικής ηθικής. ΜΑΘΗΤΕΣ: Αχνές φωνές, φάσματα θλιβερά, οι διαμαρτυρίες των οποίων δεν έχουν κανένα αποτέλεσμα. Αν ισχύουν δύο δεδομένα, (α) ότι πράγματι οι φωνές τους ακούγονται μέσα από το Φροντιστήριο, χωρίς οι ίδιοι να εμφανίζονται επί σκηνής (βλ. παρακάτω), και ότι (β) οι Μαθητές χάνονται στη φωτιά, ενώ ο Σωκράτης, που παρακολουθεί την καταστροφή από τη σκηνή, σώζεται, τότε με το θεατρικό αυτό εύρημα ενισχύεται η εντύπωσή μας ότι οι Μαθητές είναι δειλά, μοιραία και άβουλα όντα, άυλες υπάρξεις σχεδόν, που παρασύρονται στον χαμό από τον επιτήδειο Σωκράτη. Και σε αυτό το σημείο, όπως και σε άλλα, οι Νεφέλες αποδεικνύονται πολύ σκοτεινότερο έργο από ό,τι θα ανέμενε κανείς από μια κωμωδία του Αριστοφάνη. ΣΩΚΡΑΤΗΣ: Ο Σωκράτης εμφανίζεται, για να υποστεί διπλή (αλλά και πάλι μη καθοριστική) την τιμωρία του: από τη μια την κατεδάφιση και την πυρπόληση του έργου της ζωής του, από την άλλη την ειρωνεία του Στρεψιάδη, που του εκτοξεύει στα μούτρα τα ίδια τα λόγια με τα οποία εκείνος, ο Σωκράτης, τον υποδέχθηκε, όταν πρωτοεπισκέφθηκε το Φροντιστήριο στην αρχή του έργου (βλ. και παρακάτω για τη σκηνική οργάνωση της δράσης στην Έξοδο). Ενώ όμως, από ό,τι φαίνεται, πρέπει να υποθέσουμε ότι οι Μαθητές χάνονται μαζί με το Φροντιστήριο, ο Σωκράτης ζει και βασιλεύει - το ίδιο και οι συνέπειες των πράξεών του. ΣΚΗΝΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ Το πρώτο μέρος της Εξόδου διαδραματίζεται μπροστά από το σπίτι του Στρεψιάδη. Η ερμαϊκή στήλη, που υπήρχε εκεί από την αρχή του έργου, θα παίξει τώρα τον σημαντικό ρόλο της στη δράση (για τις Ερμές και τον ρόλο του Ερμή στην τελευταία ενότητα του έργου, βλ. σχόλιο στον στ. 1702). Είτε ζωγραφισμένος στον τοίχο του Φροντιστηρίου είτε ως φυσικό αντικείμενο επί σκηνής υπάρχει επίσης και ένα αρχαίο αγγείο, ένας δίνος (βλ. σχόλιο στον στ. 1699), ο οποίος είχε ήδη παίξει τον συμβολικό του ρόλο στη συνάντηση του Στρεψιάδη με τον Μαθητή στην αρχή. Η σκηνική του σημασία αναδεικνύεται ξανά, αυτή τη φορά σε αντιδιαστολή με την ερμαϊκή στήλη: ο Δῖνος, άλλωστε, είναι ο θεός του Φροντιστηρίου, ενώ ο Ερμής είναι ο εκπρόσωπος του παραδοσιακού πανθέου, το οποίο, υποτίθεται, όχι απλά ευλογεί αλλά υποδεικνύει τη φοβερή εκδικητική οδό που πορεύεται ο Στρεψιάδης. 172 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Στη δεύτερη σκηνή της Εξόδου, τα πιο ενδιαφέροντα θεατρικά ευρήματα είναι δύο: (α) το γεγονός ότι κατά πάσα πιθανότητα οι φωνές των Μαθητών ακούγονται μέσα από το σκηνικό οικοδόμημα, χωρίς οι ίδιοι ποτέ να εμφανιστούν (βλ. πιο πάνω)· (β) το ότι στη συνάντηση του Στρεψιάδη με τον Σωκράτη αντιστρέφεται η θέση που καταλάμβαναν στον χώρο στην αρχική τους συνάντηση στον Πρόλογο: ο Στρεψιάδης είναι τώρα ψηλά και ο Σωκράτης χαμηλά -με όλους τους συμβολισμούς που η διάταξη αυτή εμπεριέχει (στο θέατρο το πού και το πώς κινείται ο ηθοποιός στον χώρο έχει τεράστια σημασία). Η θέση που καταλαμβάνει ο Στρεψιάδης στον θεατρικό χώρο στην Έξοδο κάθε άλλο παρά τυχαία ή ασήμαντη λεπτομέρεια είναι. Ο Στρεψιάδης εμφανίζεται στην οροφή του Φροντιστηρίου, στο σημείο, δηλαδή, του σκηνικού οικοδομήματος που ήταν γνωστό ως θεολογεῖον. Πρόκειται για τη θέση στην οποία εμφανίζονται και από την οποία απευθύνονται στους θνητούς (λέγουσιν) οι θεοί. Η λεπτομέρεια στέλλει το (ειρωνικό) μήνυμα ότι ο Στρεψιάδης επιβάλλει εδώ δικαιοσύνη ως θεόςτιμωρός της τραγωδίας ή έστω ως όργανο ενός τέτοιου θεού, εν προκειμένω του Ερμή. Αξιοσημείωτο βέβαια είναι ότι, σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει συχνά στην τραγωδία, ο ίδιος ο Ερμής δεν εμφανίζεται (βλ. το σχετικό σχόλιο στον στ. 1702 για περισσότερα). Μία σημαντική λεπτομέρεια η οποία παραμένει αβέβαιη είναι κατά πόσον ο Φειδιππίδης, τη στιγμή που αποχωρεί, βγαίνει προς το σπίτι του Στρεψιάδη ή προς το Φροντιστήριο (βλ. σχόλιο στον στ. 1701). 173 ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1675-1709) Ο Στρεψιάδης ψάχνει τρόπους να τιμωρήσει τον Σωκράτη Ο Στρεψιάδης, αφού έμεινε για λίγο συλλογισμένος, γυρίζει στις Νεφέλες και τους λέει: ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Για σας, Νεφέλες, τα ᾽παθα γω τούτα, που κρέμασα από σας την τύχη μου όλη. 1675 Ο Στρεψιάδης κατηγορεί τις Νεφέλες για τα πάθη του Δε φταίμε εμείς, εσύ ᾽σαι ο μόνος αίτιος, που ρίχτηκες σε πράγματα όχι τίμια. Γιατί δε μου το λέγατε όμως τότε κι αφήσατε ένα γέρο, ένα χωριάτη να πάρει ο νους του αέρα; 1680 Πάντοτ᾽ έτσι κάνουμ᾽ εμείς, σα βλέπουμε κανένα που οι άτιμες δουλειές τ᾽ αρέσουν, ώσπου σε συμφορά να πέσει και να μάθει να ᾽χει των θεών το φόβο. Αλίμονό μου· κακό είν᾽ αυτό, Νεφέλες, μα είναι δίκιο· λεφτά που τα ᾽χα πάρει δανεικά δεν έπρεπε να θέλω να τα φάω. 1685 Στο Φειδιππίδη. Και τώρα να εξοντώσουμε έλα, γιε μου, αυτό το σιχαμένο Χαιρεφώντα και το Σωκράτη, που έτσι μας γελούσαν. 1690 ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Κακό δεν κάνω στους δασκάλους μου, όχι. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ο Φειδιππίδης αρνείται να συμμετάσχει στην «εξόντωση» του Σωκράτη Τον πατρικό σεβάσου Δία και κάν᾽ το. ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Δία πατρικό! Τι παλαιικές ιδέες! Μα υπάρχει Δίας; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ ΦΕΙΔΙΠΠΙΔΗΣ Υπάρχει. Δεν υπάρχει· ο Ρούφουλας του Δία τον θρόνο πήρε. 1695 174 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1675-1709) Ο Στρεψιάδης ψάχνει τρόπους να τιμωρήσει τον Σωκράτη «Σωστά μου λες, να μην αρχίσω δίκες / παρά στο σπίτι αυτών των φαφλατάδων / φωτιά να βάλω ευθύς» (στ. 1707-9) 175 ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Α' (1675-1709) Ο Στρεψιάδης ψάχνει τρόπους να τιμωρήσει τον Σωκράτη ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Δεν του τον πήρε, αυτό το ρουφογυάλι μ᾽ έκαμε και το πίστεψα. Παίρνει ένα ποτήρι, που ήταν πλάι στην εκεί κοντά στημένη στήλη του Ερμή, το δείχνει στους θεατές και έπειτα απευθύνεται σ᾽ αυτό. Αχ, ο δόλιος· κι εσένα, τον πηλό, για θεό σε πήρα. Βλακεία κι αυτή! Τρελάθηκα, ν᾽ αρνιέμαι τους θεούς για το χατίρι του Σωκράτη. 1700 Γυρίζει προς τη στήλη του Ερμή. Αγαπητέ μου Ερμή, μη μου θυμώνεις, συμπάθα με και μη με καταστρέφεις, αν έχασα το νου μου απ᾽ τις παλάβρες· δέξου να γίνεις συμβουλάτοράς μου· να τους μηνύσω ή τι σου αρέσει; Πες μου. Κολλά το αφτί του στο στόμα του Ερμή και κάνει πως ακούει. Σωστά μου λες, να μην αρχίσω δίκες παρά στο σπίτι αυτών των φαφλατάδων φωτιά να βάλω ευθύς. Τάσος Κοντραφούρης (Ερμής) Εθνικό Θέατρο, «Νεφέλες» 2001 (σκηνοθεσία Γιάννης Ιορδανίδης) Ο Στρεψιάδης αποφασίζει να κάψει το Φροντιστήριο 1705 176 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1709-1737) Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Φωνάζει. Ξανθία, Ξανθία, πάρε μια σκάλα και μια τσάπα κι έλα εδώ έξω. Στη σκεπή του ερευνητήριου, αν αγαπάς το αφεντικό σου, ανέβα και βάρα με την τσάπα, ώσπου το σπίτι να σωριαστεί και πάνω τους να πέσει. Ξεκινά η κατεδάφιση του Φροντιστηρίου 1710 Ο δούλος, που βγήκε από το σπίτι, αρχίζει την εκτέλεση της διαταγής. Σ᾽ εμένα ένα δαδί αναμμένο φέρτε· μ᾽ όλη την ξιπασιά τους, από μένα θα βρουν την τιμωρία τους· τώρα κιόλας. 1715 «Σ᾽ εμένα ένα δαδί αναμμένο φέρτε·/ μ᾽ όλη την ξιπασιά τους, από μένα / θα βρουν την τιμωρία τους· τώρα κιόλας» (στ. 1715-7) 177 ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1709-1737) Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου ΕΝΑΣ ΜΑΘΗΤΗΣ ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ (μέσα από το σπουδαστήριο) Αντίδραση των Μαθητών Ποπό, ποπό! Κοίτα, δαδί, τρανή να βγάλεις φλόγα. ΜΑΘΗΤΗΣ Ε συ, τι κάνεις; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι; Ψιλή κουβέντα με τα δοκάρια πιάνω του σπιτιού σας. «Αλίμονό μας, ποιος μας καίει το σπίτι;» (στ. 1721) 1720 178 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1709-1737) Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου ΑΛΛΟΣ ΜΑΘΗΤΗΣ (κι αυτός από μέσα) Αλίμονό μας, ποιος μας καίει το σπίτι; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αυτός που του σουφρώσατε το ρούχο. ΜΑΘΗΤΗΣ Θα μας χαλάσεις, πάει, θα μας χαλάσεις. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Αυτό ακριβώς κι εγώ ζητάω, εξόν αν μου προδώσει η τσάπα τις ελπίδες ή αν πέσω και ξεσβερκιαστώ εγώ πρώτος. ΣΩΚΡΑΤΗΣ (προβάλλοντας από το σπίτι) 1725 Άκαρπη παρέμβαση του Σωκράτη Ε συ, τι κάνεις πάνω εκεί στη στέγη; ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Ανάερα πάω ξετάζοντας τον ήλιο. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Αχ συφορά μου, ο δύστυχος, θα σκάσω. ΜΑΘΗΤΗΣ Κι ο φουκαράς εγώ θα πάω καμένος. ΣΤΡΕΨΙΑΔΗΣ Τι παλαβιά, μωρέ, σας είχε πιάσει και τόση στους θεούς δείχνατε ασέβεια και της Σελήνης ψάχνατε την έδρα; 1730 Στον Ξανθία. Μπρος, ρίχνε, βάρα· για πολλά, και πρώτο γιατί ζητούσαν τους θεούς να βλάψουν. ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΤΟΥ ΧΟΡΟΥ Οδηγήστε μας έξω· γιατί έχει αρκετά ο χορός μας για σήμερα παίξει. 1735 Έξοδος του Χορού Ο Στρεψιάδης και οι Νεφέλες ΘΟΚ, «Νεφέλες» 2009 (σκηνοθεσία Βαρνάβας Κυριαζής) 179 ΕΞΟΔΟΣ - ΣΚΗΝΗ Β' (1709-1737) Ο εμπρησμός του Φροντιστηρίου ΕρωτήσειςΔραστηριότητες 1. «Όλο αυτό το καταληκτικό επεισόδιο του έργου μας έχει τον ρυθμό και τον τόνο της τραγωδίας, όχι της κωμωδίας». Συγκεντρώστε τα στοιχεία που τεκμηριώνουν αυτή την άποψη (ή επιχειρηματολογήστε για το αντίθετο, αν διαφωνείτε). 2. Με την επιλογή να κάψει το Φροντιστήριο, αντί να ακολουθήσει τη δικαστική οδό, ο Στρεψιάδης απαξιώνει το αθηναϊκό σύστημα απονομής δικαιοσύνης. Αυτό το σύστημα όμως αποτελεί ένα από τα θεμέλια της δημοκρατίας. Σε ποιες σκέψεις σας βάζει το γεγονός αυτό; 3. Προσπαθήστε να φανταστείτε εναλλακτικά σενάρια για το τέλος της κωμωδίας μας. Πώς θα μπορούσαν τα πράγματα να καταλήξουν αλλιώς; Τι θα άλλαζε σε κάθε μια από τις περιπτώσεις που προτείνετε ως προς το νόημα της όλης ιστορίας; 4. Στην εισαγωγή της τελευταίας αυτής ενότητας έγινε αναφορά στη σπουδαιότητα του Χορού για την ορθή κατανόηση και ερμηνεία μιας αρχαίας ελληνικής παράστασης. Ισχύει το αξίωμα αυτό για τις «Νεφέλες»; Είναι πράγματι ο Χορός τόσο σημαντικός σε αυτή την κωμωδία; 5. Έχοντας ολοκληρώσει πια τη μελέτη του έργου, μπορείτε να διατυπώσετε υποθέσεις για τους λόγους για τους οποίους οι «Νεφέλες», κατά τεκμήριο μια πανέξυπνη και ευρηματική κωμωδία, δεν κέρδισε το αθηναϊκό κοινό της εποχής, ενώ αντίθετα αγαπήθηκε από τις κατοπινές γενιές; 182 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΡΟΛΟΓΟΣ (1- 283) 6. πόλεμε χάσου: Αναφέρεται στον Πελοποννησιακό Πόλεμο (431–404 π.Χ.), που μαίνεται ήδη για οκτώ χρόνια. 6-7. ούτε / τους δούλους δεν τολμώ να τιμωρήσω: Η σημασία της δουλικής εργασίας ήταν τεράστια για την ανταγωνιστικότητα των αρχαίων οικονομιών, που είχαν ως βασική μονάδα τους τον οἶκον, δηλαδή την αυτόνομη οικογενειακή μονάδα. Ο Στρεψιάδης δεν μπορεί να τιμωρήσει τους δούλους του, γιατί φοβάται πως, αν δυσαρεστηθούν, θα αυτομολήσουν προς τον εχθρό και θα τους χάσει. Μία από τις παράπλευρες συνέπειες του πολέμου ήταν οι συνεχείς αποδράσεις δούλων από την Αττική προς τα Μέγαρα και τη Βοιωτία, δωρικές περιοχές που συμμαχούσαν με τη Σπάρτη. 14. μακρομάλλης: Τα μακριά μαλλιά ταυτίζονται εδώ με τον κακομαθημένο και ξιπασμένο πλούσιο και ιδιαίτερα με τον νεαρό που ανήκει στην αθηναϊκή τάξη των ἱππέων. Βάσει των μεταρρυθμίσεων του Σόλωνα, στην αθηναϊκή κοινωνία ξεχώριζαν τέσσερις κοινωνικές τάξεις: (α) οι πεντακοσιομέδιμνοι, δηλαδή οι πλουσιότεροι πολίτες, που ήταν συνήθως κάτοχοι μεγάλων εκτάσεων γης (οι μέδιμνοι ήταν μονάδα μέτρησης όγκου και εδώ αναφέρεται στην αγροτική παραγωγή)· (β) οι ἱππεῖς, οι δεύτεροι τη τάξει, που κατείχαν αρκετό πλούτο, ώστε να συντηρούν πολεμικά άλογα· (γ) οι ζευγῖται, οι οποίοι είχαν ετήσιο εισόδημα περίπου διακοσίων μεδίμνων· και (δ) οι θῆται, η κατώτερη τάξη ελεύθερων πολιτών. Ο Φειδιππίδης, με την παρότρυνση της μητέρας του, υιοθετεί τους υπεροπτικούς τρόπους και την εκζήτηση της ανώτερης τάξης των ἱππέων, παρά το γεγονός ότι σαφέστατα τα οικονομικά του δεν το επιτρέπουν. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοφάνης, Ιππείς 580-2 (μτφρ. Θ. Σταύρου) Ένα μόνο σας ζητούμε: ειρήνη αν γίνει κάποτε κι ησυχάσουμε απ᾽ τους κόπους, να δεχτείτε να᾽ χουμε μαλλιά πλούσια, και τριμμένα με την ξύστρα τα κορμιά. Τ᾽ άλογά μας, για όσες χάρες έχουν, θα παινέσουμε. Και τ᾽ αξίζουν· γιατί πλήθος δύσκολες, βαριές δουλειές, και πολέμους και γιουρούσια, τράβηξαν μαζί μ᾽ εμάς. 17-18. ο μήνας είναι τώρα στο τρίτο του δεκαήμερο: Στο τέλος κάθε αττικού μήνα (που διαρκούσε 29 ή 30 μέρες) οι δανειστές απαιτούσαν το ανάλογο του κεφαλαίου, μαζί με τον τόκο. Ο μήνας τελειώνει, λοιπόν, τα ομόλογα του Στρεψιάδη λήγουν και αν δεν τα πληρώσει απειλείται με πτώχευση και κατάσχεση της περιουσίας του. 22. Πασίας: Τυπικό, αν και όχι ιδιαίτερα συνηθισμένο αθηναϊκό όνομα, που δεν αντιστοιχεί σε ιστορικό πρόσωπο εδώ. Ένας από τους δανειστές του Στρεψιάδη εμφανίζεται αργότερα στο έργο να απαιτεί ακριβώς το ποσό που φέρεται εδώ ο Στρεψιάδης να χρωστά στον Πασία. Ο αρχαίος Κατάλογος Προσώπων ταυτίζει εκείνο τον δανειστή με αυτό το πρόσωπο. Αρχαία αθηναϊκά νομίσματα 22. μνες: Το αθηναϊκό νομισματικό σύστημα είχε ως κατώτερη μονάδα τον ὀβολόν. Μία δραχμή ισοδυναμούσε με έξι οβολούς· εκατό δραχμαί με μία μνᾶν· και εξήντα μναῖ (δηλαδή έξι χιλιάδες δραχμές) με ένα τάλαντον. Το μέσο μεροκάματο ενός Αθηναίου την εποχή του Αριστοφάνη ήταν περίπου μία έως δύο δραχμές· επομένως οι δώδεκα μνες (1200 δραχμές) που χρωστά ο Στρεψιάδης στον Πασία και μόνο είναι τεράστιο ποσό. 25. τ᾽ άλογο τ᾽ αστεράτο: Στο πρωτότυπο, κοππατίας, δηλαδή σημαδεμένος με το αρχαϊκό και παρωχημένο γράμμα κόππα (ϙ). Το σημάδι αυτό προφανώς έδειχνε άλογο ράτσας (και άρα πανάκριβο!). 27. στη γραμμή σου! Ο Φειδιππίδης βλέπει στον ύπνο του αρματοδρομίες με πολεμικά άρματα. Ένας από τους αντιπάλους του κάνει ζαβολιές βγαίνοντας από τη γραμμή του και κόβοντας την πορεία του δικού του άρματος. Σχόλια στις Νεφέλες 183 32. στον Αμυνία: Κοινό αθηναϊκό όνομα (σωστή γραφή: Αμεινίας), που δεν αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο. 40. ο... κλητήρας τσιμπά: Αστείο που ανήκει στην κατηγορία των αστείων παρὰ προσδοκίαν (δηλαδή άλλα περιμένεις ν᾽ ακούσεις και άλλα ακούς). Θα περιμέναμε ο Στρεψιάδης να πει ότι στριφογυρίζει γιατί τον τσιμπούν οι κοριοί στο στρώμα του· αυτόν όμως τον τσιμπούν πολύ πιο δηκτικά οι... δικαστικοί κλητήρες, που έρχονται για την κατάσχεση! 46. γλυκιά ζωή χωριάτικη εγώ ζούσα: Ο τύπος του χωριάτη (του ἄγροικου) είναι συνηθισμένος στην κωμωδία. Οι προσεγγίσεις στον τύπο αυτό είναι κατά κανόνα δύο (και συχνά συνδυάζονται). Από τη Μένανδρος, μια ο ἄγροικος διακωμωδείται για τους άξεστους τρόπους και την Γνώμαι μονόστιχοι αγαρμποσύνη του, η οποία τον οδηγεί σε μπλεξίματα, ειδικά όταν (Γνώμη 363) συναναστρέφεται με τους πονηρούς τύπους της πόλης. Από την άλλη, Μεγάλη τυραννὶς ἀνδρὶ πλουσία γυνή όμως, η ύπαιθρος συνδέεται με τις αγνές, παραδοσιακές αξίες ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος, σε αντίθεση με το ἄστυ, που εκπροσωπεί τον διεφθαρμένο νεωτερισμό και την ανηθικότητα. Στην κωμωδία του Αριστοφάνη, η ύπαιθρος συνδέεται ακόμη με την ευφορία και την αφθονία, με την ίδια τη ζωή που νικά τη φθορά και τον θάνατο —αρχές και αξίες που συνδέονται με τις καταβολές της Κωμωδίας από τις λατρείες της γονιμότητας. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ 49. και πήρα, εγώ ο χωριάτης, μια απ᾽ τη χώρα: Τέτοιου είδους γάμοι μεταξύ διαφορετικών κοινωνικών τάξεων δεν ήταν συνηθισμένοι στην Αθήνα. Συχνά στην κωμωδία, την αρχαία όσο και τη νεώτερη, οι άνδρες που έκαναν το «λάθος» να πάρουν πλουσίαν γυναῖκα παραπονιούνται ότι έβαλαν αφέντη στο κεφάλι τους, καθώς οι γυναίκες αυτές, στηριγμένες στον πλούτο και την ισχύ του πατρικού τους οίκου, συμπεριφέρονταν με περισσότερη ανεξαρτησία και παρρησία από ό,τι τα κοινά ήθη αποδέχονταν. Η ειρωνεία, βεβαίως, εδώ είναι πως κατά πάσα πιθανότητα η γυναίκα του Στρεψιάδη καταγόταν από αριστοκρατική μεν αλλά ξεπεσμένη γενιά και τα λεφτά που κατασπαταλά δεν είναι η προίκα της, αλλά το βιος του αγαθού χωριάτη που την παντρεύτηκε! 50-51. την ανιψιά του Μεγακλή, γιου του άλλου / Μεγακλή: Το όνομα Μεγακλής επιλέγεται μάλλον γιατί παραπέμπει όχι σε συγκεκριμένο ιστορικό πρόσωπο, αλλά στο μέγα κλέος, τη λαμπρή δόξα, του γένους από το οποίο κατάγεται η γυναίκα του Στρεψιάδη. Το όνομα Μεγακλής κυκλοφορούσε πάντως στο κατεξοχήν αριστοκρατικό γένος των Αθηνών, τους Αλκμαιονίδες, από τους οποίους κατάγονταν, μεταξύ άλλων, ο Κλεισθένης, ο Περικλής και ο Αλκιβιάδης. 52. την αρχόντισσα Κοισύρα: Θρυλική γυναίκα, που εκπροσωπεί τον τύπο της Μεγάλης Κυρίας από υψηλό αριστοκρατικό τζάκι. 53. στο τραπέζι εκεί του γάμου: Το γλέντι του γάμου από μόνο του αποκαλύπτει από πόσο διαφορετικούς κόσμους προέρχονται ο Στρεψιάδης και η γυναίκα του. Ο Στρεψιάδης προσκομίζει στο γλέντι την αφθονία και την ηθική αθωότητα της υπαίθρου. Αντίθετα, οι αστικοί τύποι συνδέονται με κάθε λογής ηθικά ελαττώματα, κυρίως όμως με την απληστία, τη σπατάλη και τη λαγνεία. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ “Μικρός αρραβωνιάστηκα” (στίχοι και μουσική: Μάρκος Βαμβακάρης) Μικρός αρραβωνιάστηκα κορόιδο που επιάστηκα και πήρα μια μπεμπέκα μαγκιόρα για γυναίκα. Στο γάμο μάγκα να᾽ σουνα να δεις καλαμπαλίκι σαν να᾽ μουνα υπόδικος και περιμένω δίκη. Και βγήκε η απόφαση πως είμαι παντρεμένος να κουβαλώ καθημερινώς σαν γάιδαρος στρωμένος. Επήρα τη γυναίκα μου παίρνω το μπουγιουρντί μου τα σέα μου τα μέα μου και βουρ για το τσαρδί μου. Την άλλη μέρα ξύπνησα τότε να δεις μεράκια αφού δεν είχαμε ψιλή αυτή᾽ θελε χαδάκια. Να φύγω και να κουνηθώ δε μ’ άφηνε απ’ το σπίτι κι ένα χαλκά από σίδερο μου κόλλησε στη μύτη. 184 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 57. Γενετυλλίδα και Κωλιάδα: Θεότητες που συνδέονται και ενίοτε ταυτίζονται με την Αφροδίτη. Η λατρεία τους ήταν υπόθεση των γυναικών. 59-62. οκνή...στημόνι: Ο Στρεψιάδης εννοεί ότι η γυναίκα του υφαίνοντας χρησιμοποιούσε πολύ περισσότερο νήμα από ό,τι χρειαζόταν, άρα έκανε σπατάλες. 64. τον μπεκρή τον λύχνο: Ο λύχνος είναι μπεκρής, γιατί ρουφά πάρα πολύ λάδι. Ο δούλος, από ανοησία ή από αδιαφορία για το βιος του αφέντη του, έβαλε πολύ χοντρό φυτίλι. 69. μαλώναμε για τ᾽όνομα: Για το όνομα του Φειδιππίδη και την ειρωνεία που εμπεριέχει βλ. Τα πρόσωπα της ενότητας, σελ. 30. Ο καυγάς των δύο συζύγων δεν περιορίζεται βεβαίως στην ονοματολογία, αλλά επεκτείνεται στην ανατροφή του παιδιού: ο Στρεψιάδης τον ονειρεύεται γιδοβοσκό στα βουνά και τους αγρούς, η γυναίκα του ιππέα στο άστυ. 77. θα φοράς πορφύρα: Συμβολική υποδήλωση αριστοκρατικής καταγωγής, όπως η οδήγηση άρματος και η μακριά κόμη. 80-81. απ᾽ το Φελλέα / γίδια θα σαλαγάς: Φελλεύς στα αρχαία ελληνικά είναι το βραχώδες έδαφος που χρησιμοποιείται συχνά ως βοσκοτόπι για κατσίκια. Ο μεταφραστής ακολουθεί την παράδοση που θεωρεί τον Φελλέα συγκεκριμένη περιοχή της Αττικής. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοφάνης, Ιππείς 551-561 (μτφρ. Θ. Σταύρου) Ω Ποσειδώνα, θεέ των αλόγων εσύ, που σ᾽ ευφραίνουν τα χλιμιντρίσματα, ποδοβολές των ατιών βροντερές, πολεμοκάραβα γρήγορα με μαυρογάλαζα πάνω στις πλώρες τους έμβολα και είναι πηγή πλουτοφόρα, ξεσυνερίσματα αρματοδρόμων νεαρών, οπού παν με καμάρι κι όταν η τύχη βαριά τους χτυπά, έλα σ᾽ εμάς, στο Χορό το δικό μας, ω χρυσοτρίαινε, θεέ του Σουνίου πολυλάτρευτε, των δελφινιών βασιλιά, γιε του Κρόνου, Γεραίστιε· 90. δώσ᾽ μου το χέρι σου: Χειρονομία με πολλαπλές συνδηλώσεις στην αρχαία ελληνική κουλτούρα. Μπορεί να δηλώνει οικειότητα, χαιρετισμό ή αποχαιρετισμό (όπως η σημερινή χειραψία). Μπορεί όμως επίσης να επισφραγίζει τη σύναψη συμφωνίας μεταξύ ίσων μερών στη βάση της αμοιβαίας καλής πίστης. Ο Στρεψιάδης, δηλαδή, καλοπιάνει τον γιο του, αφενός επικαλούμενος τον συναισθηματικό δεσμό μεταξύ πατέρα και γιου, αφετέρου αντιμετωπίζοντάς τον με τη χειρονομία αυτή ως ισότιμο εταίρο. 92. μα τον αλογόθεο Ποσειδώνα: Οι αρχαίοι ελληνικοί θεοί είχαν πολλαπλές «λειτουργίες» και ποικίλες «ζώνες επιρροής», περιοχές δηλαδή του δημόσιου και ιδιωτικού βίου των οποίων θεωρούνταν επόπτες και προστάτες. Ο Ποσειδώνας δεν ήταν απλά ο θεός της θάλασσας. Ήταν επίσης ο θεός του σεισμού και των αλόγων. Είναι φυσικό, λοιπόν, ο ιππομανής Φειδιππίδης να τον θεωρεί προστάτη του. 100. κοίταξε έξω: Θυμόμαστε ότι παρά το γεγονός ότι τα στρώματα είναι έξω, ώστε να τα βλέπουν οι θεατές, η σκηνή που αναπαρίσταται εδώ είναι, υποτίθεται, εσωτερική. 102. τι είναι αυτό, πατέρα; Παρά το γεγονός ότι το Φροντιστήριο του Σωκράτη είναι στη διπλανή πόρτα, ο Φειδιππίδης δεν φαίνεται να έχει την παραμικρή ιδέα γι᾽ αυτό. Δεν πρέπει να παραξενευόμαστε, όμως. Η Παλαιά Κωμωδία δεν είναι ρεαλιστική. 103. σοφών πνευμάτων: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τον όρο ψυχῶν. Σύμφωνα με τις αρχαιοελληνικές αντιλήψεις οι ψυχές ήταν άυλες και σκιώδεις. Πρόκειται για κωμικό υπαινιγμό, που προετοιμάζει τους θεατές, όπως και οι κατοπινές υποτιμητικές φράσεις του Φειδιππίδη, για την Σχόλια στις Νεφέλες ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Η διδασκαλία των Σοφιστών (γι᾽ αυτήν βλ. περισσότερα στις επόμενες ενότητες) αποτέλεσε τομή στην ιστορία του πνεύματος. Η επιρροή της ήταν πολύ πλατιά (θέατρο, ιστοριογραφία, ιατρική κτλ). Παρά ταύτα οι Σοφιστές κατηγορήθηκαν για αμοραλισμό και φιλοχρηματία. Στο έργο του ο Αριστοφάνης συχνά διακωμωδεί όχι μόνο την ίδια τη σοφιστική διδασκαλία, αλλά και την επίδρασή της στο θέατρο, ειδικά στην τραγωδία του Ευριπίδη. Στο χωρίο που ακολουθεί, από τις Θεσμοφοριάζουσες του 411 π.Χ. (στ. 10 κ.ε., μτφρ. Θ. Σταύρου) βλέπουμε τι εξωφρενικά πράγματα διδάσκει ο σοφιστικός Ευριπίδης για την... καταγωγή της όρασης και της ακοής! Στην ουσία η «διδασκαλία» αυτή δεν είναι παρά ένας εξυπνακίστικος τρόπος να πει στον Συγγενή του «σταμάτα να ρωτάς»! ΣΥΓΓΕΝΗΣ: Τι ορμήνια! Λόγος έξυπνος ωστόσο. Ούτε ν᾽ ακούω, λες, πρέπει ούτε να βλέπω; ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ: Ναι, αυτά τα δυο τα ᾽χει χωρίσει η φύση ΣΥΓ: Ποια; Το να μην ακούς και να μη βλέπεις; ΕΥΡ: Ναι, μάλιστα. ΣΥΓ: Και πώς τα ᾽χει χωρίσει; ΕΥΡ: Ξεχωριστήκαν στην αρχή της πλάσης. Όταν απομονώθηκε ο αιθέρας και γέννησε όντα ζωντανά, που εντός του σαλεύανε, σκαρφίστηκε να φτιάξει τ᾽ όργανο πρώτα που είναι για να βλέπουν το μάτι, στη μορφή του δίσκου του ήλιου, κι άνοιξε, για ν᾽ ακούνε δυο χωνάκια. 185 εμφάνιση των μαθητών του Φροντιστηρίου: ατημέλητοι, άπλυτοι και κάτωχροι, σαν νεκροί. 103. αργαστήρι: Με τον όρο «αργαστήρι» ο Θρ. Σταύρου μεταφράζει το αρχαίο φροντιστήριον, που αποτελεί νεολογισμό του Αριστοφάνη. Το ουσιαστικό παράγεται από το ρήμα φροντίζω, που σημαίνει εξετάζω προσεκτικά, μελετώ, ασχολούμαι συστηματικά με κάτι. Λίγο παρακάτω ο Σωκράτης και η παρέα του θα αποκληθούν μεριμνοφροντισταί, όρο που ο Θ. Σταύρου αποδίδει ως «μελετοερευνητές». 104-106. που διδάσκουν ότι ... κάρβουνά του: Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει εδώ τον Σωκράτη αφενός ως Σοφιστή, αφετέρου ως φυσικό φιλόσοφο και του αποδίδει ένα σωρό γελοίες θεωρίες για τη φύση του σύμπαντος. Εδώ τον παρουσιάζει να διδάσκει ότι ο ουρανός είναι σαν το κάλυμμα του ειδικού φούρνου στον οποίο οι αρχαίοι έψηναν ψωμί. 107. αν πληρωθούν: Εδώ είναι... όλα τα λεφτά της κριτικής κατά των Σοφιστών, στον Πλάτωνα και αλλού! Σύμφωνα με την κοινή αντίληψη, το γεγονός ότι οι σοφιστές αποκομίζουν παχυλές χρηματικές αμοιβές για τη διδασκαλία τους τούς καθιστά αδίστακτους και αμοραλιστές: θα βοηθήσουν τον πελάτη τους να πετύχει αυτό που θέλει με κάθε μέσο. Ειδικά στο επίπεδο της ρητορικής οι Σοφιστές υποτίθεται ότι εκπαίδευαν τους μαθητές τους τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν, «να κάνουν το πιο αδύνατο επιχείρημα το ισχυρότερο»· με άλλα λόγια, να επιβάλλουν την αδικία έναντι της δικαιοσύνης. 110. μελετοερευνητές πολύ σπουδαίοι: Βλ. σχόλιο στον στ. 103, λ. αργαστήρι. Η σκοπιμότητα πίσω από τη χρήση της σύνθετης αυτής λέξης είναι να προσδώσει ακόμη περισσότερη σπουδαιοφάνεια και υπεροψία στα υποκείμενα που χαρακτηρίζει. 111-112. λέτσοι... αγύρτες: Βλ. σχόλιο στον στίχο 103, φρ. σοφών πνευμάτων. Ο Φειδιππίδης εδώ προσθέτει, πέρα από τις περιγραφές της ρυπαρής εμφάνισης των «μελετοερευνητών», και έναν ηθικό χαρακτηρισμό, ο οποίος προσδιορίζει τη διδασκαλία τους: είναι απατεώνες. Αλλά αυτό ακριβώς είναι που ο Στρεψιάδης χρειάζεται (βλ. στ. 122-128)! Όπως θα δούμε, φυσικά, παρακάτω, οι αντιρρήσεις του Φειδιππίδη, η άρνησή του να φοιτήσει στο Φροντιστήριο, δεν οφείλονται σε ηθικούς ενδοιασμούς, αλλά σε κάτι πιο ταπεινό και γελοίο: ο μορφονιός δεν θέλει να χαλάσει την ωραία επιδερμίδα του στα σκοτεινά σπουδαστήρια, γιατί, αν πάθει κάτι τέτοιο, δεν θα μπορεί να αντικρύζει τους άλλους δανδήδες και τάχα ρωμαλέους παλικαράδες με τους οποίους συναναστρέφεται. Παρενθετικά, ο όρος αγύρτες αποδίδει το αρχαίο ἀλαζόνας: η ἀλαζονεία είναι το γνώρισμα του κάθε ξιπασμένου θεομπαίχτη, που διεκδικεί για τον εαυτό του δάφνες σοφίας, τιμής, δόξας, ανδρείας κτλ., οι οποίες δεν του αρμόζουν. Στην κατηγορία των ἀλαζόνων της κωμωδίας συγκαταλέγονται φιλόσοφοι, γιατροί, ποιητές, μάγειροι, στρατιώτες και άλλοι. 186 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 112. κάτωχρους: Στην αρχαία Αθήνα το ιδεώδες για τον άνδρα ήταν να έχει ηλιοκαμένο δέρμα ως αποτέλεσμα της έκθεσής του στον ήλιο, δηλαδή της δημόσιας δράσης και παρουσίας του. Η λευκή επιδερμίδα, που συνδέεται με τον εσωτερικό χώρο, είναι γνώρισμα των γυναικών, που βρίσκονται κλεισμένες μέσα στο σπίτι. Ο εσωτερικός χώρος και το σκοτάδι εδώ παραπέμπουν επίσης στην απάτη και την υπουλία. 114. Σωκράτης: Για τον Σωκράτη και τον τρόπο με τον οποίο τον αντιμετώπισε η εποχή του, βλ. σελ. 43-44 και Παράλληλα Κείμενα σελ.... 114. Χαιρεφών: Μαθητής του Σωκράτη, ο οποίος δεν εμφανίζεται επί σκηνής στη σωζόμενη μορφή του έργου, αλλά που ενδέχεται να είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στην πρώτη, χαμένη εκδοχή (για τις δύο εκδοχές των Νεφελών, βλ. Εισαγωγή στην Κωμωδία, σελ. 22). 119. τους φασιανούς που θρέφει ο Λεωγόρας: Ο φασιανός, όπως και τα άλογα ράτσας, στα οποία έγινε αναφορά προηγουμένως, παραπέμπει ξανά στην επιδειξιομανία των κοινωνικών ομάδων με τις οποίες ο Φειδιππίδης συναναστρέφεται. Μέλος αυτών των ομάδων ήταν και ο Λεωγόρας, εξ αγχιστείας συγγενής του Περικλή και πατέρας του ρήτορα Ανδοκίδη. Ο Αριστοφάνης, δηλαδή, εδώ, μετά τον Σωκράτη κοροϊδεύει έναν ακόμη πραγματικό Αθηναίο της εποχής του, ο οποίος μάλιστα καταγόταν από τον ίδιο δήμο όπως αυτός, τον δήμο Κυδαθηναίων. Αυτή η πρακτική της Παλαιάς Κωμωδίας, όπως γράψαμε και στην Εισαγωγή, είναι γνωστή ως ὀνομαστὶ κωμῳδεῖν. Σημειωτέον ότι ο γιος του Λεωγόρα Ανδοκίδης, θα συνδεθεί λίγα χρόνια αργότερα, το 415 π.Χ., με το περιβόητο σκάνδαλο της κοπής των Ερμών. Η λεπτομέρεια δεν σχετίζεται βεβαίως άμεσα με τις Νεφέλες, αλλά μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε καλύτερα τους υπαινιγμούς του Αριστοφάνη: η υπεροπτική συμπεριφορά των εύγλωττων, κομψευόμενων και μοντέρνων νέων με τους οποίους συναναστρέφεται ο Φειδιππίδης —τέτοιοι ήταν κατά την κοινή αντίληψη οι καλύτεροι μαθητές των Σοφιστών και προϊόντα της ανήθικης διδασκαλίας τους— συνεπάγεται γενικότερη ασέβεια προς τα παραδοσιακά χρηστά ήθη. Διά του λόγου το αληθές, ο Φειδιππίδης σε λίγο θα αδιαφορήσει πλήρως για τα βάσανα του πατέρα του, τα οποία ο ίδιος προκάλεσε, παραβιάζοντας μια από τις ιερότερες ηθικές επιταγές: την απόδοση τιμής στον πατέρα. 122-123. δυο λόγους ... έχουν: Ο Στρεψιάδης αναφέρεται στους «λόγους», την επιχειρηματολογία, λες και πρόκειται για κάτι απτό, υλικό, που βρίσκεται στην κατοχή των μεριμνοφροντιστῶν του Σωκράτη —και το οποίο βεβαίως εμπορεύονται. Αυτή η μετατροπή μιας αφηρημένης έννοιας, όπως η ρητορική - σοφιστική επιχειρηματολογία, σε συγκεκριμένη προοιωνίζεται την αναμέτρηση του προσωποποιημένου πια Δίκαιου Λόγου με τον Άδικο Λόγο παρακάτω, στον «Επιρρηματικό Αγώνα». 128. ούτε έναν οβολό: Για το νομισματικό σύστημα της αρχαίας Αθήνας, βλ. σχόλιο στον στ. 22. 129-130. τους καβαλάρηδες ... χάσω; Βλ. σχόλιο στους στ. 111-112. Βυζαντινό χειρόγραφο των μέσων του 15ου αιώνα, που διασώζει το κείμενο του «Πλούτου» και των «Νεφελών». Ο «Πλούτος», οι «Νεφέλες» και οι «Βάτραχοι» ήταν οι πιο αγαπημένες κωμωδίες των Βυζαντινών, αυτές που αντιγράφονταν περισσότερο και διδάσκονταν στα σχολεία ως πηγές ηθικών διδαχών αλλά και ως υποδείγματα της γνήσιας αττικής διαλέκτου. Σχόλια στις Νεφέλες ΤΙ ΕΝΔΙΕΦΕΡΕ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΝ ΣΩΚΡΑΤΗ ΩΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟ; Οι μαρτυρίες κυρίως του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα παρουσιάζουν εντελώς διαφορετική εικόνα από ό,τι οι «Νεφέλες» για τα φιλοσοφικά ενδιαφέροντα του Σωκράτη εμφανίζοντάς τον να ασχολείται με τον κλάδο της Ηθικής παρά της φυσικής φιλοσοφίας. Ηθική είναι ο φιλοσοφικός κλάδος που εξετάζει την ανθρώπινη ζωή και συμπεριφορά, με στόχο την αναζήτηση της ευτυχίας και της δικαιοσύνης. Σύμφωνα με ρήση που αποδίδεται στον Σωκράτη, «δεν αξίζει τον κόπο ο άνθρωπος να ζει μια ζωή χωρίς τον φιλοσοφικό έλεγχο των πραγμάτων» (ὁ ἀνεξέταστος βίος οὐ βιωτὸς ἀνθρώπῳ). Αυτός ο σωκρατικός έλεγχος στόχευε στην ανακάλυψη της πραγματικής γνώσης, η οποία κρύβεται μέσα στον άνθρωπο, έστω και αν αυτός δεν το συνειδητοποιεί μπερδεύοντας τη γνώση με τη δόξαν, την υποκειμενική και κατά κανόνα λανθασμένη προσωπική άποψη. Δουλειά του ιδίου του Σωκράτη δεν ήταν να διδάξει, να εμφυτεύσει γνώσεις, καθώς ο ίδιος ισχυριζόταν πως δεν γνώριζε τίποτε (ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα) —στάση γνωστή ως «σωκρατική ειρωνεία». Η αρετή για τον Σωκράτη ήταν μεν διδακτή, απαιτούσε όμως την κατάλληλη μέθοδο— κι αυτή δεν ήταν η από καθέδρας και επί πληρωμή διδασκαλία των Σοφιστών, με τους οποίους ο πλατωνικός τουλάχιστον Σωκράτης παρουσιάζεται να βρίσκεται σε διαρκή διαφωνία και σύγκρουση. Οι Σοφιστές πρέσβευαν τον ηθικό σχετικισμό: δεν υπάρχει μία και μόνη αντικειμενική αλήθεια, αλλά προσωπικές τοποθετήσεις· και μέτρο των πάντων είναι ο άνθρωπος (πάντων χρημάτων μέτρον ἅνθρωπος, κατά τον σοφιστή Πρωταγόρα). Αντίθετα, ο Σωκράτης πίστευε ότι η αλήθεια υπάρχει και είναι μία. Για την αποκάλυψη της πραγματικής γνώσης ο Σωκράτης, ο οποίος ήταν γιος μαμής, χρησιμοποιούσε την περίφημη «μαιευτική μέθοδο: υποβάλλοντας τις κατάλληλες ερωτήσεις, δηλαδή μέσα από τον διερευνητικό διάλογο, βοηθούσε τον άνθρωπο να «βγάλει» τη γνώση από μέσα του, όπως η μαμή βοηθά την έγκυο να γεννήσει το παιδί της. Κατά τον Σωκράτη κανείς άνθρωπος δεν είναι συνειδητά κακός (οὐδεὶς ἑκὼν κακός). Προϋπόθεση όμως της αρετής είναι η γνώση της αλήθειας. Ο Σωκράτης δεν έγραψε ποτέ τίποτα. Ποτέ του επίσης δεν δημιούργησε φιλοσοφική σχολή. Η διδασκαλία του λάμβανε χώρα στα γυμνάσια και τις παλαίστρες. 187 137. θα κείτομαι εδώ χάμω; Ο Στρεψιάδης χρησιμοποιεί μεταφορά από το άθλημα της πάλης: «με έριξες κάτω (Φειδιππίδη), αλλά νομίζεις πως δεν θα αντισταθώ;». Η αντίσταση είναι, βεβαίως, ότι θα πάει ο ίδιος στον Σωκράτη. 143. και δεν χτυπάω την πόρτα: Στην κωμωδία, αλλά και στην τραγωδία, απαντά συχνά αυτή η τυπική σκηνή θυροκρουσίας. Μεταξύ άλλων η θυροκρουσία προετοιμάζει το κοινό για μια σπουδαία συνάντηση, η οποία σηματοδοτεί μια εξίσου σοβαρή εξέλιξη στην πλοκή. 145. Στρεψιάδης, Φειδωνίδης, Κικυννιώτης: Σε επίσημες περιστάσεις οι αρχαίοι Αθηναίοι παρουσίαζαν τον εαυτό τους χρησιμοποιώντας το πρώτο τους όνομα (Στρεψιάδης), το πατρωνυμικό (γιος του Φείδωνα) και το δημοτικό τους (από τον δήμο της Κίκυννας). Η «υπηρεσιακή» αυτοπαρουσίαση του Στρεψιάδη ενώπιον του Μαθητή εδώ είναι ένδειξη ότι παίρνει τη μαθητεία του στο Φροντιστήριο στα σοβαρά. 146. είσαι αμόρφωτος: Σε ολόκληρη αυτή τη σκηνή ο Αριστοφάνης θα εκμεταλλευτεί τη μεγάλη αντίθεση ανάμεσα στον ἄγροικον Στρεψιάδη, που είναι βαθιά ριζωμένος στη γη, και στους λεπτεπίλεπτους (κυριολεκτικά και μεταφορικά!) Σωκρατικούς, που αιθεροβατούν. 151. δεν είναι ανακοινώσιμο: Στο πρωτότυπο ο Μαθητής χρησιμοποιεί τη φράση οὐ θέμις, η οποία χρησιμοποιούνταν ως επί το πλείστον για απαγορεύσεις θρησκευτικού τύπου, ειδικά για την απαγόρευση της αποκάλυψης των ιερών μυστηρίων. 155. μυστήρια: Μυστήρια στην αρχαία ελληνική θρησκεία αποκαλούνταν ειδικές τελετουργίες, στις οποίες συμμετείχαν μόνο επιλεγμένες ομάδες ανθρώπων. Η συμμετοχή επιτρεπόταν κατόπιν σειράς δοκιμασιών, οι οποίες αναδείκνυαν ποιος άξιζε να γίνει μύστης. Το περιεχόμενο των τελετουργιών ήταν άκρως απόρρητο και η αποκάλυψή τους τιμωρούνταν συχνά με θάνατο. Τα πιο διάσημα μυστήρια στην Αττική ήταν τα Ελευσίνια. Ένας κλάδος φιλοσόφων, οι γνωστοί ως Πυθαγόρειοι, αντιμετώπιζαν πράγματι τη διδασκαλία ως μύηση. Ο Μαθητής αντιμετωπίζει εδώ το Φροντιστήριο ως ιερό τόπο και κατ᾽ επέκταση τον Σωκράτη, τον οποίο θα γνωρίσουμε σε πολύ λίγο, ως αρχιερέα. Παραλληλίζει την είσοδο στη σχολή του (και στη φιλοσοφία του) ως μύηση σε μυστηριακές τελετές. Σύντομα θα διαφανεί, 188 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης φυσικά, ότι ο αριστοφανικός Σωκράτης δεν πιστεύει στις παραδοσιακές θεότητες: οι Νεφέλες, που θα αποτελέσουν και τον Χορό του έργου, είναι το σύμβολο της νέας πίστης. Ο ίδιος ο Σωκράτης φυσικά εκλαμβάνει τη στάση του αυτή ως απελευθερωμένο ορθολογισμό. Ο Στρεψιάδης θεωρεί ότι ο Σωκράτης λατρεύει... αέρα κοπανιστό —και βεβαίως το χρήμα! 157. του ψύλλου ο πήδος: Ένα από τα ενδιαφέροντα του Φροντιστηρίου είναι η εντομολογία, όπως θα επιβεβαιώσει και η κατοπινή πληροφορία για την... εντερολογία του κουνουπιού! Υπάρχουν ενδείξεις ότι οι φυσικοί φιλόσοφοι της περιόδου αυτής πράγματι έστρεφαν την προσοχή τους σε τέτοιου είδους μελέτες. Είναι σαφές πως ο Αριστοφάνης εδώ επιθυμεί να παρουσιάσει τις έρευνες του Φροντιστηρίου ως γελοιωδώς σχολαστικές και ανούσιες, σκέτο χάσιμο χρόνου και απάτη (αν σκεφτεί κανείς ότι οι μαθητές πληρώνουν αδρά γι᾽ αυτές). 158-160. το φρύδι του Χαιρεφώντα ... το κεφάλι του Σωκράτη: Πιθανότατα, ο Αριστοφάνης εδώ υπαινίσσεται δύο εξωτερικά χαρακτηριστικά των συγκεκριμένων προσωπικοτήτων, από τη μια τα δασιά φρύδια του Χαιρεφώντα, από την άλλη τη φαλάκρα του Σωκράτη. 163-165. και στο κερί... μετράει: Ο Σωκράτης βουτά τον ψύλλο στο ζεστό λιωμένο κερί. Αφήνει το κερί να κρυώσει και να πήξει και τότε το αφαιρεί έχοντας δημιουργήσει ακριβές εκμαγείο των ποδιών του ψύλλου, με το οποίο μετράει το άλμα του! 169. ο Σφηττιώτης Χαιρεφώντας: Από τον δήμο του Σφηττού (περιοχή κοντά στον Υμηττό). 179. εντερευνάει: Κωμικό εύρημα του μεταφραστή, που συνδυάζει το έντερο και το ερευνώ. Ο Σωκράτης παρουσιάζεται εδώ ως ειδικός όχι μόνο στην εντομολογία, αλλά και στην ακουστική. Έχουμε στη διάθεσή μας μαρτυρίες ότι τον 5ο αιώνα είχαν αναπτυχθεί παρόμοιες (όχι φυσικά τόσο αστείες) θεωρίες για την προέλευση του ήχου και της ακοής (πρβλ. και το Παράλληλο Κείμενο από τις Θεσμοφοριάζουσες στη σελ.....). Ο αριστοφανικός Σωκράτης αποτελεί κωμικό συνδυασμό όλων των τύπων φιλοσόφου της εποχής του! 181. θα ξεφεύγει απ᾽ τις μηνύσεις: Ο Στρεψιάδης δεν χάνει ευκαιρία να υπενθυμίζει στους θεατές τον πραγματικό λόγο της επίσκεψής του στο Φροντιστήριο. Όσο κι αν τον θαμπώνουν οι εξυπνακίστικες αερολογίες που με στόμφο του αραδιάζει ο Μαθητής, αυτός ήρθε εδώ για κάτι πρακτικό: να διδαχθεί τον τρόπο να ξεγελάσει τους δανειστές του. 185. τους δρόμους και τις φάσεις της σελήνης: Η αναφορά μας προετοιμάζει για την επίδειξη των αστρονομικών οργάνων λίγους στίχους παρακάτω. Οι αρχαίοι πίστευαν ότι η γη μένει ακίνητη και ότι τα ουράνια σώματα περιστρέφονταν γύρω της. 192-194. έριξε ... παλαίστρα: Ο Σωκράτης δίνει την εντύπωση ότι θα προσφέρει στους μαθητές του που λιμοκτονούν πνευματική τροφή, επιδεικνύοντάς τους τη λύση κάποιου περίπλοκου γεωμετρικού προβλήματος (θα τους τη σχεδιάσει πάνω στη στάχτη που έριξε στο τραπέζι χρησιμοποιώντας ως διαβήτη το σουβλί). Αντ᾽ αυτού όμως, αποκαλύπτεται, πάει στην παλαίστρα και κλέβει το ιμάτιο κά- Σχόλια στις Νεφέλες ποιου φουκαρά (οι αρχαίοι φοβούνται πολύ τέτοιους λωποδύτας: αρχαία λέξη, που σήμαινε «κλέφτες ρούχων»). Σκοπός του προφανώς είναι να πουλήσει ό,τι πολύτιμο θα αρπάξει από εκεί και να εξασφαλίσει έτσι το δείπνο τους. Οι τεχνικές γνώσεις και η επινοητικότητα του Σωκράτη χρησιμοποιούνται για μια ευτελή μικροκλοπή. Ο Σωκράτης του Αριστοφάνη δεν είναι μόνο απατεώνας, αλλά και κλεφτρόνι! 195. Θαλή: Τον Θαλή τον Μιλήσιο, έναν από τους σπουδαιότερους φυσικούς φιλοσόφους της αρχαιότητας. Ο Θαλής έζησε τον 7ο – 6ο αι. π.Χ. και διακρίθηκε στα μαθηματικά, την αστρονομία, τη φυσική, τη μηχανική και αλλού. Η επιστημονική του δράση έμεινε παροιμιώδης —σε βαθμό που ακόμη και απλοί, αμόρφωτοι άνθρωποι, όπως ο Στρεψιάδης, είχαν ακούσει για τα κατορθώματά του. Με τον αριστοφανικό Σωκράτη τον συνδέουν λαϊκές παραδόσεις, που ήθελαν τον φιλόσοφο να απορροφάται τόσο πολύ από την παρατήρηση των μετεώρων, ώστε να μη βλέπει μπροστά του —μέχρι που μια μέρα έπεσε σ᾽ ένα πηγάδι.1 Σε λίγα λεπτά οι θεατές θα δουν τον Σωκράτη σε τέτοια σκηνή ακριβώς: να μελετά τα ουράνια μετέωρος πάνω σε ένα κοφίνι και να θεωρεί οτιδήποτε βρίσκεται στο έδαφος, συμπεριλαμβανομένου του Στρεψιάδη που τον διακόπτει αναιδώς, ως ανάξιο λόγου και εφήμερο. 198. μαθητής διψάω να γίνω: στο πρωτότυπο χρησιμοποιείται το ρήμα μαθητιάω (˂ μαθητιῶ). Ρήματα με τέτοιες καταλήξεις δηλώνουν παθολογικές καταστάσεις. Απ᾽ ό,τι έχει ακούσει μέχρι τώρα, ο Στρεψιάδης καταλαμβάνεται από αρρωστημένο πάθος να γίνει μαθητής του Σωκράτη. 1 Βλ. Αρχαία Ελληνικά Β΄ Γυμνασίου, Περίπλους (Κεφ. 2.1) ΟΙ ΦΥΣΙΚΟΙ (“ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ”) ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ Ο Σωκράτης θεωρείται σταθμός στη φιλοσοφία. Η σημαντική τομή που επέφερε είναι ότι έστρεψε την προσοχή της σκέψης από τη φύση και το σύμπαν στον άνθρωπο. Αντίθετα, ο αριστοφανικός Σωκράτης διατηρεί πολλά από τα χαρακτηριστικά όχι μόνο των Σοφιστών (βλ. παρακάτω) αλλά και των διανοητών εκείνων που συμβατικά εκπροσωπούν την προηγούμενη φάση εξέλιξης της φιλοσοφίας και ονομάζονται “Προσωκρατικοί” (αν και πολλοί από αυτούς ήταν σύγχρονοι του Σωκράτη). Οι σημαντικότεροι από τους Προσωκρατικούς ήταν ο Θαλής, ο Παρμενίδης, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης, ο Ηράκλειτος, ο Πυθαγόρας, ο Αναξαγόρας και ο Δημόκριτος. Οι φιλόσοφοι αυτοί, οι πρώτοι που επιχείρησαν να εξηγήσουν τον κόσμο με λογικούς και όχι με μυθολογικούς και θεολογικούς όρους, εργάστηκαν πάνω στα κεντρικά ερωτήματα της ύπαρξης: από πού προήλθε, από τι δημιουργήθηκε και πώς ανέπτυξε την ποικιλομορφία του ο κόσμος; Οι Προσωκρατικοί (που αποκλήθηκαν από τους μεταγενέστερους και φυσιολόγοι) έθεσαν τις βάσεις για την ανάπτυξη της επιστήμης των μαθηματικών, της αστρονομίας, της κοσμολογίας, αλλά και των επιστημών της φύσης. 189 190 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτων, Απολογία Σωκράτους 18b, 19b (μτφρ. Αντώνης Κ. Πετρίδης) Πολλοί είναι αυτοί που με κατηγορούν ενώπιόν σας εδώ και πάρα πολλά χρόνια ήδη — και δεν λένε την αλήθεια. Προσωπικά, αυτούς τους φοβάμαι περισσότερο από τον Άνυτο και τους δικούς του, αν και οι τελευταίοι είναι επίσης τρομεροί. Είναι όμως πιο τρομεροί, λαέ των Αθηνών, εκείνοι που σας έπιαναν από παιδιά και επιχειρούσαν να σας πείσουν εκτοξεύοντας εναντίον μου αναληθείς κατηγορίες, ότι τάχα υπάρχει ένας σοφός άνθρωπος που λέγεται Σωκράτης, που μελετά τα ουράνια σώματα και όλα όσα βρίσκονται κάτω από τη γη και που κάνει τον άδικο λόγο να υπερισχύει του δίκαιου. Τέτοια είναι η κατηγορία εις βάρος μου. Τα βλέπατε κι εσείς οι ίδιοι αυτά στην κωμωδία του Αριστοφάνη: έναν Σωκράτη να περιφέρεται εκεί και να λέει ότι αεροβατεί και μαζί κι άλλες πολλές ανόητες φλυαρίες, πράγματα για τα οποία εγώ δεν έχω ούτε μεγάλη ούτε καν μικρή γνώση. Και δεν τα λέω αυτά για να υποτιμήσω τη συγκεκριμένη επιστήμη ή όποιον είναι καταρτισμένος σε αυτήν — σε μια προσπάθεια ίσως να αποφύγω τα δικαστικά μπλεξίματα με τον Μέλητο — αλλά επειδή πραγματικά, άνδρες Αθηναίοι, εγώ δεν έχω καμία σχέση με τα πράγματα αυτά. Αντώνης Κ. Πετρίδης 201. με Λάκωνες που πιάστηκαν στην Πύλο: Αναφορά σε μια από τις σημαντικότερες μάχες του Πελοποννησιακού Πολέμου, η οποία έλαβε χώρα το 425 π.Χ. Κατά τη διάρκεια της μάχης οι Αθηναίοι με επικεφαλής τον Κλέωνα και τον Δημοσθένη εξανάγκασαν σε παράδοση 292 Σπαρτιάτες, ανάμεσα στους οποίους και 120 μέλη της σπαρτιατικής ελίτ, μετά από μακρά πολιορκία στο νησάκι της Σφακτηρίας, που βρίσκεται στον κόλπο της Πύλου. Το γεγονός συντάραξε το πανελλήνιο, καθώς οι Σπαρτιάτες είχαν τη φήμη ότι δεν παραδίνονται ποτέ. Άλλαξε επίσης τον ρουν του πολέμου, αφού οι Αθηναίοι με την απειλή ότι θα εκτελέσουν τους ομήρους εμπόδισαν τις οδυνηρές σπαρτιατικές επιδρομές στην Αττική και έτσι ανέκτησαν το χαμένο τους πλεονέκτημα. Τη χρονιά που διδάσκονται οι Νεφέλες (423 π.Χ.) οι όμηροι κρατούνταν δέσμιοι ήδη για δυο χρόνια. Βλέποντας τους μαθητές του Φροντιστηρίου ο Στρεψιάδης φέρνει στον νου του τους καταρρακωμένους και αποστεωμένους αυτούς αιχμαλώτους. 203. ερευνούνε το υπέδαφος: Η έρευνα του υπεδάφους συμπεριλαμβάνεται στις «ύποπτες» δραστηριότητες που ο πλατωνικός Σωκράτης στην Απολογία λέει ότι του απέδιδαν οι κατήγοροί του — συμπεριλαμβανομένου του Αριστοφάνη. 219. που ᾽ναι για κλήρους: Κληρούχοι ονομάζονταν οι Αθηναίοι πολίτες που λάμβαναν κομμάτια γης σε περιοχές εκτός Αττικής, τις οποίες είχε υπό τον έλεγχό της η Αθήνα. Τέτοιοι κλήροι είχαν πρόσφατα (το 427 π.Χ.) δοθεί στη Λέσβο και μάλιστα με όρους σκληρούς και άδικους για τους ντόπιους, κατ᾽ ουσίαν αποικιοκρατικούς. Ο πονηρός Στρεψιάδης μυρίζεται ευκαιρία εδώ για τον απλό ανθρωπάκο (εξ ου και χαρακτηρίζει το όλο πράγμα «δημοκρατικό τέχνασμα»: αν μάθαινε πώς να μετρά τους κλήρους της γης, θα μπορούσε ίσως να ξεκλέψει κανένα επιπλέον κομματάκι για τον εαυτό του!). 222. χάρτης της γης όλης: Η γεωγραφία και η χαρτογραφία ήταν μια ακόμη ενασχόληση των Προσωκρατικών. Τον πρώτο ελληνικό χάρτη φέρεται να σχεδίασε ο Αναξίμανδρος. 224. δε βλέπω συνεδρία δικαστηρίου: Η δικομανία των Αθηναίων, ιδιαίτερα των ηλικιωμένων, που φέρονται να βλέπουν τη συμμετοχή τους στο σώμα των ενόρκων ωφελιμιστικά, ως πηγή εισοδήματος (οι δικαστές λάμβαναν ημερήσια αποζημίωση ίση περίπου με ένα ημερομίσθιο), είναι το θέμα της κωμωδίας Σφήκες, που ο Αριστοφάνης δίδαξε αμέσως μετά τις Νεφέλες, το 422 π.Χ. Η κωμωδία είναι βαθιά αυτοκριτικό είδος: δεν υπάρχει ανθρώπινη κακία, ατομική ή συλλογική, που να μην εκτίθεται ενώπιον του κοινού. Αυτή η κριτική ενδοσκόπηση αναδεικνύει τη δύναμη της αθηναϊκής δημοκρατίας. 228-229. εμείς / κι ο Περικλής την κοπανίσαμε όλη: Ο μεταφραστής αποδίδει εδώ ευρηματικά το αρχαίο παρατείνομαι ως «κοπανίζω». Ο Αριστοφάνης εκμεταλλευόμενος τη διπλή σημασία του ρήματος αναφέρεται ταυτόχρονα στο μακρόστενο σχήμα της Εύβοιας (παρατείνω: τραβώ κάτι, ώστε να εκταθεί), αλλά και στη βίαιη καταστολή της εξέγερσης των Ευβοέων συμμάχων το 446 π.Χ. με πρωτοστάτη τον Σχόλια στις Νεφέλες 191 Περικλή (παρατείνω: χτυπώ κάποιον και τον ρίχνω αναίσθητο στο έδαφος). Οι εξεγέρσεις των συμμάχων ήταν μόνιμη πηγή ανησυχίας για την Αθήνα, που πολύ νωρίς μετά τα Μηδικά αντιμετώπιζε πλέον τις πόλεις που συμμετείχαν στη Δηλιακή Συμμαχία όχι ως συμμάχους αλλά ως υποτελείς. Ο Περικλής, τον οποίο ο Θουκυδίδης σχεδόν αγιοποιεί, αντιμετώπιζε συχνά επιθέσεις εκ μέρους των κωμικών ποιητών —και του Αριστοφάνη του ιδίου (π.χ. στην κωμωδία Αχαρνείς του 425 π.Χ)— ως φιλοπόλεμος και σκληρός ιμπεριαλιστής, υπεύθυνος σε μεγάλο βαθμό και για τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. 233. θα σας τσούξει: Η σκηνή αυτή κλείνει με τόνο πικρό. Η σπαρτιατική στρατηγική πραγματικά «έτσουζε» τους Αθηναίους, καθώς οι επιδρομές των Λακεδαιμονίων στην αττική ύπαιθρο κάθε καλοκαίρι κατέστρεφαν την αγροτική παραγωγή και τρομοκρατούσαν τον πληθυσμό, ο οποίος αναγκαζόταν να συσσωρευθεί στην εντός των τειχών πόλη. Αυτό το γεγονός ήταν η βασική αιτία του τρομερού λοιμού του 429 π.Χ., ο οποίος στοίχισε τη ζωή στον Περικλή. Η Σπάρτη έμελλε «να έρθει ακόμη πιο κοντά» στην Αθήνα δέκα χρόνια μετά τις Νεφέλες, το 413π.Χ., όταν θα καταλάμβανε τη Δεκέλεια στα βόρεια της Αττικής, στρατηγικό σημείο που ήλεγχε την επικοινωνία με τη Βοιωτία και την Εύβοια. Από τη Δεκέλεια οι Σπαρτιάτες επρόκειτο να αποκλείσουν την Αττική και να την απειλήσουν με οικονομική ασφυξία. 234. ποιος είναι εκεί στο κρεμαστό κοφίνι; Ο Σωκράτης εμφανίζεται στη σκηνή με εντυπωσιακό τρόπο: κάθεται με το βλέμμα καρφωμένο στα ουράνια μέσα σε ένα καλάθι, το οποίο κρέμεται από ένα θεατρικό μηχάνημα, που ονομαζόταν μηχανή, γερανός ή κράδη. Το θεατρικό αυτό μηχάνημα χρησιμοποιούνταν στην τραγωδία για τις εισόδους του λεγόμενου ἀπὸ μηχανῆς θεοῦ, ο οποίος, κυρίως στον Ευριπίδη, εμφανιζόταν προς το τέλος του έργου, για να δώσει λύση στα αδιέξοδα της πλοκής. Με το τέχνασμα αυτό ο Αριστοφάνης, ο οποίος αξιοποίησε πολλές φορές κωμικά το μηχάνημα, αφενός παρωδεί τη γνωστή θεατρική σύμβαση, αφετέρου ειρωνεύεται τον ίδιο τον Σωκράτη, που εμφανίζεται την ίδια στιγμή και ως... συνεπής επιστήμονας (πώς να μελετήσει κανείς τα ουράνια με ακρίβεια από το έδαφος;!) και ως... θεός! Για το τελευταίο μάς έχει προετοιμάσει και η αντιμετώπιση του Φροντιστηρίου ως ιερού τόπου και της εισόδου σε αυτό ως μύησης σε θρησκευτικά μυστήρια. 239. τι με καλείς, εφήμερο εσύ πλάσμα; Διά του λόγου το αληθές ο Σωκράτης κοιτάζει αφ᾽ υψηλού (ξανά, κυριολεκτικά και μεταφορικά) τον Στρεψιάδη, σαν θεός, και τον αποκαλεί «εφήμερο»: από τη μια με την έννοια του θνητού και πεπερασμένου, από την άλλη του ανθρώπου που ασχολείται με τα τετριμμένα και τα καθημερινά, σε αντίθεση με τον Σωκράτη, που ασχολείται με τα μεγάλα και τα αιώνια! 192 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 245-246. αν δεν κρεμνούσα το πνεύμα μου: στους στίχους αυτούς ο Αριστοφάνης παρωδεί τις απόψεις ενός γνωστού προσωκρατικού φιλοσόφου, του Διογένη από την Απολλωνία. Οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι απέδιδαν την αρχή και τη σύσταση των όντων σε ένα ή περισσότερα από τα τέσσερα στοιχεία του σύμπαντος: τη γη, τον αέρα, τη φωτιά και το νερό. Ο Διογένης πίστευε πως ο νους και η ψυχή των έμβιων όντων αποτελείται από αέρα· και ο αέρας αυτός έπρεπε να είναι αγνός και ξηρός, για να μπορέσει ο νους και η ψυχή να δουλέψει. Έτσι κι ο Σωκράτης απλώνει το πνεύμα του στον αέρα να στεγνώσει, για να μπορέσει να διαμορφώσει τους υψιπετείς του στοχασμούς! 246-247. τη φίνα / σκέψη μου με τον όμοιο της αέρα: Και πάλι κατά τον Διογένη από την Απολλωνία ο αέρας αποτελείται από τα πιο μικροσκοπικά μόρια ύλης. Αυτός είναι και ο λόγος που πιστεύει ότι η ψυχή είναι φτιαγμένη από αέρα. Το αστείο του Αριστοφάνη εδώ είναι ότι διανοούμενοι όπως ο Σωκράτης δεν αεροβατούν μόνο, αλλά κυρίως... αερολογούν, αφού στο κεφάλι τους δεν υπάρχει μυαλό, αλλά αέρας! Με παρόμοιο τρόπο, ως ύπουλο ρήτορα με γλώσσα ροδάνι αλλά εν τέλει χωρίς καμιά ουσία, θα παρουσιάσει ο Αριστοφάνης τον Ευριπίδη (στους Βατράχους, 405 π.Χ.), αλλά και άλλους διανοουμένους τους οποίους κατατάσσει σε αυτή την κατηγορία. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ξενοφών, Απομνημονεύματα 1.1.10 (μτφρ. Β. Λιαπής) Ούτε για τη φύση του παντός συζητούσε [ενν. ο Σωκράτης], όπως οι πιο πολλοί από τους άλλους [φιλοσόφους], ούτε διερευνούσε τι λογής είναι αυτό που οι σοφιστές ονομάζουν «κόσμο» και ποια η γενεσιουργός αιτία των ουρανίων σωμάτων και φαινομένων. Αντίθετα, μάλιστα, αποδείκνυε πόσο μωροί είναι όσοι ασχολούνται με τέτοια πράγματα. Πρώτα-πρώτα τους ρωτούσε αν πιστεύουν ότι γνωρίζουν επαρκώς τα ανθρώπινα και γι᾽ αυτό στρέφονται πλέον στην έρευνα τέτοιων πραγμάτων, ή αν το θεωρούν σωστό και πρέπον να αφήνουν τα ανθρώπινα και να καταπιάνονται με τα θεία. 249. του στοχασμού τη δρόσο: Στη φυσική θεωρία του Διογένη, ξανά, στις στερεές ουσίες αποδίδεται η ιδιότητα να προσελκύουν την υγρασία. Έτσι κι ο Σωκράτης, αν επιχειρήσει να εξετάσει τα ουράνια από τη γη, κινδυνεύει να δει το μυαλό του να απορροφάται από το χώμα! Η ουσία του αστείου είναι ότι ο Σωκράτης λέει ασυναρτησίες. 251. συμβαίνει το ίδιο και στα κάρδαμα: Το αστείο εδώ ανήκει στην κατηγορία εκείνων που συσχετίζουν μια υψηλή και μια εντελώς ταπεινή ιδέα, με τρόπο που ρίχνει απότομα και κωμικά το επίπεδο («κωμική αντικλιμάκωση»). Ο Σωκράτης εδώ επιχειρεί να κάνει λιανά τα πράγματα για τον ἄγροικον Στρεψιάδη. Πώς μπορεί να δώσει στον αμόρφωτο αυτό να καταλάβει την υψηλή του φιλοσοφική σκέψη; Μα αν σκεφτεί ότι και τα κάρδαμα, που ως αγρότης που είναι τα ξέρει καλά, απορροφούν την υγρασία, όπως ακριβώς η γη απειλεί να απορροφήσει το μυαλό του! 257. ρητορική θέλω να μάθω: Ο Στρεψιάδης επανέρχεται στο ζητούμενο και μας υπενθυμίζει ότι ο Σωκράτης είναι ιδιότυπο μείγμα φυσικού φιλοσόφου και σοφιστή. Δεν ερευνά μόνο τα μετέωρα, δεν κινείται αποκλειστικά και μόνο στην ουράνια σφαίρα, αλλά γνωρίζει καλά και την πραγματική ζωή και κατέχει τα μέσα που μπορούν να σε βοηθήσουν να επιβιώσεις —έστω και αν τα μέσα αυτά είναι ανήθικα. Σχόλια στις Νεφέλες 193 Θεατρικά μιλώντας, είναι σημαντικό το γεγονός ότι τη στιγμή που η συζήτηση αλλάζει θέμα και από τα ουράνια μεταβαίνει στα επίγεια και τα εντελώς... γήινα, ο Σωκράτης κατεβαίνει από το κοφίνι του και πατά στο έδαφος. Τέτοιου είδους χειρονομίες είναι καίριες στο θέατρο και πρέπει να τις προσέχουμε. Στο θέατρο καμιά κίνηση, κανένας λόγος, καμιά λεπτομέρεια γενικώς δεν είναι ασήμαντη: όλα έχουν συμβολικό νόημα. 261. ιππική: Ο Στρεψιάδης αναφέρεται στην όλη εμπλοκή του γιου του με τα άλογα σαν να πρόκειται για αρρώστια. Πιο πάνω είχε εφεύρει τον ψευδοϊατρικό όρο ἵππερος, για να περιγράψει την ίδια κατάσταση. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Ξενοφών, Απομνημονεύματα 1.1.16 αὐτὸς δὲ περὶ τῶν ἀνθρωπείων ἀεὶ διελέγετο σκοπῶν τί εὐσεβές, τί ἀσεβές, τί καλόν, τί αἰσχρόν, τί δίκαιον, τί ἄδικον, τί σωφροσύνη, τί μανία, τί ἀνδρεία, τί δειλία, τί πόλις, τί πολιτικός, τί ἀρχὴ ἀνθρώπων, τί ἀρχικὸς ἀνθρώπων, καὶ περὶ τῶν ἄλλων, ἃ τοὺς μὲν εἰδότας ἡγεῖτο καλοὺς κἀγαθοὺς εἶναι, τοὺς δ’ ἀγνοοῦντας ἀνδραποδώδεις ἂν δικαίως κεκλῆσθαι. 265-266. ποιους θεούς ... μονέδα δεν υπάρχει: Ο υπαινιγμός είναι πως ο άθεος Σωκράτης θεοποιεί το χρήμα και ορκίζεται μόνο σ᾽ αυτό! Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης παίζει με τις δύο έννοιες της λέξης νόμισμα: την κοινή σημασία που επιβιώνει και σήμερα, αλλά επίσης τη σημασία «κάτι στο οποίο πιστεύω». 267-268. στου Βυζαντίου / τις σιδερένιες: Η πόλη του Βυζαντίου στον Βόσπορο, πρόγονος της Κωνσταντινούπολης, χρησιμοποιούσε σιδερένιο νόμισμα σε αντίθεση με την κοινή ελληνική πρακτική. Το αστείο φαίνεται πως κρύβεται στην προσπάθεια του κουτοπόνηρου Στρεψιάδη να τη βγάλει πιο φτηνά, αφού τα σιδερένια νομίσματα είναι σαφώς υποτιμημένα! 273. κάθισε τότε στο ιερό ντιβάνι: Στο σημείο αυτό ξεκινά η «μύηση» του Στρεψιάδη στο Φροντιστήριο, η οποία έχει μερικά από τα τυπικά χαρακτηριστικά των μυστηριακών τελετών. Το πρώτο στοιχείο είναι η τοποθέτηση (ενθρόνιση) του μύστη σε ένα ιερό κάθισμα. Ακολουθεί το στεφάνωμα και το βάπτισμά του. H κωμωδία προκύπτει από το γεγονός ότι η διαδικασία που περιγράφεται δεν διαφέρει πολύ από αυτήν που ακολουθείται για την προετοιμασία του θύματος (του ιερού σφαγίου) για θυσία. Ο Στρεψιάδης, λοιπόν, κάθε άλλο παρά απολαμβάνει αυτή τη διαδικασία, αφού τού έρχονται στον νου μυθολογικές αφηγήσεις ανθρωποθυσιών. 274. πάρε τούτο το στεφάνι: τα σφάγια στολίζονταν με στέμματα, υφάσματα που κρέμονταν από τα κέρατά τους. Το στεφάνι θυμίζει στον κατατρομαγμένο Στρεψιάδη περισσότερο αυτά τα στέμματα, αλλά και το στεφάνωμα του ανθρώπινου θύματος, παρά το στεφάνι του μύστη. 275-276. μη με κάμετε θυσία ... Αθάμαντα: Από όλες τις μυθολογικές ιστορίες ανθρωποθυσιών στο μυαλό του Στρεψιάδη έρχεται αυτή του Αθά- 194 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης μαντα —όχι τυχαία, καθώς ο Αθάμας, βασιλιάς της Βοιωτίας, ήταν παντρεμένος με τη θεά Νεφέλη. Με τη Νεφέλη ο Αθάμας είχε δυο παιδιά, τον Φρίξο και την Έλλη. Εγκατέλειψε όμως την πρώτη του γυναίκα, για να παντρευτεί τη θνητή Ινώ. Ζηλεύοντας τα παιδιά της Νεφέλης, η Ινώ ξεγέλασε τον Αθάμαντα. Αχρήστευσε όλους τους σπόρους του σιταριού στην πόλη και έπεισε τους κατοίκους να ρωτήσουν το μαντείο γιατί δεν φυτρώνει η σοδειά. Ταυτόχρονα δωροδόκησε τους απεσταλμένους να πουν ότι ο χρησμός ζητούσε τη θυσία του Φρίξου. Την κρίσιμη στιγμή η Νεφέλη έσωσε τα παιδιά της στέλνοντας ένα χρυσόμαλλο κριάρι να τα αρπάξει. Σε μια από τις δύο τραγωδίες του Σοφοκλή που έφεραν τον τίτλο Αθάμας, o βασιλιάς εμφανιζόταν να κάθεται σε βωμό έτοιμος να θυσιαστεί ο ίδιος. Το γιατί δεν είναι εντελώς σαφές. Ίσως να έχει και δίκιο ο αρχαίος σχολιαστής και το αστείο εδώ να έγκειται στο ότι ο αδαής Στρεψιάδης μπερδεύει τον Αθάμαντα με τον Φρίξο. 281. φίνος σαν άχνη: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί διάφορες εκφράσεις που δηλώνουν τον έμπειρο και ιδιαίτερα εκλεπτυσμένο ομιλητή, ο οποίος μπορεί να διατυπώνει τα πιο περίτεχνα και αποτελεσματικά επιχειρήματα. Η εικόνα όμως του Στρεψιάδη που πασπαλίζεται με λεπτοαλεσμένο αλεύρι παραπέμπει και πάλι στην τελετουργική προετοιμασία του ιερού σφαγίου. Σχόλια στις Νεφέλες 195 ΠΑΡΟΔΟΣ (284-665) 284. ιερή...σιωπή: Πριν την έναρξη μιας τελετουργίας στην αρχαία Ελλάδα ο ιερέας καλεί τους παρευρισκομένους να τηρήσουν ιερή σιωπή, να συγκεντρωθούν δηλαδή και να αποδώσουν ιερότητα στη στιγμή. Η προτροπή αυτή μοιάζει με το πρόσχωμεν, που ακούγεται στην ορθόδοξη λειτουργία πριν την ανάγνωση του Ευαγγελίου. 286-289. Αέρα ... Αιθέρα ... Νεφέλες: Λίγο αργότερα ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ στην ίδια αυτή σκηνή ο Σωκράτης θα ορίσει διαφορετικά την «Αγία Τριάδα» του: Νεφέλες, Χάος, Αριστοφάνης, Γλώσσα. Ακόμη πιο κάτω θα ορκιστεί στην Αναπνοή, Βάτραχοι 892-894 το Χάος και τον Αέρα. Ο αριστοφανικός Ευριπίδης στους Βατράχους (στ. 892-894) προσεύχεται «στον ΔΙΟΝΥΣΟΣ Αιθέρα όπου βόσκει και στη στρόφιγγα της Γλώσσας ἴθι δὴ προσεύχου τοῖσιν ἰδιώταις θεοῖς. και στην Εξυπνάδα και στα Ρουθούνια που ξέρουν να ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ μυρίζονται» (δηλαδή στην ικανότητά του να οσμίζεται αἰθὴρ ἐμὸν βόσκημα καὶ γλώσσης στρόφιγξ τις ευκαιρίες σαν λαγωνικό, όπως έκανε λίγο πιο πριν καὶ ξύνεσι καὶ μυκτῆρες ὀσφραντήριοι, ο Στρεψιάδης, που μυρίστηκε την ευκαιρία να αρπάξει ὀρθῶς μ᾽ ἐλέγχειν ὧν ἂν ἅπτωμαι λόγων ένα κομματάκι γης!). Όλες αυτές οι «θεότητες» έχουν ως κοινό χαρακτηριστικό το ότι είναι... αέρας κοπανιστός, αλλά και το ότι προσωποποιούν τις δεξιότητες που οφείλει να έχει κάθε καλός απατεώνας. Το γεγονός ότι δεν υπάρχει σταθερότητα αλλά η «Αγία Τριάδα» αλλάζει κατά το δοκούν είναι μια ακόμη κωμική λεπτομέρεια που στοιχειοθετεί την αναξιοπιστία των σοφιστών. 287. που τη γη μας ανάερη σηκώνεις: Οι Προσωκρατικοί, από τον Αναξιμένη μέχρι τον Διογένη από την Απολλωνία, τις απόψεις του οποίου βλέπουμε να παρωδεί ξανά και ξανά ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες, πίστευαν ότι η γη αιωρείται στο κέντρο του σύμπαντος υποστηριζόμενη από ένα στρώμα αέρα. 288. Αιθέρα λαμπρέ: Αιθέρας είναι η αέρια μάζα που κινείται ανάμεσα στη γη και στον ουρανό. Δεν είναι σαφές πώς οι αρχαίοι διέκριναν τον Αιθέρα από τον Αέρα. 288-291. σεβάσμιες θεές...τη θωριά σας: Ο Σωκράτης εκφωνεί έναν «κλητικό ύμνο»: πρόκειται για ιδιαίτερο είδος προσευχής, με το οποίο οι πιστοί προσκαλούν τη θεότητα να εμφανιστεί ενώπιόν τους. Στην κωμική εκδοχή αυτού του κλητικού ύμνου πρέπει μάλλον να φανταστούμε ότι οι χειρονομίες του Σωκράτη είναι τόσο υπερβολικές και το ύφος του τόσο ψευδομεγαλοπρεπές, που καταντά γελοίος. 293. μη γίνω μουσκίδι: Ο Στρεψιάδης δεν μπορεί να αντιληφθεί την ιερότητα της στιγμής. Γελοιωδώς, παίρνει τα πάντα τοις μετρητοίς και τα ερμηνεύει κυριολεκτικά: αφού ο Σωκράτης καλεί τις Νεφέλες, σημαίνει ότι θα βρέξει, κι εγώ δεν έχω πάρει σακάκι! 300. με Νύμφες: Εννοεί τις Ωκεανίδες, τις κόρες του Ωκεανού, ο οποίος φέρεται ως πατέρας και των Νεφελών. Στη μυθολογία, οι Νεφέλες, οι Ωκεανίδες (που συγκροτούν τον Χορό στην τραγωδία Προμηθέας Δεσμώτης που αποδίδεται στον Αισχύλο) και οι Ναϊάδες είναι όλες νύμφες των συννέφων. 196 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 301. στου Ωκεανού του γονιού σας: Σύμφωνα με τις γεωγραφικές αντιλήψεις των αρχαίων, ο Ωκεανός βρίσκεται στις εσχατιές της γης. Κάποιοι τον αντιλαμβάνονταν ως ποταμό που την περιτριγυρίζει (όπως στον αναγεννησιακό χάρτη που βλέπετε, ο οποίος στηρίζεται στο έργο του αρχαίου γεωγράφου Κλαύδιου Πτολεμαίου), κάποιοι άλλοι ως θάλασσα στα δυτικά. 302-305. ο Νείλος ... του Μίμαντα ... στη Μαιώτιδα: Είναι τυπικό χαρακτηριστικό των κλητικών ύμνων να διατυπώνονται εικασίες για το πού μπορεί να βρίσκεται ο θεός τη στιγμή που ο πιστός τον επικαλείται. Ο ιερέας αναφέρεται σε γνωστούς τόπους λατρείας του θεού, οι οποίοι απλώνονται σε ένα πολύ ευρύ γεωγραφικό πεδίο. Έτσι δηλώνεται εμμέσως πως η λατρεία του θεού είναι καθολική και παγκόσμια. Για τις Νεφέλες επιλέγονται σημεία όπου περισσεύει η υγρασία, από την οποία οι Νεφέλες γεννιούνται, σύμφωνα με τις θεωρίες των προσωκρατικών για τη βροχή και συγκεκριμένα του Διογένη από την Απολλωνία: το υδάτινο σώμα που περικλείει τη γη (ο Ωκεανός), ένας ποταμός στη ζεστή Αίγυπτο (ο Νείλος), μια «λίμνη» στον υγρό βορρά (η Μαιώτις) και δύο ψηλά βουνά (ο Όλυμπος και ο Μίμαντας). 306. τη θυσία που προσφέρνω: Επίσης τυπικό στοιχείο των κλητικών ύμνων είναι η παράκληση προς τον θεό να αποδεχθεί τη θυσία, το «δέλεαρ» για την εμφάνισή του. Οι θυσίες στην αρχαία Ελλάδα ήταν δύο ειδών: (α) αιματηρές (θυσίες ζώων)· (β) αναίμακτες (καύση θυμιάματος, καρπών κλπ.· σπονδαί, δηλαδή έκχυση πάνω στον βωμό διαφόρων υγρών ουσιών, όπως κρασιού, γάλακτος, μελιού, λαδιού κλπ.). Το αστείο εδώ είναι πως ο απατεώνας Σωκράτης δεν προσφέρει καμία απολύτως θυσία! 318. του αιθέρα το μάτι: Ο ήλιος (συνηθισμένη ποιητική μεταφορά). 324. τη θεϊκή τη βροντή: Τόσο η έκφραση αυτή όσο και η... σωματική αντίδραση του Στρεψιάδη πιο κάτω δείχνουν ότι το εισόδιο άσμα του Χορού ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακό ως ηχητική εμπειρία. Ο αρχαίος Σχολιαστής υποθέτει ότι ο Αριστοφάνης πρέπει να χρησιμοποίησε εδώ ένα θεατρικό μηχάνημα που ονομαζόταν βροντεῖον και χρησιμοποιούνταν για τη μίμηση της βροντής και του κεραυνού. 332-333. που ποιητές / κωμικοί κακομοίρηδες κάνουν: Ο Αριστοφάνης συχνά κοροϊδεύει τα φτηνά αστεία που κάνουν... άλλοι κωμικοί ποιητές και που ο ίδιος... θα αποφύγει, τη στιγμή ακριβώς που τα κάνει! Ο υπέροχος αυτοσαρκασμός αυτού του είδους είναι χαρακτηριστικός της κωμικής του ιδιοφυΐας. (Δείτε και τη σύγκριση ανάμεσα στον Αριστοφάνη και τους βασικούς του αντιπάλους στην Παράβαση). 337. της Παλλάδας: Λατρευτικό επίθετο της Αθηνάς. Το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Παλλάδος, το οποίο φιλοτέχνησε ο γλύπτης Φειδίας, δέσποζε στον ναό της θεάς στην Ακρόπολη, τον Παρθενώνα. Σχόλια στις Νεφέλες 197 337. του Κέκροπα: Μυθικός βασιλιάς της Αθήνας, τον οποίο οι Αθηναίοι θεωρούσαν ως τον απώτατό τους πρόγονο και ως τον δημιουργό της πολιτισμένης κοινωνίας στην οποία ζούσαν. Μισός άνθρωπος, μισός φίδι, θεωρούνταν αὐτόχθων, δηλαδή παιδί της ίδιας της γης (ἡ χθών, γεν. τῆς χθονός). Η πολιτική ιδεολογία των Αθηναίων, η αίσθηση της υπεροχής τους έναντι των υπολοίπων ελληνικών ομάδων, στηριζόταν στο γεγονός ότι σε αντίθεση με τους άλλους Έλληνες δεν κατέληξαν στην Αττική μετά από μακρές περιπλανήσεις, αλλά αποτελούσαν παιδιά της ίδιας της γης τους. 340. τα άρρητα ιερά: Τα μυστήρια (το περιεχόμενο των οποίων απαγορεύεται να αποκαλυφθεί). 347. με την άνοιξη, η χάρη του Διόνυσου: Οι Αθηναίοι αφιέρωναν πέντε τουλάχιστον γιορτές αποκλειστικά στον Διόνυσο: κατά σειράν, αρχής γενομένης από τον Σεπτέμβριο (τον πρώτο μήνα του αττικού έτους), τα Οσχοφόρια, τα Μικρά ή κατ᾽ αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, τα Ανθεστήρια και τα Μεγάλα Διονύσια. Τα Μεγάλα Διονύσια, που ήταν και η κατεξοχήν γιορτή του θεάτρου, συνιστούσαν την κορύφωση της λατρείας του θεού και γιορτάζονταν στο άστυ κατά τον μήνα Ελαφηβολιώνα, που αντιστοιχεί με τον δικό μας Μάρτιο - Απρίλιο (βλ. Εισαγωγή στην Κωμωδία, σελ. 10). Με τις αναφορές τους στην Παλλάδα και τον Κέκροπα οι Νεφέλες παραπέμπουν στις μυθικές και θρησκευτικές απαρχές της Αθήνας. Αναγνωρίζουν επίσης με σεβασμό την προσήλωση των Αθηναίων στις παραδοσιακές θρησκευτικές τελετές και ειδικά τις ιερότερες από αυτές, τα Μυστήρια. Και τελειώνουν τιμώντας τον θεό του θεατρικού φεστιβάλ στο πλαίσιο του οποίου διδάσκεται η κωμωδία. Ιδιαίτερα η αντιστροφή δεν μπορεί παρά να προκαλεί απορία στο μυαλό του προσεκτικού θεατή: είναι ποτέ δυνατόν οι θεές - προστάτιδες των τεμπέληδων και των απατεώνων να τραγουδούν τέτοιο ύμνο στην πατροπαράδοτη ηθική και θρησκεία, η οποία λατρεύει θεούς που κατά τον Σωκράτη απλά δεν υπάρχουν (του Δία συμπεριλαμβανομένου, βλ. παρακάτω); Όχι, δεν είναι, φυσικά! Και η συνέχεια του έργου θα το αποδείξει. 353. μήπως είναι ηρωίδες: Στην κατηγορία των ἡρώων οι αρχαίοι κατέτασσαν θνητούς που λατρεύονταν ως υπερφυσικά όντα μετά τον θάνατό τους. Οι ἥρωες ήταν πλείστοι και ποικίλοι ανά περιοχή. Δύο είναι οι λόγοι για τους οποίους ο Στρεψιάδης υποθέτει ότι οι Νεφέλες μπορεί να είναι ηρωίδες. Πρώτον, δεν μπορεί να τις ταυτίσει με κάποιες από τις γνωστές, καθιερωμένες θεότητες, άρα λογικά υποθέτει ότι πρόκειται για άγνωστες μορφές κάποιας τοπικής λατρείας. Κυρίως όμως η εικασία του σχετίζεται με το γεγονός ότι οι ἥρωες ανήκαν στην περιοχή της χθόνιας λατρείας (δηλαδή 198 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης της λατρείας των νεκρών), άρα συχνά συνδέονταν με ιστορίες τρόμου (αν τους συναντούσες τη νύχτα, μπορούσες να πάθεις διάφορα κακά). Το ότι λοιπόν ο Στρεψιάδης θεωρεί τις Νεφέλες ηρωίδες είναι ένδειξη ότι συνεχίζει να είναι τρομοκρατημένος· εξ ου και ζητά από τον Σωκράτη να τον καθησυχάσει εξηγώντας του τι στο καλό είναι αυτές οι Νεφέλες! 357. σε κάνουν γερό λιμαδόρο: Η μεταφορά της λίμας χρησιμοποιείται συχνά για τον ρήτορα σοφιστικού τύπου, που «λιμάρει» τις λέξεις και τα νοήματα, έτσι ώστε να αφαιρέσει ο,τιδήποτε δεν τον βολεύει και να πετύχει τον (άνομο, όπως υπονοείται) σκοπό του. 358. μυθοπλάστη: Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τον όρο τερατείαν, που παραπέμπει σε κάποιον που πλάθει τερατώδεις, εντελώς απίστευτες ιστορίες. Ο απόφοιτος του Φροντιστηρίου εξασκεί τη ρητορική ικανότητα και τη φαντασία του, ώστε να πλάσει κάθε λογής όμορφα παραμύθια, προκειμένου να νικήσει. 359. να χτυπάς, να νικάς με τα λόγια: Αναφέρεται στους ἀγῶνας λόγων. Οι Νεφέλες, όπως θα δούμε, περιλαμβάνουν δύο τέτοιους. Η αρχαία ελληνική κουλτούρα, σε πλείστες όσες πτυχές της δημόσιας ζωής, ήταν ανταγωνιστική και διαγωνιστική. Το στοιχείο αυτό, που ήταν αριστοκρατικό στην προέλευσή του, τίθεται υπό τον έλεγχο του δημοκρατικού καθεστώτος, το οποίο μέσα από διάφορους θεσμούς φροντίζει ώστε να αποβαίνει προς όφελος και όχι εις βάρος της κοινωνίας. Ένας από τους θεσμούς αυτούς είναι και το θέατρο. Άλλος είναι τα δικαστήρια, η Εκκλησία του Δήμου κλπ. ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτων, Φαίδρος 238c-d (μτφρ. Α. Πετρίδης) ΣΩΚΡΑΤΗΣ Φίλε μου Φαίδρε, έχω την αίσθηση πως μου συμβαίνει κάτι που θεός μου το ᾽χει στείλει. Σου φαίνεται κι εσένα; ΦΑΙΔΡΟΣ Οπωσδήποτε, Σωκράτη, έχει μια ροή ο λόγος σου πέρα από τα συνηθισμένα. ΣΩΚΡΑΤΗΣ Άκου με λοιπόν και μην μιλάς. Αυτός ο τόπος δείχνει να είναι πράγματι θεϊκός. Επομένως, αν, καθώς θα προχωρεί η κουβέντα μας, σου δώσω πολλές φορές την εντύπωση πως έχω καταληφθεί από τις νύμφες, μην απορήσεις· γιατί όντως σε αυτή την περίπτωση μιλώ με τρόπο που δεν απέχει πολύ από τους διθυράμβους. 360. η δική μου ψυχή: Καθώς οι Νεφέλες πλησιάζουν, ο Στρεψιάδης νιώθει κάτι να αλλάζει μέσα του. Ούτε λίγο ούτε πολύ δείχνει να καταλαμβάνεται από το πνεύμα αυτών των θεαινών! Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ορισμένες θεότητες μπορούσαν να καταλάβουν την ψυχή του ανθρώπου και να του εμπνεύσουν συμπεριφορές ή δεξιότητες που υπό κανονικές συνθήκες δεν κατείχε (ἐνθουσιασμός). Στον πλατωνικό Φαίδρο, ο ίδιος ο Σωκράτης νιώθει ότι καταλαμβάνεται από τον Πάνα και αρχίζει να μιλά σε διθυραμβικούς στίχους. Τέτοιους στίχους ακριβώς θα αρχίσει να απαγγέλλει λίγο παρακάτω και ο ἄγροικος κατά τα άλλα Στρεψιάδης, ο οποίος ζει, υποτίθεται, πολύ μακριά από το άστυ και δεν παρακολουθεί το θέατρο (όπου παίζονταν οι διθύραμβοι) —βλ. επίσης σχόλιο στους στ. 392-397. 375. στην μπασιά: Εννοεί την εἴσοδον του θεάτρου. Πολύ συχνά στην κωμωδία, οι χαρακτήρες ξεχνούν ότι ανήκουν στον πλασματικό κόσμο του έργου και μιλούν με την αντικειμενική τους ιδιότητα, ως ηθοποιοί που βρίσκονται στο θέατρο και παίζουν σε θεατρική παράσταση. Με τον τρόπο αυτό σπάζει, κωμικά, η περιβόητη «θεατρική ψευδαίσθηση», δηλαδή η προσποίηση ότι αυτό που βλέπω στη σκηνή είναι «αληθινό». 377. τσίμπλες σα γρόθους: Κυριολεκτική μετάφραση: «εκτός αν έχεις στα μάτια σου τσίμπλες τόσο μεγάλες όσο μια κολοκύθα». 385. σοφιστές: Με τον όρο αυτό τον 5ο αιώνα δεν προσδιοριζόταν μόνο η ειδική κατηγορία στοχαστών που κατέληξε να ταυτιστεί με το όνομα αυτό, αλλά κάθε άνθρωπος με ιδιαίτερες θεωρητικές και τεχνικές γνώσεις σε έναν τομέα. Σχόλια στις Νεφέλες ΟΙ ΣΟΦΙΣΤΕΣ Οι Σοφιστές αποτελούν ιδιαίτερο κεφάλαιο στην ιστορία της φιλοσοφίας. Η εχθρότητα κυρίως του Πλάτωνα αμαύρωσε τη φήμη τους, αλλά η προσφορά τους στην ανθρώπινη σκέψη ήταν σημαντικότατη. Οι σοφιστές δίδασκαν, περιπλανώμενοι από πόλη σε πόλη, κυρίως θετικές επιστήμες, ρητορική, λογική και γενικά την ἀρετήν, που στην περίπτωσή τους ερμηνευόταν ως το σύνολο των θεωρητικών και πρακτικών γνώσεων και δεξιοτήτων που απαιτούνταν για την επιτυχία στον δημόσιο βίο. Καθώς χρέωναν υψηλά δίδακτρα, οι μαθητές τους προέρχονταν από τα εύπορα κοινωνικά στρώματα, μη αποκλειομένων ανθρώπων που είχαν πλουτίσει από εμπορικές δραστηριότητες αλλά δεν ανήκαν στα παραδοσιακά αριστοκρατικά γένη. Το γεγονός αυτό ενίσχυε την καχυποψία των συντηρητικών κύκλων εις βάρος των Σοφιστών (πολλοί από τους ανθρώπους αυτούς απέκτησαν πολιτική δύναμη στην Αθήνα: έγιναν «δημαγωγοί» —βλ. επίσης σχόλιο στον στ. 706). Οι σημαντικότεροι σοφιστές ήταν ο Γοργίας, ο Πρωταγόρας, ο Πρόδικος, ο Θρασύμαχος και ο Ιππίας. Η επιρροή τους ήταν ευρύτατη και άγγιζε όλες τις πτυχές της πολιτικής και της πνευματικής ζωής. 199 386. σφραγιδοασπρονυχάτους...με κόμη ριχτή: Εννοεί τους κομψευόμενους εκείνους αριστοκράτες, που αφήνουν μακριά μαλλιά και φορούν ακριβά δακτυλίδια με πολύτιμους λίθους (όνυχας, ὄνυξ, στα αρχαία ελληνικά, είναι είδος πολύτιμης πέτρας· σφραγίς ονομαζόταν είδος δακτυλιδιού). Τέτοιος κατέληξε να είναι βεβαίως και ο Φειδιππίδης. 387. θουριομάντηδες: Οι Θούριοι ήταν αποικία που ίδρυσαν οι Αθηναίοι στη Σικελία το 446­­–443 π.Χ. Κατά την αρχαϊκή και την κλασική περίοδο ήταν συνηθισμένο, πριν την αποστολή αποίκων για την ίδρυση καινούριας πόλης σε ξένη γη, να ζητείται η γνώμη ενός μαντείου. Ο Αριστοφάνης διακωμωδεί συχνά στα έργα του τη δεισιδαιμονική τάση των Αθηναίων να δίνουν πίστη σε τέτοιους χρησμούς, την οποία εκμεταλλεύονταν πολλοί επιτήδειοι. 391. επειδή γράφουν ύμνους για δαύτες: Ο Στρεψιάδης κατατάσσει και τους ποιητές των διθυράμβων στην κατηγορία των απατεώνων τύπου Σωκράτη, που λατρεύουν τις Νεφέλες. 392-397. «ορμή των υγρών Νεφελών... δροσερών Νεφελών»: Ο Στρεψιάδης παραθέτει στίχους από διθυράμβους (για τον διθύραμβο και τη θέση του στα Μεγάλα Διονύσια, δείτε την Εισαγωγή στο Αρχαίο Δράμα από τον Κύκλωπα του Ευριπίδη). Χαρακτηριστικό του διθυραμβικού στυλ ήταν η ιδιαίτερα εξεζητημένη σύνταξη και οι πολλοί νεολογισμοί,1 ιδιαίτερα τα φορτικά και επιδεικτικά σύνθετα — όπως ακριβώς το σφραγιδοασπρονυχάτους. 398-400. για αμοιβή...κοπανάουν: Υπονοείται ότι οι διθυραμβογράφοι είναι τελικά κι αυτοί θεομπαίχτες, που κάνουν τα πάντα για την υλική αμοιβή. Ο Αριστοφάνης περιγράφει εδώ ένα απολαυστικό γεύμα με ακριβά ψαρικά και κυνήγι. 411. θα σου κάνω ερωτήσεις κι απάντα μου: Ο Σωκράτης επιχειρεί να «εκμαιεύσει» από τον Στρεψιάδη την απάντηση στο ερώτημα «πώς γίνεται οι Νεφέλες να έχουν πάρει τη μορφή γυναικών» χρησιμοποιώντας τη γνωστή του μαιευτική μέθοδο (βλ. Τι ενδιέφερε στην πραγματικότητα τον Σωκράτη ως φιλόσοφο; σελ...). 417. ό,τι θέλουνε γίνονται: Ο Σωκράτης πρόκειται να περιγράψει μια σειρά μεταμορφώσεων των Νεφελών, οι οποίες παίρνουν σχήμα ανάλογο με την ηθική ποιότητα του ανθρώπου που έχουν απέναντί τους. Γιατί όμως το κάνουν αυτό; Σε μια πρώτη ανάγνωση, δίνεται η εντύπωση ότι οι Νεφέλες, όπως και οι απόφοιτοι του Φροντιστηρίου, προσαρμόζονται στις ανάγκες της στιγμής, δεν έχουν δηλαδή σταθερό σχήμα (και κατ᾽ επέκταση ηθική συνέπεια), άρα είναι απρόβλεπτες και επικίνδυνες. Ο προσεκτικός θεατής όμως παρατηρεί ότι με τις μεταμορφώσεις τους οι Νεφέλες στην πραγματικότητα ξεμπροστιάζουν τους απατεώνες που έχουν μπροστά τους, αποκαλύπτουν την αληθινή τους φύση, την οποία εκείνοι επιχειρούν επιμελώς να αποκρύψουν. Οι Νεφέλες μεταμορφώνονται σε κενταύρους, για να κοροϊδέψουν έναν μανιακό· σε λύκους για να βγάλουν στη φόρα έναν άρπαγα· σε ελάφια για να ξεφτιλίσουν έναν δειλό· και τέλος σε γυναίκες, για να ξεφωνίσουν έναν γυναικωτό. Έχουμε δηλαδή εδώ μια ακόμη ένδειξη ότι οι Νεφέλες δεν διέπονται από την ηθική αδιαφορία και τον αριβισμό που χαρακτηρίζει το 1 νεολογισμός: καινούρια, πρωτόφαντη λέξη 200 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Φροντιστήριο, αντίθετα επισημαίνουν και ελέγχουν με τον τρόπο τους διάφορους φαύλους χαρακτήρες. Επομένως, ο ρόλος τους στο έργο δεν μπορεί να είναι αυτός που φαίνεται προς το παρόν! 420. το γιο του Ξενόφαντου: Άγνωστος κατά τα άλλα Αθηναίος ονόματι Ιερώνυμος, τον οποίο ο Αριστοφάνης διακωμωδεί και αλλού ως υπερβολικά μαλλιαρό και ατημέλητο. 422. κενταύρου: Οι Κένταυροι είχαν φήμη αχαλίνωτων όντων από κάθε άποψη. Προφανώς, λοιπόν, ο γιος του Ξενόφαντου δεν ήταν άγριος μόνο στην εμφάνισή του, αλλά συμπεριφερόταν γενικώς σαν μανιακός. 424. σαν τον Σίμωνα: Άγνωστος Αθηναίος της εποχής, που κατηγορείται ως κλέφτης του κράτους και άρπαγας. 427. τον Κλεώνυμο: Σύγχρονο πρόσωπο που κατηγορείται επανειλημμένα στην κωμωδία ως δειλός και ρίψασπις (δηλαδή άτομο που εγκατέλειψε την ασπίδα του στο πεδίο της μάχης και το έβαλε στα πόδια). 430. γίνονται ελάφια: Το ελάφι ήταν σύνηθες σύμβολο δειλίας στους αρχαίους. 431. τον Κλεισθένη: Άλλη μια περίπτωση σύγχρονου Αθηναίου που διακωμωδείται ξανά και ξανά στην κωμωδία, ως θηλυπρεπής. 443. τον Πρόδικο: Από την Κέα, ένας από τους σημαντικότερους σοφιστές της εποχής, παροιμιώδης για τη σοφία του. Διακρίθηκε κυρίως ως ρητοροδιδάσκαλος και ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για την ορθή χρήση των λέξεων (ὀρθοέπεια). Από τα γραπτά του δεν σώζεται τίποτα. Ο Ξενοφώντας όμως διασώζει την περίφημη παραβολή του για τον Ηρακλή, που βρίσκεται ενώπιον του διλήμματος της Αρετής και της Κακίας. 445. για το τόσο καμάρι σου εσέ: «καμάρι» με την έννοια της ξιπασμένης, αλαζονικής συμπεριφοράς. Σε αντίθεση με τον Πρόδικο, ο οποίος τυγχάνει σεβασμού στην κωμωδία και αλλού, ο Σωκράτης εδώ ακυρώνεται ως κενός καυχησιάρης (βλ. και σχόλιο στον επόμενο στίχο). 446. λοξά μες στους δρόμους κοιτάζεις: Ο πλατωνικός Αλκιβιάδης στο Συμπόσιο παραθέτει αυτό τον στίχο από τις Νεφέλες θεωρώντας ότι περιγράφει με ακρίβεια την ψυχραιμία με την οποία ο Σωκράτης έλαβε μέρος στη μαζική υποχώρηση των Αθηναίων από το Δήλιο (424 π.Χ.). Ο Πλάτωνας, βέβαια, αλλοιώνει ειρωνικά τις προθέσεις του Αριστοφάνη στις Νεφέλες, αφού ο αριστοφανικός Σωκράτης δεν κοιτάζει λοξά γιατί είναι ψύχραιμος και θαρραλέος, όπως στο Δήλιο, αλλά από αυταρέσκεια: προσπαθεί να διαπιστώσει αν το εξεζητημένο του βάδισμα προσελκύει τα βλέμματα των περαστικών. 447-448. ξυπόλυτος ... όψη αυστηρή: Κατά την πολιορκία ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτων, Συμπόσιο 221a-b (μτφρ. Αντώνης Κ. Πετρίδης) [Μια άλλη εντύπωση για τον Σωκράτη: ο Αλκιβιάδης, μαθητής του Σωκράτη ο ίδιος, περιγράφει απευθυνόμενος στον Αριστοφάνη την ψύχραιμη υποχώρηση του φιλοσόφου μετά την ήττα των Αθηναίων στο Δήλιο. Η ψυχραιμία του Σωκράτη σώζει τόσο τον ίδιο όσο και τον σύντροφό του, τον Λάχητα, ο οποίος στον ομώνυμο πλατωνικό διάλογο θεωρείται πρότυπο ανδρείας] Φίλοι μου, άξιζε πραγματικά να δει κανείς τον Σωκράτη, όταν υποχωρούσε ο στρατός μας από το Δήλιο. Έτυχε να βρεθώ κι εγώ εκεί έφιππος. Ο Σωκράτης ήταν πεζός οπλίτης. Καθώς οι άνθρωποι σκορπίζονταν εδώ κι εκεί, υποχωρούσε κι αυτός μαζί με τον Λάχητα. Τυχαίνει λοιπόν να βρεθώ κοντά τους και μόλις τους βλέπω, τους δίνω θάρρος και τους λέω πως δεν θα τους εγκαταλείψω. Τότε παρατήρησα τον Σωκράτη ακόμη καλύτερα παρά στην Ποτίδαια — γιατί εγώ ο ίδιος δεν κινδύνευα τόσο, αφού ήμουν έφιππος — πρώτον πόσο ψυχραιμότερος ήταν από τον Λάχητα. Έπειτα μου έδωσε την εντύπωση, Αριστοφάνη, ότι κι εκεί, όπως κι εδώ, κινούνταν όπως ακριβώς τον περιγράφεις στους στίχους σου, «βρενθυόμενος καὶ τὠφθαλμὼ παραβάλλων», κοιτάζοντας δηλαδή ήρεμα τριγύρω του και τους φίλους και τους εχθρούς· κι ήταν φανερό κι από πολύ μακριά ακόμη πως αν κάποιος τολμούσε να αγγίξει αυτό τον άνδρα, θα συναντούσε πολύ ισχυρή αντίσταση. Χάρη σε αυτή του την ψυχραιμία υποχώρησε με ασφάλεια τόσο ο ίδιος ο Σωκράτης όσο ο σύντροφός του. Σχόλια στις Νεφέλες 201 της Ποτίδαιας (430 π.Χ) ο Σωκράτης εντυπωσίασε τους συμπολιστές του εμφανιζόμενος στη μάχη ξυπόλυτος και με πολύ ελαφριά ρούχα, παρότι το κρύο ήταν τσουχτερό. Γενικότερα, ο Σωκράτης είχε φήμη ότι ήταν ιδιαίτερα ανθεκτικός στις στερήσεις και τις κακουχίες —βάσανα στα οποία υποβάλλει και τους ταλαίπωρους μαθητές του (ο Στρεψιάδης ο ίδιος θα προσφερθεί να τα υποστεί λίγο παρακάτω, αν το έπαθλο θα είναι να αποφύγει τους δανειστές), παρόλο που αυτοί δεν έχουν τις δικές του αντοχές. 456. Δίας κανείς πουθενά δεν υπάρχει: Ο Σωκράτης αρνείται το ολύμπιο πάνθεο, ενώ οι θεότητες που λατρεύει μακάρισαν προ ολίγου τους Αθηναίους για την ευσέβειά τους σε αυτό. Ο Σωκράτης εδώ δείχνει να αποδίδει μεν στις Νεφέλες, δηλαδή και πάλι σε θεότητες, την πρόκληση της βροντής και του κεραυνού, η οποία παραδοσιακά αποδίδεται στον Δία· στην πραγματικότητα όμως ερμηνεύει το φαινόμενο με ψευδο-ορθολογικά επιχειρήματα, που οδηγούν στην αναίρεση του ολύμπιου πανθέου. Οι ορθολογιστικές φιλοσοφικές προσεγγίσεις ήταν συνηθισμένες ανάμεσα στους προσωκρατικούς φιλοσόφους και τους Σοφιστές. 471. οι Νεφέλες κυλώντας βροντούνε: Ο μεγάλος προσωκρατικός φιλόσοφος Αναξαγόρας πρέσβευε πως η βροντή ήταν αποτέλεσμα σύγκρουσης νεφελών. 481. Ρούφουλας: Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τη λέξη Δῖνος, για να κάνει λογοπαίγνιο. Ο Στρεψιάδης θεωρεί πως ο Δῖνος είναι πραγματικός θεός, που εκθρόνισε τον Δία, όπως ο τελευταίος είχε εκθρονίσει τον πατέρα του, τον Κρόνο. Τον όρο δῖνος για την κυκλική κίνηση του σύμπαντος γύρω από τη γη τον χρησιμοποίησε πρώτος ο Δημόκριτος (για τον δῖνον βλ. σχόλιο στον στ. 1699). 492. για παράδειγμα εσένα θα πάρω: Ο Σωκράτης αξιοποιεί ξανά, όπως είχε κάνει πιο πριν με τα κάρδαμα, τα βιώματα του Στρεψιάδη, για να του ξεδιαλύνει τις υψηλές φιλοσοφικές έννοιες που ο γερο-χωριάτης δεν μπορεί να συλλάβει. Ο Σωκράτης δεν κατανοεί, βεβαίως, ότι με τον τρόπο αυτό ευτελίζει την ίδια τη φιλοσοφία του! 493. Παναθήναια: Η μεγαλύτερη γιορτή των Αθηνών, προς τιμήν της Αθηνάς Παλλάδος. Τα Μικρά Παναθήναια διεξάγονταν ετησίως, αλλά τα Μεγάλα Παναθήναια, στα οποία μάλλον ο Σωκράτης αναφέρεται εδώ, λάμβαναν χώρα κάθε τέσσερα χρόνια και κορυφώνονταν με τη μεγάλη πομπή και την εναπόθεση καινούριου, λαμπρού πέπλου στον ναό της Αθηνάς στην Ακρόπολη. Σημαντικό μέρος της γιορτής ήταν και η ἑκατόμβη, μαζική θυσία ζώων, κυρίως βοοειδών. Το κρέας από τη θυσία μοιραζόταν στον λαό. Για τις φτωχότερες ομάδες του πληθυσμού, στις οποίες προφανώς ανήκει και ο Στρεψιάδης, η ἑκατόμβη των Παναθηναίων αποτελούσε σπάνια ευκαιρία για απεριόριστη κατανάλωση κρέατος. Ο Στρεψιάδης, φυσικά, του δίνει και καταλαβαίνει —με τις ανάλογες στομαχικές συνέπειες! 509-510. βροντή / και πορδή: Πέρα από το προφανές αισχρολογικό αστείο, ο Αριστοφάνης διακωμωδεί εδώ την ενασχόληση των Σοφιστών με την ετυμολογία και γενικότερα με τη γλώσσα. Οι σοφιστές μελετούσαν τέτοια ομόηχα και ομοιοτέλευτα (λέξεις με παρόμοια κατάληξη). 516. ορκοπάτης: Στην αρχαία Ελλάδα ο όρκος ήταν ιερό 202 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης συμβόλαιο μεταξύ ανθρώπων και θεών και η καταπάτησή του θεωρούνταν ιεροσυλία, που επέσυρε την οργή των θεών. Ο ίδιος ο Δίας, ως Όρκιος Ζευς, επόπτευε την τήρηση των όρκων και επέβαλλε τις ανάλογες τιμωρίες, όπου χρειαζόταν. «Λίγους επιόρκους, όμως, βλέπεις γύρω σου;», λέει ο Σωκράτης στον Στρεψιάδη αφοπλιστικά. «Αν υπάρχει Δίας, γιατί δεν τους κατακεραυνώνει όλους αυτούς;». 518. που μυρίζεις τα χρόνια του Κρόνου: Ο Κρόνος, βασιλιάς των θεών πριν τον Δία, ήταν σύμβολο παρωχημένων εποχών. Ο μοντέρνος Σωκράτης κατηγορεί τον Στρεψιάδη ότι είναι οπισθοδρομικός. 520. το Θέωρο: άγνωστος Αθηναίος της εποχής, μάλλον συνεργάτης του δημαγωγού Κλέωνα, στον οποίο ο Αριστοφάνης επιτίθεται και αλλού. 521. τον Κλεώνυμο ... τον Σίμωνα: βλ. σχόλια στους στ. 424 και 427. 523-524. το Σούνιο ... το ναό του τον ίδιο: Δεν γνωρίζουμε σε ποιο περιστατικό αναφέρεται εδώ ο Αριστοφάνης, αλλά προφανώς το γεγονός ότι χτυπήθηκε από κεραυνό ναός του Δία, που ως Ζευς Κεραύνιος ήταν κύριος του φαινομένου αυτού, είχε κάνει αίσθηση. 527-528. ο κεραυνός ... τι πράμα λες να ᾽ναι; Ο Σωκράτης διατυπώνει θεωρία για την προέλευση του κεραυνού, η οποία συνδυάζει στοιχεία από τις θεωρίες του Αναξίμανδρου και του Αναξιμένη. 538. στων Διασίων τη γιορτή: Τα Διάσια ήταν σημαντική γιορτή προς τιμήν του Δία, που εορταζόταν στην Αθήνα τον μήνα Ανθεστηριώνα (Φεβρουάριο - Μάρτιο). Ο Στρεψιάδης περιγράφει εδώ μια οικογενειακή μάζωξη στο πλαίσιο της γιορτής. 560. και στον πόλεμο που όπλο του η γλώσσα: Βλ. σχόλιο στον στ. 359. 561-566. μα για αδάμαστη...αμόνι: Πιο απλά ο Στρεψιάδης λέει το εξής: έχω καρδιά που αντέχει, μπορώ να υποστώ κακουχίες και στερήσεις· άρα έχω όλα τα φόντα να πετύχω ως μαθητής στο Φροντιστήριο. Αυτό, βεβαίως, θα αποδειχθεί ανακριβές πολύ σύντομα. 569-570. Νεφέλες...Χάος...Γλώσσα: Βλ. σχόλιο στους στ. 286-289. 571. αν άλλοι βρεθούν: Εννοεί κάποιοι από τους παλιούς θεούς. 573-574. σπονδή ... λιβάνι στο βωμό τους: Βλ. σχόλιο στον στ. 306. 581-582. εκατό στάδια ... τρέχω: Εννοεί, να είμαι πολύ καλύτερος από τους άλλους, να υπερέχω με διαφορά. Σχόλια στις Νεφέλες 203 Το στάδιον ήταν μονάδα μέτρησης απόστασης. 584-585. στη σύναξη μέσα / του λαού: Εννοεί την Εκκλησία του Δήμου, όπου κάθε πολίτης μπορούσε να υποβάλλει προτάσεις προς έγκριση. Η Εκκλησία του Δήμου ήταν το ανώτατο διοικητικό όργανο της αθηναϊκής πολιτείας. 589. στρεψόδικος να ᾽μαι: Ο Στρεψιάδης δεν έχει σκοπό να σταδιοδρομήσει στην πολιτική ή να αποκτήσει φήμη και πλούτο. Οι σκοποί του είναι ταπεινοί, με κάθε έννοια της λέξης: θέλει να ξεγελάσει τους δανειστές του, ώστε να αποφύγει την αποπληρωμή των χρεών. 594. τους δικούς μας ανθρώπους: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τη λέξη πρόσπολος, που σημαίνει διάκονος, υπηρέτης. 605-610. αδείλιαστος...αρχικάλπης: Σε αυτό τον εντυπωσιακό κατάλογο, ο Στρεψιάδης συγκεντρώνει σειρά συνώνυμων ή ανάλογων λέξεων και φράσεων, που έχουν ως κοινό παρονομαστή την απάτη και τη στρεψοδικία. Ό,τι για έναν κοινό άνθρωπο θα αποτελούσε ύβρη, για τον Στρεψιάδη αποτελεί στόχο και επιδίωξη, για την οποία είναι διατεθειμένος να υποστεί τα πάνδεινα (τέτοιος θέλω να γίνω!), αλλά και απόδειξη ότι πέτυχε αυτό τον στόχο (αν με βρίζουν με αυτούς τους χαρακτηρισμούς, σημαίνει ότι έφτασα εκεί που ήθελα, άρα θα πετύχω και τον σκοπό μου). 607-610. όπου δίκες και νόμοι: Επαναλαμβανόμενο παράπονο των συντηρητικών κύκλων κατά της ριζοσπαστικής δημοκρατίας που επικράτησε το τελευταίο τέταρτο του 5ου αιώνα ήταν ότι ευνοούσε τη φιλοδικία. Την περίοδο αυτή μάλιστα άνθησαν οι συκοφάνται, άνθρωποι οι οποίοι οδηγούσαν στο δικαστήριο συμπολίτες τους για διάφορες υποθέσεις, αν και δεν είχαν οι ίδιοι έννομο συμφέρον, προσδοκώντας στο χρηματικό κέρδος που προσκόμιζε η πιθανή επικράτησή τους στο δικαστήριο (αν ο συκοφάντης κέρδιζε τη δίκη, καρπωνόταν ένα ποσό ως αμοιβή). Οι συκοφάνται, επίσης πολλές φορές λειτουργούσαν και ως κοινοί εκβιαστές, εξαναγκάζοντας κατηγορουμένους να τους πληρώσουν, προκειμένου να αποφύγουν τη δικαστική ταλαιπωρία (και την πιθανή καταδίκη). 635–636. μηχανές ... τειχομαχία μου στήνεις; Στο πρωτότυπο, ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τον όρο μηχαναί, που σημαίνει κόλπα, τρόπους κ.τ.ό. Ο Στρεψιάδης παρεξηγεί την έκφρασή του θεωρώντας ότι εννοεί «πολιορκητικές μηχανές». Το μυαλό του βεβαίως πάει στην πολιορκία της Ποτίδαιας (430 π.Χ.). 646. σα σκυλί θα χάφτω τη σοφία; Το αστείο έγκειται στη διπλή σημασία των αρχαίων ρημάτων προβάλλομαι και ὑφαρπάζω. Το πρώτο σημαίνει «θέτω ένα πρόβλημα, ένα θέμα προς συζήτηση», αλλά και «ρίχνω φαγητό σε ζώα, πουλιά κλπ.». Το δεύτερο σημαίνει «καταλαβαίνω αμέσως», όπως το νεοελληνικό «πιάνω κάτι», αλλά και κυριολεκτικά «αρπάζω κάτι πριν από κάποιον άλλο» (η εικόνα παραπέμπει σε ζώα ή πουλιά που παλεύουν ποιο θα πρωτοαρπάξει το φαγητό που τους έριξε ένας άνθρωπος). Το βαθύτερο αστείο, βέβαια, που υποδεικνύει ότι ο Στρεψιάδης δεν έχει τη νοημοσύνη να τα βγάλει πέρα στο Φροντιστήριο, είναι ότι τούτος είναι βάρβαρος, χωριάτης (647), που δεν μπορεί να συλλάβει τη διαφορά ανάμεσα στην κυριολεξία και τη μεταφορά, ιδιαίτερα τη στιγμή που η μεταφορική χρήση των ρημάτων παραπέμπει στις υψηλές φιλοσοφικές διατριβές. 652. βγάλε το ρούχο σου: Ο Στρεψιάδης παρεξηγεί και πάλι τον Σωκράτη, νομίζοντας ότι του ζητεί να γδυθεί, για να τον μαστιγώσει (προηγουμένως δήλωσε ότι είναι διατεθειμένος να φάει ακόμη και ξύλο, αλλά τώρα που τα πράματα σφίγγουν κάνει πίσω!). Ο Σωκράτης φυσικά δεν έχει τέτοια πρόθεση. 653. εδώ μπαίνουν γυμνοί: Υπάρχουν μαρτυρίες για μυστηριακές τελετουργίες που απαιτούσαν από τους μύστες να γυμνωθούν. 204 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 654. εγώ δεν πάω να ψάξω για κλεψίμια: Ο Στρεψιάδης συνεχίζει το μπαράζ των παρεξηγήσεων. Δεν αντιλαμβάνεται ότι η γυμνότητα που ο Σωκράτης απαιτεί είναι τελετουργικής φύσεως και μπερδεύεται εντελώς: πρόκειται μήπως, ρωτά, να ψάξουμε στο Φροντιστήριο για κλοπιμαία; Ο Στρεψιάδης αναφέρεται βεβαίως στην εξής πρακτική. Αν κάποιος βαρυνόταν από υποψίες ότι έκλεψε ξένη περιουσία, μπορούσε να διαταχθεί έρευνα στο σπίτι του. Ο άνδρας που θα αναλάμβανε να διεξαγάγει την έρευνα έπρεπε να εισέλθει στο σπίτι σχεδόν γυμνός, ώστε να μην υπάρχουν υπόνοιες ότι εισήγαγε κρυφά στο σπίτι αντικείμενα, για να τα παρουσιάσει μετά ως δήθεν κλοπιμαία. 661-662. μια τηγανίτα / με μέλι: Τέτοιου είδους κέικ από μέλι αποτελούσαν συνηθισμένες προσφορές σε θεούς, ιδιαίτερα σε χθόνιες θεότητες (θεούς που είχαν σχέση με τον κάτω κόσμο —βλ. επόμενο σχόλιο). 664. στο άντρο του μαντείου του Τροφωνίου: Το μαντείο του ήρωα Τροφωνίου βρισκόταν σε μια σπηλιά στη Λεβαδειά της Βοιωτίας. Πριν την είσοδο στη σπηλιά, όσοι επιθυμούσαν να λάβουν χρησμό έπρεπε να θυσιάσουν ένα κριάρι στον μάντη - ήρωα και να εξιλεώσουν τα ιερά φίδια του μαντείου προσφέροντάς τους ένα κέικ από μέλι (τα φίδια συνδέονται συχνά με χθόνιες θεότητες). Οι μέλισσες συνδέονται ιδιαίτερα με τον Τροφώνιο, καθώς σύμφωνα με τον μύθο ένα σμάρι από μέλισσες οδήγησε τους κατοίκους της Λεβαδειάς στην ανακάλυψη της ιερής σπηλιάς. Η όλη διαδικασία της αίτησης χρησμού από τον Τροφώνιο ήταν ιδιαίτερα τρομακτική για τους πιστούς· συνεπώς, είναι ενδεικτικό που ο Στρεψιάδης παρομοιάζει την είσοδό του στο Φροντιστήριο με εκείνη την εμπειρία. Αναπαράσταση του Μαντείου του Τροφωνίου με εφαρμογές εικονικής πραγματικότητας (Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού) Σχόλια στις Νεφέλες 205 ΠΑΡΑΒΑΣΗ (666 - 779) 671. με καινούριες ιδέες: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί την έκφραση νεωτέροις... πράγμασι, που υποδηλώνει ότι αυτές οι ιδέες δεν είναι απλώς «καινούριες», αλλά και ριζοσπαστικές. 673. ω θεατές: Βλ. Εισαγωγή στην Παράβαση (σελ. 83). 673-674. Μα το θεό το Διόνυσο, / που μ᾽ ανάστησε: Είναι λογικό να μιλά με αυτό τον τρόπο για τον Διόνυσο, τον προστάτη θεό του, ένας κωμικός ποιητής και βεβαίως ένας Χορός κωμωδίας. Είναι λιγότερο αναμενόμενο να εκφράζονται έτσι οι Νεφέλες. Ήδη με αυτές τις πρώτες φράσεις του ο Χορός δείχνει ότι στην Παράβαση θα έχει περισσότερες της μίας ταυτότητες. 675. τη νίκη ποθώ: Εννοεί, στους δραματικούς αγώνες (βλ. Εισαγωγή στην Κωμωδία, σελ. 9). 677. το έργο μου αυτό: Τις Νεφέλες. 678. έξοχο είναι: Στο πρωτότυπο, σοφώτατ᾽ ἔχειν: «είναι η πιο σοφή, η πιο δουλεμένη και επιδέξια από τις κωμωδίες μου». Η πικρία της ήττας δικαιολογεί τις υπερβολές του Αριστοφάνη. Ο ασυγκράτητος αυτοέπαινος πάντως, μαζί με την ισοπεδωτική κριτική κατά των αντιπάλων ποιητών, η οποία δεν υποχρεούται να είναι ούτε ακριβής ούτε δίκαιη (καθότι είναι κωμική), είναι τυπικό στοιχείο της Παράβασης. 678. θα ᾽πρεπε εσείς πρώτοι να το κρίνετε: Στο πρωτότυπο, ἀναγεῦσαι ὑμᾶς: «να πάρετε εσείς την πρώτη γεύση». Αν με αυτό ο Αριστοφάνης εννοεί «εσείς να το δείτε πρώτοι στο θέατρο», τότε μάλλον κολακεύει τους Αθηναίους θεατές με κούφια λόγια! Στα χρόνια αυτά δεν ήταν μεν αδιανόητη η πιθανότητα ένα θεατρικό έργο να διδαχθεί για πρώτη φορά εκτός Αθηνών, ήταν όμως σπάνια και όχι ιδιαιτέρως ελκυστική. Αυτό ίσχυε για την Κωμωδία ακόμη, που ήταν επίκαιρη και είχε τοπικές αναφορές, περισσότερο από ό,τι για την Τραγωδία. 679. έχασα εγώ, νικητές βγήκαν άλλοι: Οι Νεφέλες κατατάγηκαν τρίτες το 423 π.Χ. 679. του σωρού: Το πρώτο βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια του 423 π.Χ. δεν το κέρδισε ποιητής «του σωρού», αλλά ο μέγας Κρατίνος, με ένα αριστουργηματικό, όπως φαίνεται, έργο, την Πυτίνη. Ο Κρατίνος ήταν αρκετά μεγαλύτερος ηλικιακά από τον Αριστοφάνη. Κέρδισε το βραβείο στα Μεγάλα Διονύσια έξι φορές. Εκτός από την Πυτίνη, τα σημαντικότερα έργα του ήταν η μυθολογική κωμωδία Οδυσσείς, οι Πλούτοι και ο Διονυσαλέξανδρος (έξυπνη μείξη πολιτικής κωμωδίας -με αιχμές κατά του Περικλή και της Ασπασίας- και μυθολογικής κωμωδίας με θέμα την Κρίση του Πάρη). 680. σ᾽ εσάς τους σοφούς: O Αριστοφάνης διαχωρίζει τους θεατές, αφενός σε «σοφούς» και «έξυπνους», που ξέρουν να εκτιμούν το έργο του, αφετέρου σε φαύλους, που δεν ξέρουν να ξεχωρίζουν το ποιοτικό από το σκάρτο. Ο τύπος ανθρώπου που πέφτει θύμα των σοφιστών και που εκλέγει τους χειρίστους να κυβερνήσουν την πολιτεία είναι ο ίδιος που στους θεατρικούς αγώνες δίνει το στεφάνι της νίκης σε ανάξιους ποιητές. Ο Αριστοφάνης, όμως, θέλει να πιστεύει ότι η ηθική και η ευθυκρισία δεν έχουν χαθεί εντελώς από την Αθήνα. 684. μου παινέσαν ένα έργο μου εδώ, το Σεμνό και τον Αισχρό: Αναφέρεται στη χαμένη κωμωδία Δαιταλείς, το πρώτο έργο του Αριστοφάνη, που διδάχθηκε το 427 π.Χ. και κέρδισε το δεύτερο βραβείο. Το θέμα του ήταν παρόμοιο με αυτό των Νεφελών: η αντίθεση ανάμεσα σε ένα σεμνό γιο, που 206 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ανατράφηκε με τις παραδοσιακές αξίες, και έναν ανήθικο γιο, προϊόν της νεωτεριστικής, σοφιστικής εκπαίδευσης. 685. σαν παρθένα: «Παρθένος» ονομαζόταν η ανύπαντρη κοπέλα. 685. δεν ήταν σωστό να γεννήσω τότ᾽ εγώ: Στα 427 ο Αριστοφάνης ήταν πολύ νέος. Δεν είναι όμως ξεκάθαρο αν υπήρχε ελάχιστο όριο ηλικίας για συμμετοχή στους δραματικούς αγώνες (π.χ. για τη συμμετοχή στη Βουλή το όριο ήταν τα τριάντα έτη) ή αν απλά ο ίδιος δεν ένιωθε έτοιμος ακόμη να εκτεθεί δημοσίως. 686. τ᾽ άφηκα έκθετο: Συνεχίζεται η μεταφορά της νεαρής κοπέλας (= του ποιητή) και του βρέφους της (= της κωμωδίας). Στην αρχαία Ελλάδα επικρατούσε η φοβερή συνήθεια να εγκαταλείπονται τα ανεπιθύμητα βρέφη, πολλά από τα οποία πέθαιναν. Αυτό ήταν ιδιαίτερα συχνό σε περιπτώσεις παιδιών που είχαν γεννηθεί εκτός γάμου. Τέτοιες ιστορίες ήταν πολύ συνηθισμένες στη μυθολογία (με διασημότερη ίσως εκείνη του Οιδίποδα). 686. κι άλλη μικρή κοπελιά το σήκωσε: Την κωμωδία Δαιταλείς τη δίδαξε εκ μέρους του Αριστοφάνη ο Καλλίστρατος. 687. μου τ᾽ αναθρέψατε: Το προσέξατε, του δώσατε αξία ως θεατές. 688. ενέχυρο: Ο Αριστοφάνης εκλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίστηκαν οι Δαιταλείς ως εγγύηση διαρκούς εύνοιας των θεατών προς το πρόσωπό του. 690-691. σαν Ηλέκτρα του μύθου ... την πλεξίδα του αδερφού: Αναφέρεται στον γνωστό μύθο της Ηλέκτρας, κόρης του Αγαμέμνονα, που επιθυμεί να εκδικηθεί τη μητέρα της Κλυταιμνήστρα, η οποία μαζί με τον εραστή της Αίγισθο δολοφόνησαν τον νόμιμο βασιλιά, μόλις επέστρεψε από την Τροία. Στις Χοηφόρους του Αισχύλου η Ηλέκτρα αναγνωρίζει τον χαμένο της αδελφό Ορέστη -σύντομα συνεργό της στη δολοφονία της μάνας τουςαπό μια κοτσίδα που ο τελευταίος είχε αφήσει στον τάφο του πατέρα του. Όπως η Ηλέκτρα ποθούσε να ξαναβρεί τον αδελφό της, για να εκδικηθεί τη μοιχαλίδα1 και φόνισσα μητέρα της, έτσι κι ο Αριστοφάνης ψάχνει ανάμεσα στους θεατές να βρει σημάδια ότι δεν έχουν χαθεί οριστικά και αμετάκλητα οι σοφοί εκείνοι, που θα τον οδηγήσουν ξανά στην επιτυχία στον δραματικό διαγωνισμό! 692. πόσο είναι σεμνή: Εννοείται η κωμωδία (όπως βεβαίως και η Ηλέκτρα!). 692-698. πρώτο, δεν σας ήρθε εδώ...: Ο Αριστοφάνης περιγράφει μια σειρά από φτηνά κόλπα, που είχαν σκοπό να προσελκύσουν τους πιο ταπεινούς και ακαλλιέργητους θεατές. Ο ίδιος, λέει, δεν πρόκειται να χρησιμοποιήσει τέτοια κόλπα· αντίθετα, η κωμωδία του θα είναι λεπτή και πνευματώδης. Πρόκειται, βεβαίως, για ειρωνεία, αφού όλα αυτά τα μέσα παραγωγής χιούμορ που αναφέρονται εδώ τα χρησιμοποιεί και ο Αριστοφάνης ξανά και ξανά στο έργο του (βλ. και σχόλιο στον στ. 698). Ο αυτοσαρκασμός είναι βασικό κωμικό όπλο του Αριστοφάνη. 1 μοιχαλίδα: η γυναίκα που απάτησε τον άντρα της Σχόλια στις Νεφέλες 207 695. κόρδακα: Κόρδαξ ονομαζόταν ο ιδιαίτερος Χορός της Κωμωδίας, ο οποίος περιλάμβανε αισχρές και άσεμνες χειρονομίες. 695. φαλακρούς: Ο Αριστοφάνης αυτοσαρκάζεται συχνά για τη φαλάκρα του. Φαίνεται πως το ίδιο αστείο εις βάρος του έκαναν κι άλλοι κωμικοί ποιητές. 698. δε χιμά μέσα δω με δαδιά, με τρελά ξεφωνητά: Αυτό ακριβώς όμως κάνει ο Στρεψιάδης στο τέλος της κωμωδίας μας! 700. δεν το παίρνω απάνω μου: Στο πρωτότυπο ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί την έκφραση οὐ κομῶ, που κυριολεκτικά σημαίνει «δεν έχω μακριά μαλλιά». Πρόκειται ξανά για αναφορά στους γνωστούς μας «μακρυμάλληδες» και την ξιπασιά τους. 704. τον Κλέωνα: Ο γνωστός «δημαγωγός» (πολιτικός ηγέτης), τον οποίο ο Αριστοφάνης σατίρισε ανηλεώς στους χαμένους Βαβυλωνίους (426 π.Χ.), έργο για το οποίο ο Κλέων τον έσυρε ανεπιτυχώς στα δικαστήρια, στους Ιππείς (424 π.Χ.) και αλλού. Ο Κλέων, που απέκτησε μεγάλη πολιτική ισχύ μετά τον θάνατο του Περικλή, συνδέθηκε με μια σειρά ακραίων αποφάσεων της Εκκλησίας του Δήμου. Χειρότερο όλων ήταν το ψήφισμα για την εκτέλεση του ανδρικού πληθυσμού της Μυτιλήνης μετά την καταστολή της εξέγερσης του νησιού (427 π.Χ.· το ψήφισμα δεν υλοποιήθηκε). 705. σα στρώθηκε χάμω στη γη: Ο Κλέων σκοτώθηκε στην Αμφίπολη το 421 π.Χ. Όπως θυμόμαστε, το μέρος αυτό της Παράβασης το προσέθεσε ο Αριστοφάνης στην αναθεωρημένη εκδοχή του έργου του μετά το 423 π.Χ. 706. ο Υπέρβολος: Ένας ακόμη διάσημος «δημαγωγός» της περιόδου, αγαπημένος στόχος των κωμικών ποιητών. Άκμασε ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Κλέωνα. Όπως και ο Κλέων, καταγόταν από τα μεσαία κοινωνικά στρώματα και απέκτησε δύναμη χάρη στον πλούτο του (είχε βιοτεχνία λαμπτήρων) και στη ρητορική του δεινότητα: οι «δημαγωγοί» μπορούσαν εύκολα να θεωρηθούν από τους αντιπάλους τους ως το τυπικό προϊόν της σοφιστικής παιδείας. 707. και τη μάνα του μαζί: Ήταν σύνηθες φαινόμενο να επικεντρώνονται τα πυρά των κωμικών ποιητών στην καταγωγή ενός δημόσιου άνδρα, ιδιαίτερα αν ήταν ταπεινή. Στον Μαρικάν του Εύπολη η μάνα του Υπέρβολου διακωμωδούνταν ως φουρνάρισσα. 708. ο Εύπολης: O σημαντικότερος ανταγωνιστής του Αριστοφάνη μαζί με τον Κρατίνο. Αν και πέθανε σε νεαρή ηλικία, πρόλαβε να γνωρίσει σημαντική επιτυχία με κωμωδίες όπως οι Κόλακες, οι Δήμοι και βεβαίως ο Μαρικάς. 709. στους δικούς μας «Ιππείς»: Στους «Ιππείς» (424 π.Χ.) ο Αριστοφάνης σατίρισε άγρια τον Κλέωνα, ο οποίος πρωταγωνιστούσε στην κωμωδία του ως ο χαρακτήρας Παφλαγών (βλ. και πιο πάνω, στ. 704). 709. το «Μαρικά»: Ο Εύπολης δίδαξε το έργο αυτό στα 421 π.Χ. Βασικός στόχος του ήταν ο Υπέρβολος, που διακωμωδούνταν ως αμαθής και άξεστος. 208 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 710. γριά πρόσθεσε μπεκρού: Ο Αριστοφάνης κατηγορεί τον Εύπολη ότι στον «Μαρικά» αντέγραψε τους δικούς του «Ιππείς» και μάλιστα άτεχνα. Η μόνη πρωτοτυπία του Εύπολη ήταν η προσθήκη φτηνών αστείων, όπως η παραδοσιακή κωμική σκηνή με τη γριά που της αρέσει το κρασί. Πιθανώς, η γριά αυτή δεν ήταν άλλη από τη μητέρα του Υπέρβολου. 711. του Φρύνιχου: Ένας ακόμη ποιητής της Παλαιάς Κωμωδίας, λίγο μεγαλύτερος σε ηλικία από τον Αριστοφάνη. 711. εκεί κήτος την κατάπινε: Το έργο του Φρύνιχου στο οποίο αναφέρεται ο Αριστοφάνης φαίνεται ότι ήταν παρωδία (δηλαδή κωμικά αλλοιωμένη εκδοχή) του μύθου της Ανδρομέδας, την οποία θα καταβρόχθιζε ένα θαλάσσιο τέρας, αν δεν την έσωζε ο Περσέας. 712. ο Έρμιππος: Κι άλλος ποιητής της Παλαιάς Κωμωδίας, που διακωμώδησε τη μητέρα του Υπέρβολου στο έργο του Αρτοπώλιδες (γυναίκες που πουλούν ψωμί). 712-713: Υπέρβολο...Υπέρβολο: Η επανάληψη του ονόματος του Υπέρβολου αποτελεί λογοπαίγνιο με τη λέξη «υπερβολή». 721. τον αφέντη της τρίαινας: Τον θεό Ποσειδώνα. Με την τρίαινά του ο Ποσειδώνας μπορεί να προκαλέσει σεισμό ή τρικυμία. 722. μεγαλοδύναμο σείστη στεριάς: Η δικαιοδοσία του Ποσειδώνα δεν περιοριζόταν στη θάλασσα. Ήταν επίσης ο θεός του σεισμού. 725. τον αλογάρη: Εννοεί τον Ήλιο, τον οποίο οι ποιητές φαντάζονται να οδηγεί το άρμα του από την Ανατολή στη Δύση και πάλι στην Ανατολή. 734-735. μια εκστρατεία παράλογη / ρίχνουμε βροχή: Ο Χορός επιστρέφει στην «κανονική» του ταυτότητα, των Νεφελών, και επικρίνει τους Αθηναίους για τη στάση που τηρούν απέναντί τους. Το κομμάτι αυτό Σχόλια στις Νεφέλες 209 της Παράβασης ανήκει στην αρχική εκδοχή του 423 π.Χ. Το ξέσπασμα βροχής λίγο πριν την έναρξη μιας στρατιωτικής επιχείρησης εκλαμβανόταν ως σημάδι ότι οι θεοί δεν επιδοκίμαζαν την επιχείρηση εκείνη. Αν η βροχή ξεσπούσε κατά τη διάρκεια της Εκκλησίας που θα αποφάσιζε την επιχείρηση, αυτό θα έδινε στους Αθηναίους χρόνο να το ξανασκεφτούν. 735. στρατηγό: Οι δέκα Στρατηγοί ήταν ουσιαστικά οι ανώτατοι στρατιωτικοί και πολιτικοί ηγέτες της Αθήνας. Εκλεγόταν ένας στρατηγός ανά φυλή (η αρχαία Αθήνα χωριζόταν διοικητικά σε δέκα φυλές). Η θητεία του ήταν μονοετής, αλλά υπήρχε δυνατότητα επανεκλογής. 736. το θεομίσητον εκείνο τομαρά: Εννοεί τον Κλέωνα, το επάγγελμα του οποίου ήταν βυρσοδέψης, δηλαδή τεχνίτης που κατεργάζεται δέρματα ζώων (δουλειά που θεωρούνταν βρώμικη: τα βυρσοδεψεία μύριζαν πολύ άσχημα). Όπως είπαμε, το κομμάτι αυτό της Παράβασης, η επιρρηματική συζυγία, ανήκει στην αρχική εκδοχή του 423, δηλαδή δύο χρόνια πριν τον θάνατο του Κλέωνα, όχι στην κατοπινή αναθεωρημένη μορφή του έργου, όπως το προηγούμενο σημείο, στο οποίο ο Αριστοφάνης ισχυρίστηκε ότι δεν χτυπά τον Κλέωνα τώρα που πέθανε. 738-739. η σελήνη απ᾽ τη γραμμή της έφευγε ... ήλιος: Ο Αριστοφάνης περιγράφει έκλειψη της σελήνης και του ήλιου. Η έκλειψη θεωρούνταν επίσης οιωνός (που ερμηνευόταν ποικιλοτρόπως είτε ως καλός είτε ως κακός). Εδώ ο Χορός ισχυρίζεται πως η έκλειψη της σελήνης προειδοποίησε τους Αθηναίους ότι η εκλογή του Κλέωνα στο αξίωμα του στρατηγού ήταν πολύ κακή ιδέα. 742. στραβοκέφαλη: Στο πρωτότυπο δύσβουλη, που δεν ξέρει να παίρνει σωστές αποφάσεις. Παρόλα αυτά οι θεοί, που αγαπούν την Αθήνα, θα συμβουλεύσουν τους Αθηναίους μέσω των Νεφελών για το πώς να διορθώσουν το σφάλμα τους. 745. τέτοιος γλάρος: Ο γλάρος θεωρούνταν σύμβολο αρπακτικότητας και κλεψιάς. 746. μες στο φάλαγγα κλειστεί: Ο φάλαγγας (ή η φάλαγγα) ήταν όργανο βασανιστηρίου: σανίδα με πέντε οπές στις οποίες περνούσαν το κεφάλι, τα χέρια και τα πόδια του φυλακισμένου. 749. ω αφέντη της Δήλου: H Δήλος, το νησί στο οποίο γεννήθηκε ο Απόλλωνας, σύμφωνα με τον μύθο, αποτελούσε πολύ σημαντικό κέντρο λατρείας του θεού. 751. βράχο της Κύνθου: Η υψηλότερη κορυφή στη Δήλο. 751. Φοίβε: Το σημαντικότερο λατρευτικό προσωνύμιο του Απόλλωνα: η λέξη φοῖβος σημαίνει λαμπρός και παραπέμπει στη σχέση του Απόλλωνα με τον Ήλιο. 752. της Εφέσου κυρά: Στην Έφεσο υπήρχε πολύ σπουδαίος ναός της Άρτεμης. 753. οι Λυδές: Η Έφεσος βρίσκεται στην περιοχή της αρχαίας Λυδίας. 754. την αιγίδα: Η θρυλική ασπίδα της Αθηνάς. 210 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 755. η προστάτρα, η θεά της Αθήνας: Στο πρωτότυπο, ἐπιχώριος ἡμετέρα θεός, «η θεά μας». Ο Χορός στην αντωδή μιλά ως Χορός Αθηναίων πολιτών. 756. του Παρνάσσιου του βράχου: Παρνασσός ονομάζεται το βουνό στο οποίο βρίσκονται οι Δελφοί, κορυφαίο κέντρο λατρείας και του Διονύσου (όχι μόνο του Απόλλωνα). Οι αρχαίοι πίστευαν ότι ο Διόνυσος κυριαρχούσε στους Δελφούς τρεις μήνες κάθε χρόνο, περίοδος κατά την οποία ο Απόλλωνας απουσίαζε στη μακρινή χώρα των Υπερβορείων. 757. ο κωμαστής: Για τον κῶμον βλ. Εισαγωγή στην Κωμωδία, σελ. 16. 758. σε Βάκχες: Βάκχες ή Μαινάδες ονομάζονταν, σύμφωνα με τον μύθο, γυναίκες που ακολουθούσαν τον Διόνυσο κατειλημμένες από τη μανία που ενέπνεε ο θεός. 762. σε συμμάχους: Εννοεί τις πόλεις που συναποτελούσαν μαζί με την Αθήνα τη Δηλιακή Συμμαχία, η οποία συγκροτήθηκε μετά τη νίκη στους Περσικούς Πολέμους. 765. σας οικονομά το μήνα μια τουλάχιστον δραχμή: Γιατί τη νύχτα που έχει πανσέληνο δεν χρειάζεται να ξοδέψουν λεφτά για δαδιά. Ο τόνος στο Αντεπίρρημα είναι σαφώς πιο ελαφρός από ό,τι προηγουμένως στην παράβαση. 768-769. λαθεμένα εσείς / λογαριάζετε τις μέρες: Το βασικό παράπονο της Σελήνης είναι ότι οι Αθηναίοι δεν τηρούν σωστά το σεληνιακό ημερολόγιο, με αποτέλεσμα να διαταράσσεται και η ομαλή εκτέλεση των θρησκευτικών τους υποχρεώσεων. Οι ανατροπές του ημερολογίου προκαλούνταν από την προσθήκη εμβόλιμων ημερών για διάφορους λόγους. 771. άδειπνοι γυρίζουν σπίτι τους: Δηλαδή χωρίς να λάβουν τη θυσία που έπρεπε. 773. δούλοι μαρτυρούν: Δηλαδή υποβάλλονται σε βασανιστήρια. Η αθηναϊκή νομοθεσία επέτρεπε τον βασανισμό των δούλων, προκειμένου να εξαχθεί από αυτούς μαρτυρία. Τα βασανιστήρια απαγορεύονταν για τους ελεύθερους πολίτες. 773. δίκες γίνονται: Υπό κανονικές συνθήκες τα δικαστήρια αργούσαν τις μέρες των θρησκευτικών εορτών. 775. πένθος για το Σαρπηδόνα ... για το Μέμνονα: Οι θεοί νηστεύουν σε ένδειξη πένθους για τον θάνατο των δύο αυτών παιδιών τους στον Τρωικό Πόλεμο. Τον Σαρπηδόνα τον σκότωσε ο Πάτροκλος και τον Μέμνονα ο Αχιλλέας. 777. να ᾽ναι ιερομνήμονας: ἱερομνήμων ονομαζόταν ο Αθηναίος απεσταλμένος στη Δελφική Αμφικτυονία, μια πανελλήνια θρησκευτική οργάνωση, που επόπτευε τους ναούς και τις θρησκευτικές τελετές στις περιοχές των Θερμοπυλών και των Δελφών. Σχόλια στις Νεφέλες 211 ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΟ ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ (780 - 1039) 780-781. μα το Χάος, μα τον Αέρα, / μα την Ανάσα: Ο Στρεψιάδης παρέχει εδώ μια ακόμη εκδοχή της «Αγίας Τριάδας» του Φροντιστηρίου (βλ. σχόλιο στους στ. 286-289). Το γεγονός ότι ορκίζεται στους «θεούς» του Σωκράτη δημιουργεί προς στιγμήν στους θεατές την υποψία ότι έχει αρχίσει να εγκλιματίζεται στο Φροντιστήριο και να αφομοιώνει τα μαθήματά του. Σύντομα, όμως, θα φανεί πως αυτό είναι πλάνη: ό,τι κι αν μαθαίνει ο Στρεψιάδης το ξεχνάει αμέσως. 793. δυο χοίνικες: Η χοῖνιξ ήταν μονάδα μέτρησης ποσότητας για ξηρά τρόφιμα, ιδιαίτερα για τα σιτηρά. Η χοῖνιξ ισοδυναμούσε με το 1/48 του μεδίμνου, δηλαδή περιείχε κάτι παραπάνω από ένα σημερινό λίτρο (ο μέδιμνος μετρούσε περίπου 52 λίτρα). 794-795. το τρίμετρο ... το τετράμετρο: Ο Σωκράτης αναφέρεται στα ποιητικά μέτρα. Στην αρχαία Ελλάδα η μετρική δεν στηριζόταν, όπως σήμερα, στον «δυναμικό» τονισμό, δηλαδή στην εναλλαγή μεταξύ τονισμένων και άτονων συλλαβών, αλλά στον «προσωδιακό» τονισμό, δηλαδή στην εναλλαγή «μακρών» και «βραχειών» συλλαβών· με άλλα λόγια, στηριζόταν στη διάρκεια των συλλαβών και όχι στον τόνο τους. Οι μακρές συλλαβές, που δηλώνονται με το σύμβολο (–), είχαν διπλάσια διάρκεια από τις βραχείες (υ). Τα ιαμβικά μέτρα στηρίζονταν στον «ιαμβικό πόδα», δηλαδή στην εναλλαγή μιας βραχείας και μιας μακράς συλλαβής (υ–), ενώ τα τροχαϊκά στο αντίθετο, στην εναλλαγή μιας μακράς και μιας βραχείας (–υ). Το «ιαμβικό τρίμετρο» ήταν το βασικό μέτρο των διαλογικών μερών στο αρχαίο δράμα και σχηματιζόταν με την τριπλή επανάληψη του σχήματος Χ–υ– (όπου Χ είναι συλλαβή που μπορούσε να είναι είτε μακρά είτε βραχεία). Το «τροχαϊκό τετράμετρο», αναλόγως, σχηματιζόταν ως εξής: –υ–Χ –υ–Χ –υ–Χ –υ–). Το μέτρο αυτό εμφανιζόταν κυρίως σε σκηνές με έντονη δράση και ενέργεια. 796. τετραχοίνικο: «Τετραχοίνικο» είναι το αρχαίο ἡμιέκτεων, που ισοδυναμούσε με τέσσερις χοίνικες (δηλαδή το ένα δωδέκατο του μεδίμνου). Ο Στρεψιάδης, φυσικά, με την μπακαλίστικη λογική του, το προτιμά, γιατί το «τρίμετρο» τον παραπέμπει σε... «τρεις χοίνικες» και όχι τέσσερις! Κατά το μοτίβο που γνωρίσαμε στην Πάροδο, ο Στρεψιάδης συνεχίζει να παρεξηγεί όσα λέει ο Σωκράτης (ένδειξη ότι δεν κολλάει τίποτα στο μυαλό του). Ενώ ο Σωκράτης μιλά για ποιητικά μέτρα, αυτός, μονίμως γειωμένος και ανίκανος να ξεπεράσει τα εφήμερα, νομίζει ότι ο φιλόσοφος αναφέρεται στις μονάδες μέτρησης των σιτηρών. 804. ο δάχτυλος, ο ενόπλιος: Ο Σωκράτης αναφέρεται και πάλι σε ποιητικούς ρυθμούς. Ο δακτυλικός ρυθμός, ο οποίος σχημάτιζε τον περίφημο δακτυλικό εξάμετρο, το μέτρο των ομηρικών επών, στηριζόταν στο σχήμα –υυ. Ο ενόπλιος ήταν στίχος που χρησιμοποιούνταν στη χορική λυρική ποίηση, δηλαδή στην ποίηση που συνοδευόταν από μουσική, τραγούδι και χορό. Ο Στρεψιάδης και πάλι παρεξηγεί... 811. ποια ζώα τετράποδα είναι αρσενικά: Τέτοιου είδους γλωσσολογικές ανησυχίες είδαμε ότι είχε ο Σωκράτης και πιο πριν. Για τρίτη φορά παρεξηγεί εδώ ο Στρεψιάδης, αφού δεν καταλαβαίνει ότι ο Σωκράτης αναφέρεται στο γραμματικό γένος και θεωρεί ότι του υποβάλλει την πιο βλακώδη ερώτηση: είναι δυνατόν να μην μπορεί να ξεχωρίσει τα αρσενικά ζώα από τα θηλυκά; 819. μα τον Αέρα: Βλ. σχόλιο στους στ. 780-781. 821. σωρό τ᾽ αλεύρι απάνω στο σοφρά σου: Βλ. σχόλιο στους στ. 827-828. 824. ο Κλεώνυμος: Για τον Κλεώνυμο βλ. σχόλιο στον στ. 427. 827-828. σοφρά δεν είχε, / σε στρογγυλή καυκιά ζύμωνε πάντα: Ο υπαινιγμός του Στρεψιάδη δεν μας είναι απολύτως κατανοητός. 844. στο στρατό δεν πάει: Ο Αριστοφάνης κατηγορεί εδώ τον Αμεινία για φυγοστρατία. Αν πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο, αλλού στην κωμωδία διακωμωδείται ως αλαζόνας και λαίμαργος άνθρωπος. 848. όχι εδώ πάνω: Επειδή ο Στρεψιάδης ξέρει τι θα πάθει αν ξαπλώσει στο ντιβάνι εκείνο, θα τον φάνε οι κοριοί -όπως κι έγινε. 212 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 852. ερεύνα...: Ο Χορός, που μετά την Παράβαση σίγησε για λίγο, ξαναμπαίνει στη δράση προσπαθώντας να εμψυχώσει τον Στρεψιάδη, ώστε να βρει τη λύση στο πρόβλημά του. Το ότι του λέει «μην αποκοιμηθείς», όμως, είναι ειρωνεία: πού να κλείσει μάτι ο καημένος ο Στρεψιάδης, που τρέμει πως οι κοριοί δεν θα αφήσουν ούτε ψίχουλο από πάνω του! 860. οι... Κορίνθιοι: Λογοπαίγνιο που στηρίζεται στο ομόηχο των λέξεων κόρις (κοριός) και Κορίνθιος. Οι μελετητές υποθέτουν ότι «κοριούς» αποκαλούσαν υβριστικά τους Κορινθίους οι Αθηναίοι (η Κόρινθος ήταν σύμμαχος της Σπάρτης). Εδώ ο Αριστοφάνης αντιστρέφει το αστείο: αποκαλεί Κορίνθιους τους κόρεις. Στον Πρόλογο, όπως θυμόμαστε, τον Στρεψιάδη τον δάγκωναν οι... δικαστικοί κλητήρες! 868. και το χρήμα μου πάει και το χρώμα μου: Πρβλ. τον φόβο του Φειδιππίδη στον Πρόλογο, ότι, αν εγγραφεί στο Φροντιστήριο, θα χλωμιάσει και θα τον κοροϊδεύουν οι ιππείς σύντροφοί του. Εδώ ο Στρεψιάδης κλαίει όχι μόνο το χρώμα του, αλλά και τα δίδακτρα που πλήρωσε! Στο πρωτότυπο, ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί σειρά από φράσεις που ξεκινούν με τη λέξη φροῦδα («πάει...»): με τους στίχους αυτούς παρωδεί πιθανότατα την τραγωδία του Ευριπίδη Εκάβη. Αν είναι έτσι, τότε ο Στρεψιάδης χρησιμοποιεί τα λόγια με τα οποία η Εκάβη, γυναίκα του Πρίαμου, θρηνεί για τον χαμό της πατρίδας και των παιδιών της, για να «κλάψει» τα λεφτά του και τα παπούτσια του! Αυτή η παραμορφωτική μίμηση είναι η ουσία της παρωδίας, όπως ξαναείπαμε. 877-879. σκεπάσου... αρνητική: Ο μεταφραστής δίνει τους στίχους αυτούς στον Σωκράτη, αλλά σήμερα πιστεύεται ότι ταιριάζουν καλύτερα στον Χορό. Τέτοιου είδους αμφιβολίες δεν είναι σπάνιες, καθώς τα αρχαία χειρόγραφα σπανίως σημειώνουν ποιος μιλά, απλά καταγράφουν την αλλαγή του ομιλητή με μια παύλα. 880. προβιά απ᾽ αρνί, που αρνήτρα γνώμη δίνει: Η ορθή μετάφραση είναι «ποιος θα ρίξει απάνω μου, αντί για προβιά απ᾽ αρνί, μια ιδέα για το πώς θα μπορούσα να αρνηθώ το χρέος μου» -δηλαδή αυτό που παλεύει να βρει. Στο πρωτότυπο, ο Αριστοφάνης κάνει λογοπαίγνιο με τη φράση ἐξ ἀρνακίδων («αντί για προβιά αρνιού»), που ανακαλεί το επίθετο ἔξαρνος, αυτός που αρνείται κάτι. 897. γλυκό μου Σωκρατάκι: Κατά πάσα πιθανότητα πρέπει να φανταστούμε εδώ ότι ο Στρεψιάδης σηκώνεται από το κρεβάτι, για να ανακοινώσει στον Σωκράτη τη λαμπρή του έμπνευση. 899-900. Θεσσαλή / μάγισσα: Υπάρχουν μαρτυρίες ότι η μαγεία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένη στη Θεσσαλία. Το φεγγάρι ήταν συνδεδεμένο με τις μάγισσες, καθώς η Εκάτη, η θεά της μαγείας, ήταν επίσης η θεά του φεγγαριού. Η έλξη της σελήνης ήταν συνηθισμένη μαγική πρακτική, που ισοδυναμούσε με πρόσκληση της θεάς Εκάτης να εμφανιστεί ανάμεσα στους πιστούς της. Ο Στρεψιάδης, φυσικά, δεν έχει καμιά διάθεση να προσφέρει λατρεία σε οποιαδήποτε θεά. Το μυαλό του πάει στο φεγγάρι, διότι, όπως θυμόμαστε, ο σεληνιακός μήνας όπου να ᾽ναι τελειώνει και θα πρέπει να ξεπληρώσει τα δάνειά του. Αυτό που θέλει να πετύχει, κλείνοντας το φεγγάρι σε μια στρογγυλή θήκη, είναι να παγώσει ο χρόνος (εδώ πρόκειται για τον συνηθισμένο τύπο αστείου, να ερμηνεύεις κυριολεκτικά μια μεταφορική έκφραση ή έναν συμβολισμό, όπως η έλξη του φεγγαριού)! Η σκέψη του να παρέμβει στην πορεία του φεγγαριού επιβεβαιώνει τα παράπονα που εξέφρασε η ίδια η Σελήνη, με το στόμα των Νεφελών, στην Παράβαση, ότι οι Αθηναίοι δεν τη σέβονται. 907. πληρώνεις τόκο, σαν αλλάζει ο μήνας: Για τα δάνεια στην αρχαία Ελλάδα, βλ. σχετικό σχόλιο στους στ. 17-18. Σχόλια στις Νεφέλες 213 913-914. σα χρυσό μαμούνι / με μια κλωστή δεμένο από το πόδι: Περιγράφεται είδος παιδικού παιγνιδιού. Τα παιδιά έδεναν το μαμούνι σε μια κλωστή ελέγχοντας έτσι την πτήση του. 917. φαρμακοπώλες: Οι φαρμακοπώλες ήταν κατηγορία κακόφημων εμπειρικών θεραπευτών, κάτι μεταξύ γιατρού και μάγου, που πουλούσαν διάφορα βοτάνια, γιατροσόφια και φυλακτά. 919. το γυαλί: Η πέτρα αυτή προφανώς χρησιμοποιούνταν ως μέσο για κάποιου είδους εμπειρική θεραπεία, που ίσως απαιτούσε καύση της πληγής ή κάτι παρόμοιο. Ο Στρεψιάδης θέλει να... κάψει τη δική του «πληγή»: να χρησιμοποιήσει το γυαλί ως φακό και να κάψει το κερί από τη δέλτο όπου θα αναγράφεται η κλήση του στο δικαστήριο! Εδώ είναι όλα στο μυαλό του. Στη φωτιά όμως θα καταφύγει πράγματι ο Στρεψιάδης πολύ σύντομα. 924. σοφό, ναι: Αν κρίνουμε από την αγανακτισμένη αντίδρασή του λίγο παρακάτω, ο Σωκράτης μάλλον εκστομίζει αυτά τα λόγια με ειρωνική συγκατάβαση. 944. δώστε μου εσείς μια συμβουλή, Νεφέλες: Ο Στρεψιάδης απελπισμένος στρέφεται προς τις Νεφέλες. Ο Σωκράτης παραμένει στη σκηνή. 951-952. από μάνα φαντασμένη: Στο πρωτότυπο, ἐκ γυναικῶν εὐπτέρων, «από γυναίκες με όμορφα φτερά». Μεταφορικά, η φράση σημαίνει «γυναίκες από αρχοντική γενιά». Σε κυριολεκτικό, όμως, επίπεδο ο Στρεψιάδης παρομοιάζει εδώ τη γυναίκα του με πλουμιστό παγόνι! 952. σαν την Κοισύρα: βλ. σχόλιο στον στ. 52. 956. τόσα αγαθά σου δίνει: Οι Νεφέλες απευθύνονται στον Σωκράτη. Τα «αγαθά» είναι ότι μόλις του έχουν εξασφαλίσει κι άλλο πελάτη για τη σχολή του! Αυτή η υπηρεσία όμως σύντομα θα του βγει ξινή. 960. είν᾽ έξαλλος και φανερά πια ο νους του πήρε αέρα: Στο πρωτότυπο, ἐκπεπληγμένου καὶ φανερῶς ἐπηρμένου. Η ακριβέστερη μετάφραση θα ήταν: «ανθρώπου που του θόλωσε το μυαλό από τη σφοδρή επιθυμία και που έχει εμφανώς ξεσηκωθεί πάρα πολύ». 961. άρμεχ᾽ τον ευθύς όσο βολεί: Οι Νεφέλες διαβλέπουν ότι ο Στρεψιάδης «τσίμπησε» και παροτρύνουν τον Σωκράτη να τον εκμεταλλευτεί όσο περισσότερο μπορεί, ιδιαίτερα τώρα που θα φέρει στο Φροντιστήριο τον γιο του, ο οποίος υπόσχεται πολύ περισσότερα. Ο μεταφραστής χρησιμοποιεί την κτηνοτροφική μεταφορά του αρμέγματος των προβάτων. Στο πρωτότυπο, αντίθετα, ο Αριστοφάνης γράφει ἀπολάψεις, από το ἀπολάπτω, που σημαίνει ρουφώ γρήγορα το φαγητό μου (παραπέμπει, δηλαδή, στα πεινασμένα σκυλιά, που τρώνε λαίμαργα ό,τι τους ρίξεις). 963. μα την Ομίχλη: Ο ανάλογος όρκος του Στρεψιάδη στην αρχή της ενότητας ήταν, όπως σημειώσαμε, ένα ειρωνικό παιγνίδι με τις προσδοκίες των θεατών. Εδώ μπερδεύει περισσότερο τον Φειδιππίδη, που νομίζει ότι ο πατέρας του τρελάθηκε. 964. του Μεγακλή … τις κολόνες: Βλ. σχόλιο στους στ. 50-51 για τη σχέση του Φειδιππίδη και της μητέρας του με το αρχοντικό σόι του Μεγακλή (αυτό εννοεί ο Στρεψιάδης, όταν μιλά για «κολόνες»: ο αριστοκράτης Μεγακλής μένει σε... μέγαρο!). Την απειλή ότι θα τον διώξει απ᾽ το σπίτι —και κατ᾽ επέκταση ότι θα τον αποκληρώσει— ο Στρεψιάδης την εξακόντισε εναντίον του Φειδιππίδη και στον Πρόλογο αφήνοντάς τον εντελώς ανεπηρέαστο. Δεν είναι λοιπόν αυτή η αιτία που ο Φειδιππίδης υποχωρεί εδώ. 214 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 966. Μα τον Ολύμπιο Δία: Παρά τη φθαρτική επιρροή που δέχτηκε από το περιβάλλον του, ο Φειδιππίδης πιστεύει ακόμη, έστω κατ᾽ όνομα, στο παραδοσιακό πάνθεο. Ο Αριστοφάνης μας το υπενθυμίζει, ώστε να μας κάνει ισχυρότερη εντύπωση η αλλαγή που θα υποστεί ο νεαρός εντός ολίγου. 977. Ρούφουλας: Βλ. σχόλιο στον στ. 481. 979. Ο Σωκράτης ο Μηλιός: Ο Στρεψιάδης μπερδεύει εδώ τον Σωκράτη με τον περιβόητο άθεο Διαγόρα από τη Μήλο. 982. παλαβούς: Ο Φειδιππίδης συνεχίζει να μην πείθεται καθόλου για την αξία των Σπουδών στο Φροντιστήριο ή για την ίδια την ψυχική υγεία των λειτουργών του. Κι όμως σε μερικά λεπτά θα συγκατανεύσει στο αίτημα του πατέρα του, έστω και με το ζόρι, αν και ο τελευταίος δεν χρησιμοποιεί κάποιο καινούριο επιχείρημα ή μέσο πειθούς. 985. κουρείο: Ο Φειδιππίδης είναι μακρυμάλλης αλλά από άποψη και με στυλ! Οι μαθητές του Φροντιστηρίου είναι απλά ατημέλητοι και άγριοι. 994. τρελό το δικαστήριο να τον βγάλει: Στην Αθήνα υπήρχε ειδική δικαστική διαδικασία με την οποία κάποιος μπορούσε να κριθεί νομικά ανίκανος να διαχειριστεί την περιουσία του λόγω παράνοιας. Ο υπαινιγμός είναι ότι ο Φειδιππίδης δεν ανησυχεί τόσο για την ψυχική κατάσταση του πατέρα του, όσο για το γεγονός ότι οι φιλόσοφοι θα του φάνε ό,τι απέμεινε (ό,τι άφησε ο ίδιος δηλαδή) από την πατρική περιουσία. 1002. χαμογειανοί: Στο πρωτότυπο, ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί τη φράση παρὰ τοὺς γηγενεῖς, «πλάι στα παιδιά της Γης». Σύμφωνα με τη μυθολογία, γηγενεῖς («παιδιά της Γης») είναι οι Γίγαντες. Κοινό χαρακτηριστικό των Γιγάντων με τους μαθητές τους Φροντιστηρίου είναι η εχθρότητα προς τον Δία και τους Ολυμπίους. 1005. το ιμάτιο σου ᾽χει φύγει: Θυμόμαστε ότι ο Σωκράτης ζήτησε από τον Στρεψιάδη να γδυθεί πριν εισέλθει στο Φροντιστήριο. 1006. ξεσκόλισε από μένα: Στο πρωτότυπο, οὐκ ἀπολώλεκ᾽, ἀλλὰ καταπεφρόντικα, «δεν το ᾽χω χάσει, αλλά το ᾽χω λιώσει από την πολλή μελέτη». Στην προηγούμενη σκηνή ο Στρεψιάδης υπενθυμίζει στον Σωκράτη πως «τελειώνει ο μήνας». Αυτό το γεγονός, καθώς και το ότι οι δανειστές δεν έχουν αρχίσει ακόμη να καταδιώκουν τον δύσμοιρο γέροντα, δείχνει ότι δεν έχει παρέλθει πολύς χρόνος από την έναρξη της κωμωδίας, άρα ο Στρεψιάδης δεν έχει μείνει στο Φροντιστήριο αρκετό καιρό ούτε για να χάσει το χρώμα του, όπως κλαιγόταν πριν, ούτε για να λιώσει το ρούχο του, όπως γκρινιάζει τώρα. Απλά γι᾽ αυτόν κάθε λεπτό εκεί μέσα είναι αιώνας! Άλλη πιθανή ερμηνεία του χωρίου είναι πως ο Στρεψιάδης, ίσως για να εντυπωσιάσει, προσποιείται ότι έλιωσε το ιμάτιό του μελετώντας, ενώ στην πραγματικότητα του το ᾽χουνε μασήσει οι κοριοί. 1008-1009. ξόδεψα κει που ᾽πρεπε, σαν άλλος Περικλής: Κατά την εξέγερση της Εύβοιας (στην οποία ο Αριστοφάνης αναφέρθηκε και πιο πάνω, βλ. σχόλιο στους στ. 228-229), ο Περικλής ξόδεψε δέκα τάλαντα, για να δωροδοκήσει τον Σπαρτιάτη βασιλιά και να τον πείσει να υποχωρήσει. Στον οικονομικό του απολογισμό έγραψε ότι τα λεφτά αυτά ξοδεύτηκαν «εκεί που έπρεπε». 1012. στα Διάσια: Βλ. σχόλιο στον στ. 538. 1013-1014. με τα πρώτα / λεφτά που ως δικαστής είχα κερδίσει: Στα αθηναϊκά δικαστήρια μπορούσαν να υπηρετήσουν ως ένορκοι όλοι οι ελεύθεροι πολίτες- ακόμη και απλοί, αμόρφωτοι άνθρωποι, όπως ο Στρεψιάδης, αφού δεν απαιτούνταν ειδικές γνώσεις. Η αμοιβή του δικαστή ήταν τρεις οβολοί την ημέρα (για το νομισματικό σύστημα της Αθήνας βλ. σχόλιο στον στ. 22). Σχόλια στις Νεφέλες 215 1015. κάποτε γι᾽ αυτό θα μετανιώσεις: Αυτό ακριβώς θα συμβεί πράγματι. Πολύ σύντομα η επιλογή του Στρεψιάδη, που τώρα φαντάζει ως η μόνη λογική, θα του βγει ξινή. 1019. τριβή των κρεμαστρών που ᾽ναι δω μέσα: Υπάρχει αμφιβολία αν στο πρωτότυπο διαβάζουμε κρεμαθρῶν (σε αυτή την περίπτωση η μετάφρασή μας είναι σωστή) ή κρεμαστῶν (όπως πιστεύουν οι πλείστοι μελετητές σήμερα). Στη δεύτερη περίπτωση, ο όρος κρεμαστὰ είναι ναυτικός και παραπέμπει σε σκεύη όπως τα πανιά, οι άγκυρες, τα καραβόσκοινα κλπ. Μεταφορικά, ότι ο Φειδιππίδης δεν γνωρίζει τα κρεμαστά σημαίνει «δεν έχει εμπειρία από το είδος των δραστηριοτήτων που μας απασχολούν εδώ». Ό,τι και να ισχύει η φράση του Σωκράτη μας υπενθυμίζει τον τρόπο με τον οποίο πρωτομπήκε στη σκηνή. 1023. με στόμα σαν πηγάδι: Ο Σωκράτης επικρίνει την άρθρωση του Φειδιππίδη. Η ορθοφωνία είναι βασικό προσόν για έναν ρήτορα και ως ρητοροδιδάσκαλος ο Σωκράτης τα προσέχει αυτά. 1024-1025. την «κλήση», το «ξεγλίστρημα» ... το «αναπειστήριο μούδιασμα»; Ο Σωκράτης, χρησιμοποιώντας μια σειρά από πομπώδεις ρητορικούς (ή ψευδορητορικούς) όρους, διερωτάται πώς θα είναι ποτέ δυνατόν ο Φειδιππίδης, που δεν μπορεί να αρθρώσει σωστά τα απλά ελληνικά, να μάθει την υψηλή και περίτεχνη γλώσσα της δικανικής ρητορικής.2 Το «αναπειστήριο μούδιασμα» αποδίδει το αρχαίο χαύνωσιν ἀναπειστηρίαν: ο καλός ρήτορας προκαλεί ζάλη στον αντίπαλό του, του θολώνει το μυαλό με ένα χείμαρρο από λόγια, μέχρι που να τον κάνει να αλλάξει γνώμη (ἀναπείθω: κάνω κάποιον να αλλάξει ιδέα). 1025. Υπέρβολος: Για τον Υπέρβολο, βλ. σχόλιο στον στ. 706. Ο Υπέρβολος ήταν εξίσου ατάλαντος με τον Φειδιππίδη, είχε όμως... τάλαντον, ένα τεράστιο ποσό να διαθέσει για την εκπαίδευσή του (για τη χρηματική αξία ενός ταλάντου, βλ. σχόλιο στον στ. 22)! Στη σχολή του Σωκράτη όλα διορθώνονται, αν έχεις τα χρήματα. 1036-1037. Απ᾽ τους ίδιους / τους Λόγους θα τα μάθει: Με τη φράση αυτή προετοιμάζεται η επόμενη, κορυφαία σκηνή του έργου, ο Επιρρηματικός Αγώνας μεταξύ του Δίκαιου και του Άδικου Λόγου. 2 δικανική ρητορική: η ιδιαίτερη ρητορική που χρησιμοποιείται στα δικαστήρια, η νομική γλώσσα 216 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Α' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1040 - 1318) 1040. μπρος: Τόσο ο Δίκαιος όσο και ο Άδικος Λόγος παρουσιάζονται να κατοικούν στο Φροντιστήριο και να είναι τρόπον τινά κι οι δυο τους αδιακρίτως στη δούλεψη του Σωκράτη (πρβλ. στ. 122-128, 262-263). 1042. όποτε θέλεις: Ο αγανακτισμένος τόνος του Δίκαιου Λόγου και η υπεροπτική άνεση και σιγουριά του Άδικου είναι μια πρώτη ένδειξη ότι στη μεταξύ τους διαμάχη θα επικρατήσει ο δεύτερος. Γρήγορα, άλλωστε, θα καταστεί σαφές ότι ο Δίκαιος Λόγος δεν μπορεί να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του Στρεψιάδη, δηλαδή να αποκρούσει τους δανειστές του, που επίμονα ζητούν τα λεφτά τους. 1044. λόγος: Ο Άδικος Λόγος δεν νιώθει ότι χρειάζεται οποιοδήποτε επιθετικό προσδιορισμό. Είναι ο κατεξοχήν Λόγος, αυτός που υπερισχύει παντού και πάντα: ένας ακόμη υπαινιγμός για την κατάληξη του Αγώνα. 1048. καινούρια που ο νους μου γεννά γνωμικά: Οι γνῶμαι του πρωτοτύπου δεν είναι ακριβώς τα «γνωμικά», όπως αποδίδεται ο όρος στη μετάφρασή μας, αλλά οι απόψεις, οι θέσεις, που είναι πρωτότυπες και ριζοσπαστικές τόσο ως προς το περιεχόμενό τους όσο και στον ρητορικά περίτεχνο τρόπο με τον οποίο διατυπώνονται, σε βαθμό που το σύγχρονο κοινό, «οι χαζοί τούτοι δω», είναι αδύνατο να αντισταθεί. 1049. επειδή ᾽ναι χαζοί τούτοι δω: Όπως είπαμε και πιο πάνω, στην κωμωδία είναι πολύ συχνό το φαινόμενο οι θεατές να εμπλέκονται απευθείας στην παράσταση. Ο έπαινος και ο ψόγος των θεατών για τις επιτυχίες και τις αποτυχίες τους είναι τμήμα του διδακτικού ρόλου του θεάτρου. 1058-1059. Μα τον ίδιο του ο Δίας το γονιό / σε αλυσίδες τον έβαλε: Μετά τη νίκη του ενάντια στον Κρόνο και τους Τιτάνες, ο Δίας τους φυλάκισε στα έγκατα της γης. Οι ιστορίες με τα τσιλιμπουρδίσματα και τις λοιπές ατασθαλίες του Δία δυσχεραίνουν πολύ την προσπάθεια του Δίκαιου Λόγου να αποδείξει ότι το Δίκαιο υπάρχει και ότι θεμα-τοφύλακές του είναι οι παραδοσιακοί θεοί. 1062. αναγούλα με πιάνει: O Δίκαιος Λόγος αποδοκιμάζει με τον τρόπο αυτό τα λόγια του αντιπάλου του, χωρίς όμως να απαντά επί της ουσίας! Ήδη από τώρα δείχνει να υποχωρεί. 1062-1063. είσαι γέρος, χαζός / και ξεκούτης: Με τον ίδιο τρόπο είδαμε να απαξιώνουν τον Στρεψιάδη ο Φειδιππίδης και ο Σωκράτης, ο καθένας για τους δικούς του λόγους. Η έλλειψη σεβασμού προς τους γηραιότερους είναι βασικό σύμπτωμα της ηθικής παρακμής που ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τη νέα παιδεία να επιφέρει. 1066. του γονιού σου φονιάς: Στο πρωτότυπο, πατραλοίας. Ο όρος καλύπτει τόσο τον πατροκτόνο, όσο και τον άνθρωπο που κακομεταχειρίζεται τον πατέρα του, όπως θα κάνει ο Φειδιππίδης λίγο παρακάτω. Στην αρχαία Αθήνα πράξη τέτοιου είδους θεωρούνταν πολύ σοβαρό αδίκημα. 1078. είμαι ο Τήλεφος: Ο Αριστοφάνης παρωδεί συχνά στις κωμωδίες του τον Τήλεφο του Ευριπίδη (438 π.Χ.). Η τραγωδία είχε ως κεντρικό ήρωα τον βασιλιά της Μυσίας Τήλεφο, ο οποίος τραυματίστηκε μετά από σύγκρουση με τον στρατό των Αχαιών. Στην τραγωδία, ο Τήλεφος επισκέπτεται το στρατόπεδο των Αχαιών ντυμένος ζητιάνος, κάτι που, όπως φαίνεται, θεωρήθηκε ιδιαίτερα τολμηρό. Σχόλια στις Νεφέλες 217 1079-1080. από ένα μικρό / σακουλάκι: Τα παλιά χρόνια, όταν ο κόσμος δεν παρασυρόταν από τις σοφιστείες του, ο Άδικος Λόγος περιφερόταν σαν ζητιάνος και ζούσε από ελεημοσύνες. Τώρα έχει γίνει μεγάλος και τρανός χάρη στην ανοησία των Αθηναίων. 1081. του Πανδέλετου: Η ιστορικότητα του προσώπου αυτού είναι αμφίβολη. Η ουσία είναι ότι παρουσιάζεται ως συκοφάντης και απατεώνας. 1082. τι σοφία ... τι τρέλα: «Σοφία» και αντιστοίχως «τρέλα» είναι το γεγονός ότι η πόλη προσδίδει αξία και κύρος στον Άδικο Λόγο. 1084. της πόλης, που, αλί μας, σου δίνει και τρως: Η διδασκαλία του Άδικου Λόγου -των σοφιστώνδεν είναι δωρεάν, χρεώνεται αδρά. 1085. κάνεις κακό στα παιδιά: Αυτήν ακριβώς την κατηγορία, ότι διέφθειρε τους νέους, απηύθυναν ενάντια στον Σωκράτη οι διώκτες του. 1087. τέτοιος Κρόνος εσύ: Επανειλημμένα στο έργο μας η εποχή του Κρόνου θεωρείται σύμβολο καθυστέρησης και οπισθοδρομισμού —και μάλιστα από εκείνους που λένε ότι Δίας δεν υπάρχει! 1092. τα μαλώματα ας λείψουνε πια κι οι βρισιές: Οι Νεφέλες παρεμβαίνουν, για να σταματήσει η άγονη σύγκρουση και να κριθεί η διαμάχη πολιτισμένα με τον Χορό ως επιδιαιτητή. Ο ίδιος ο πολιτισμός στηρίζεται στη δυνατότητα του Νόμου, και ιδιαίτερα του δικαστηρίου ως θεσμού μιας οργανωμένης πολιτικής κοινότητας, να ελέγχει την τυφλή βία και τον φαύλο κύκλο της εκδίκησης και της αντεκδίκησης. Το θέμα αυτό κυριαρχεί σε μια από τις σημαντικότερες αρχαίες ελληνικές τραγωδίες, την τριλογία Ορέστεια του Αισχύλου, και ειδικά στο τελευταίο έργο της τριλογίας, τις Ευμενίδες. Η ειρωνεία στην κωμωδία μας είναι ότι η κατάληξη του Επιρρηματικού Αγώνα ανάμεσα στον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο δεν είναι αυτή που θα θέλαμε (και που βλέπουμε στις Ευμενίδες), δηλαδή η επικράτηση του δίκαιου συμβιβασμού και η καταδίκη της ακρότητας, είναι όμως σίγουρα η φυσιολογική στη συγκεκριμένη περίσταση, λόγω της ασύγκριτης υπεροχής του Άδικου Λόγου στη ρητορική. Είναι αδύνατον να μην υποψιαστούμε, δεδομένου και του καταληκτικού σχολίου του Χορού σε αυτό τον Αγώνα (βλ. στ. 1318), ότι οι Νεφέλες αυτό ακριβώς επιζητούν, να νικήσει ο Άδικος Λόγος, αλλά όχι για τον λόγο που προκύπτει εκ πρώτης όψεως. 1107-1108. κι οι δυο βασισμένοι γερά / στην ευγλωττία: Είναι ενδιαφέρον ότι ο Χορός αντιμετωπίζει τον Δίκαιο και τον Άδικο Λόγο -που, όπως είπαμε πιο πάνω, κατοικούν στο Φροντιστήριο κι είναι κι οι δυο κατά κάποιο τρόπο «περιουσία» του Σωκράτη- ως ομόλογους και ομοειδείς: και ο ένας και ο άλλος καλούνται να νικήσουν με όπλο την ευγλωττία τους και την ικανότητά τους στον σοφιστικό στοχασμό (στο πρωτότυπο, περιδεξίοισιν λόγοισι καὶ φροντίσι), όχι κατ᾽ ανάγκην λέγοντας τα δίκαια (βλ. και εισαγωγή στην ενότητα για τους όρους «Δίκαιος» και «Άδικος» Λόγος)! Αυτό άλλωστε επιδιώκει, θυμόμαστε, ο μωρός Στρεψιάδης: όχι ποιος θα κάνει τον γιο του καλύτερο άνθρωπο αλλά καλύτερο ρήτορα. Ο Χορός, λοιπόν, συγκαταλέγει τον Δίκαιο Λόγο στην ίδια κατηγορία με τον Άδικο, κι αυτό έρχεται σε μεγάλη αντίθεση με την εικόνα που προβάλλει ο ίδιος ο Δίκαιος Λόγος για τον εαυτό του. Φυσικά, μόνο ο Άδικος Λόγος είναι πραγματικά προικισμένος στη σοφιστική επιχειρηματολογία: ο Χορός είναι σαν να προαναγγέλλει ουσιαστικά εδώ τη νίκη του. 1122. πρώτο χρέος των παιδιών η σιωπή: Τυπικό πρόσταγμα της παραδοσιακής ηθικής, που αφορά όχι μόνο στα παιδιά, αλλά και στις γυναίκες (πρβλ. το γνωστό ρητό: ταῖς γυναιξὶ κόσμον ἡ σιγὴ φέρει). 218 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Πλάτων, Νόμοι 700a–701 (γραμμένο περί το 360 π.Χ.) μτφρ. Α.Κ. Πετρίδης Η μουσική μας ήταν τότε χωρισμένη σε διάφορα είδη και στυλ [...] και καθώς αυτά [...] ήταν σαφώς κατηγοριοποιημένα, απαγορευόταν να αναμειγνύονται καταχρηστικά μεταξύ τους. Αυτός που γνώριζε και είχε την εξουσία να κρίνει αν εφαρμόζονταν οι κανόνες, καθώς και να τιμωρεί όσους τους παραβίαζαν, δεν ήταν τότε, όπως στις μέρες μας, το πλήθος, με τα σφυρίγματα και τις άμουσες κραυγές του ή, το αντίθετο, με τις θορυβώδεις επιδοκιμασίες του. Οι υπεύθυνοι για την παιδεία είχαν ορίσει ότι οι θεατές όφειλαν να ακούνε σιωπηλά την παράσταση μέχρι τέλους, ενώ η τάξη ανάμεσα στα παιδιά, τους παιδαγωγούς τους και το πλατύτερο κοινό τηρούνταν με το ραβδί. [...] Καθώς όμως περνούσε ο καιρός, ξεκίνησε η άμουση παραβίαση των κανόνων από ποιητές που είχαν μεν από τη φύση τους το ποιητικό χάρισμα, δεν γνώριζαν όμως τι είναι το σωστό και το δίκαιο στη μουσική. [...] Και έτσι οι θεατές, που μέχρι τότε παρακολουθούσαν ήσυχοι, άρχισαν να εκδηλώνονται με φωνές, σαν να ήξεραν τι είναι το ωραίο και τι όχι στη μουσική. Ως εκ τούτου αντί για την κυριαρχία των αρίστων επικράτησε ένα είδος «θεατροκρατίας» (επικυριαρχίας των θεατών) στα μουσικά θέματα. Κι αν πάλι ήταν στη μουσική και μόνο που είχε επικρατήσει κάποιο είδος δημοκρατίας ελευθέρων ανθρώπων (δηλ. κυριαρχίας κοινών θεατών χωρίς ειδικές γνώσεις), δεν θα ήταν πολύ σοβαρό το πρόβλημα. Σήμερα όμως, μας επιβλήθηκε, αρχίζοντας από τη μουσική, η λανθασμένη αντίληψη ότι όλοι είναι σοφοί σε όλα και κάθε κανόνας έχει καταλυθεί. Τον ίδιο δρόμο ακολούθησε έπειτα και η ελευθερία, αφού οι άνθρωποι θεωρώντας τους εαυτούς τους γνώστες απέκτησαν θράσος, και το θράσος οδήγησε στην ξεδιαντροπιά. Αντώνης Κ. Πετρίδης 1126. της κιθάρας το μάθημα: Η παραδοσιακή εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα ήταν ιδιωτικού χαρακτήρα και δεν ήταν αυστηρά δομημένη. Περιλάμβανε (α) γραφή, ανάγνωση και αριθμητική, τα οποία δίδασκε ο γραμματιστής· (β) μουσική παιδεία (συμπεριλαμβανομένης της λυρικής ποίησης), την οποία αναλάμβανε ο κιθαριστής· και (γ) φυσική αγωγή, για την οποία υπεύθυνος ήταν ο παιδοτρίβης. 1126-1127. δίχως χοντρό / πανωφόρι: Η σκληραγώγηση των παιδιών, ώστε να αντέχουν το κρύο και τις κακουχίες, προβάλλεται ως βασική αρχή, την οποία το παιδαγωγικό μοντέλο του Άδικου Λόγου έχει καταργήσει. Θυμόμαστε ότι στην αρχή του έργου ο Φειδιππίδης κοιμάται «τυλιγμένος σε πέντε χοντρές μάλλινες κουβέρτες», αν και δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι ο καιρός είναι ιδιαίτερα κρύος. Η ειρωνεία είναι ότι αυτήν ακριβώς την αρχή της σκληραγώγησης εφαρμόζει ο Σωκράτης στο Φροντιστήριο. Επανειλημμένα στον Αγώνα θα διαφανεί σοβαρή διάσταση ανάμεσα στη φιλοσοφία ζωής που προκρίνει ο Άδικος Λόγος, η προσωποποίηση, υποτίθεται, της σοφιστικής παιδείας, και τις πρακτικές του Σωκράτη, όπως τις παρουσιάζει η κωμωδία. 1130. «Παλλάδα, κουρσεύτρα των πόλεων θεά»: Τα πολεμικά αυτά τραγούδια εκπροσωπούν μια άλλη πολιτική ηθική και πλάθουν ένα διαφορετικό μοντέλο νέου, όχι μόνο με το περιεχόμενό τους, αλλά και με τον «δυνατό τόνο της αρμονίας» τους. Ο Δίκαιος Λόγος θεωρεί χυδαίες τις μεταρρυθμίσεις που άνθρωποι σαν τον Φρύνη επέβαλαν στην παραδοσιακή μουσική και συνδέει τον εκφυλισμό1 της αρμονίας με την κατάπτωση της ηθικής και του πατριωτισμού. 1134. στο αστείο το γύριζε: Στο πρωτότυπο, βωμολοχεύσαιτ᾽, συμπεριφερόταν με τρόπο απρεπή, έκανε άσεμνα αστεία. Ο Δίκαιος Λόγος απαιτεί απόλυτη σοβαρότητα και δεν επιτρέπει καμία χαλάρωση ή ελαφρότητα. Η παιδαγωγική του Δίκαιου Λόγου στηρίζεται στην επιβολή αυστηρού ελέγχου σε όλες τις φυσικές ορμές του ανθρώπου, στις οποίες συμπεριλαμβάνεται το γέλιο και ο αστεϊσμός! 1135. κάποιο λύγισμα του έκανε: «Λυγίσματα» (αρχ. καμπαί) είναι αλλαγές στον ρυθμό και τη μελωδία, που προφανώς θεωρούνταν από ορισμένους ακαλαίσθητες ή και παρακμιακές. Ήδη από το δεύτερο μισό του 5ου αιώνα ξεσπά μεγάλη συζήτηση στην Αθήνα σχετικά με αυτή τη «Νέα Μουσική» και την υποτιθέμενη φθαρτική επίδραση που είχε στους πολίτες (στο επίπεδο και της αισθητικής, της ηθικής και της πολιτικής), που συνεχίστηκε με αυξανόμενη ένταση για πολλές δεκαετίες. Η συζήτηση θυμίζει κάπως την αντίδραση των συντηρητικών κύκλων στο ροκ εντ ρολ τις δεκατίες του 1950 και 1960. 1 εκφυλισμός: μαρασμός, παρακμή Σχόλια στις Νεφέλες 219 1136-1137. τα στριμμένα λυγίσματα ... του Φρύνη: Ο Φρύνης ο Μυτιληναίος ήταν κιθαρῳδός, δηλαδή μουσικός που εκτελούσε ζωντανά τις συνθέσεις του παίζοντας την κίθαριν, αρχαίο είδος κιθάρας. Άκμασε περί τα μισά του 5ου αιώνα π.Χ. 1138. του αργάζαν γερά το πετσί: Η αγωγή του Δίκαιου Λόγου στηρίζεται στο «όπου δεν πίπτει λόγος πίπτει ράβδος». Το θέμα κατά πόσον οι γονείς δικαιούνται να δέρνουν τα παιδιά τους θα κυριαρχήσει στον Επιρρηματικό Αγώνα μεταξύ Στρεψιάδη και Φειδιππίδη παρακάτω. 1139. προσβολή ᾽ταν στις Μούσες: Ο Δίκαιος Λόγος διεκδικεί προνομιακή πρόσβαση στις θεότητες της ποίησης και της μουσικής. Το ίδιο ακριβώς κάνουν και οι παραδοσιακοί ποιητές, όπως ο Όμηρος και ο Ησίοδος. 1156. λιχουδιές: Στο πρωτότυπο, ὄψα. Η αθηναϊκή δίαιτα βασιζόταν σε δύο κατηγορίες εδεσμάτων: τον σῖτον, που αποτελούνταν κυρίως από παράγωγα δημητριακών, και το ὄψον, που συμπεριλάμβανε οτιδήποτε συνοδευτικό, κυρίως ψαρικά και σπανιότερα κρέας, αλλά επίσης ελιές, τυριά και αλατισμένα εδέσματα. Η λογική, δηλαδή, ήταν ακριβώς η ανάποδη από τη δική μας! Βασικό φαγητό ήταν οτιδήποτε φτιαχνόταν, π.χ., από σιτάρι και κριθάρι. Το ὄψον θεωρούνταν πολυτέλεια -σκοπός του ήταν να καθιστά πιο νόστιμο τον σῖτον- και ο ὀψοφάγος ήταν λέξη συνώνυμη του εκφυλισμένου κοιλιόδουλου. Στην αθηναϊκή ιδεολογία, με άλλα λόγια, η συμπεριφορά στο τραπέζι ήταν ενδεικτική μιας ευρύτερης παιδείας και ηθικής. 1158-1161. άνηθο ... γελούσε: Οι νέοι που διαπλάθει ο Δίκαιος Λόγος ξέρουν τη θέση τους στο τραπέζι και κατ᾽ επέκταση στην οικογένεια και την κοινωνία. Μία ακόμη ένδειξη της ορθής αγωγής τους είναι το ότι επιδεικνύουν σεβασμό στους μεγαλυτέρους, αφενός επιτρέποντάς τους να σερβίρονται πρώτοι και αφετέρου ελέγχοντας τη στάση τους στο δείπνο και αποφεύγοντας οτιδήποτε θα μπορούσε να εκληφθεί ως προκλητική και αγενής συμπεριφορά. 1163. Διπολίεια: Γιορτή προς τιμήν του Διός Πολιέως (του προστάτη της πόλης), η οποία, προφανώς, θεωρούνταν ιδιαιτέρως αρχαϊκή. 1163. Βουφόνια: Μάλλον δεν πρόκειται για διαφορετική γιορτή αλλά για μια περίεργη, αρχαϊκή τελετή θυσίας βοδιών στο πλαίσιο των Διπολιείων. 1163-1164. τη μόδα / των χρυσών τζιτζικιών: Η μόδα να φορείς στα μαλλιά σου ένα χρυσό τζιτζίκι ως καρφίτσα θεωρούνταν κι αυτή ξεπερασμένη. 1165. τον Κηδείδη: Διθυραμβικός ποιητής της εποχής, που περιγράφεται ως παλιομοδίτικος. Για τη διθυραμβική ποίηση, βλ. σχόλιο στους στ. 392-397. 1167. που πολέμησαν στο Μαραθώνα: Στην αθηναϊκή ιδεολογία, η νίκη στα Μηδικά και ιδιαίτερα οι μάχες στον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα είχαν αποκτήσει μυθικές διαστάσεις, και οι άνθρωποι που πολέμησαν σε αυτές τοποθετούνταν στην ίδια κλίμακα με τους μεγάλους ήρωες του μύθου. Στον Αριστοφάνη, όμως, κι αυτό είναι κάτι που πρέπει να προσέξουμε, οι «Μαραθωνομάχοι» έχουν αμφίσημους συμβολισμούς. Από τη μια εκπροσωπούν τη χρυσή γενιά της νίκης· από την άλλη, όμως, ιδιαίτερα σε κωμωδίες όπως οι Αχαρνείς και η Λυσιστράτη, όπου είναι τυφλοί υπέρμαχοι της συνέχισης του καταστροφικού πολέμου, οι άνθρωποι αυτοί, σε βαθιά πλέον γεράματα και με αθεράπευτες 220 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοφάνης, Λυσιστράτη 270 κ.ε. (μτφρ. Θρ. Σταύρου) Οι γέροντες του Χορού, περήφανοι «Μαραθωνομάχοι» και αυτοί, που προσπαθούν μετά μανίας να διώξουν τις γυναίκες από την Ακρόπολη, ώστε να απελευθερωθεί το πολεμικό ταμείο και να συνεχιστεί ο πόλεμος, πολιορκούν τον ιερό βράχο. Καθώς ετοιμάζονται να βάλουν φωτιά στα Προπύλαια, θυμούνται ότι με παρόμοιο τρόπο είχαν διώξει από την πόλη και τον Σπαρτιάτη βασιλιά Κλεομένη, ο οποίος είχε επίσης κλειστεί στην Ακρόπολη, όταν οι Αθηναίοι αντέδρασαν βίαια στην προσπάθειά του να επιβάλει στην πόλη ολιγαρχία με επικεφαλής τον Ισαγόρα, αντίπαλο του Κλεισθένη. Το γεγονός αυτό είχε συμβεί εκατό περίπου χρόνια πριν τη διδασκαλία της «Λυσιστράτης», κάτι που σημαίνει ότι οι «Μαραθωνομάχοι» αυτοί ήταν υπεραιωνόβιοι! ΧΟΡΟΣ ΓΕΡΟΝΤΩΝ Ποτέ, ποτέ όσο ζούμε, κορόιδα δε μας κάνουν· ως κι ο Κλεομένης, που είχε μπει πρώτος στην Ακρόπολη, ο βασιλιάς των Σπαρτιατών, σαν έφευγε ήταν να τον κλαις· παράδωσε όλα τ᾽ άρματα, κι ας είχε τόσα φούμαρα, και πήγε πίσω βρώμικος κουρελιασμένος, με μαλλιά και γένια ως εδώ κάτω. Αντώνης Κ. Πετρίδης εμμονές, παραμένουν κολλημένοι στο παρελθόν και ανίκανοι να δουν πώς και πόσο οι συνθήκες έχουν αλλάξει. Όταν λοιπόν ο Δίκαιος Λόγος σεμνύνεται2 πως έχει δημιουργήσει τη γενιά των Μαραθωνομάχων, δεν συνεπάγεται αυτόματα ότι το μοντέλο εκπαίδευσης που πρεσβεύει πρέπει να εκληφθεί ως πρόσφορο για το παρόν. 1170. Παναθήναια σαν είναι: Για τα Παναθήναια, βλ. σχόλιο στον στ. 493. 1171. να χορέψουν: Πρόκειται για τον πολεμικό χορό της πυρρίχης, στον οποίο οι χορευτές, γυμνοί, μιμούνταν τις κινήσεις ενός οπλίτη στη μάχη. 1172-1173. μπροστά / στ᾽ αχαμνά τους κρατούν την ασπίδα: Μάλλον όχι επειδή ντρέπονται και θέλουν να κρύψουν τα απόκρυφά τους μέρη, αλλά επειδή, ως τα καλομαθημένα, αγύμναστα βουτυρόπαιδα που είναι, δεν έχουν τη δύναμη να σηκώσουν τη μεγάλη και βαριά ασπίδα του ὁπλίτου ψηλά για πολλή ώρα, όπως προέβλεπε η χορογραφία. 1176. η αγορά μισητή θα σου γίνει: Ο Δίκαιος Λόγος ταυτίζει την αγορά με έναν χώρο όπου κάθεται κανείς άεργος και φλυαρεί για ένα σωρό ανούσια ζητήματα. Η αγορά, δηλαδή, είναι ο κατεξοχήν χώρος όπου μεσουρανούν κενοί αερολόγοι και αργόσχολες γλωσσοκοπάνες, όπως αυτοί που διαπλάθει ο Άδικος Λόγος. 1176-1177. ζεστά / δε θα θέλεις λουτρά να ζυγώνεις: Βλ. σχόλιο στους στ. 1126-1127. Τα ζεστά λουτρά, όπως τα χοντρά πανωφόρια, κάνουν τον άνθρωπο μαλθακό, σύμφωνα με τον Δίκαιο Λόγο. 1178. για όσα πρέπει να ντρέπεσαι θα ᾽χεις ντροπή: Στο πρωτότυπο γίνεται αναφορά στο Αἰδοῦς ἄγαλμα. Η Αιδώς, που προσωποποιούσε το αίσθημα του αυτοελέγχου και της αποχής από ο,τιδήποτε επαίσχυντο, λατρευόταν ως θεά στην αρχαία Ελλάδα. 1189. κυδώνι: Η χειρονομία αυτή δείχνει ερωτική προτίμηση, ερωτική επιλογή. 1191. Ιαπετέ: Ο Ιαπετός, όπως και ο αδελφός του Κρόνος, είναι σύμβολο μιας περασμένης -και σύμφωνα με τους θρασείς νεαρούς που εκπροσωπεί ο Άδικος Λόγος, παρωχημένης- εποχής. 1196. του Ιπποκράτη ... τους γιους: Ο Ιπποκράτης είναι μάλλον ο στρατηγός, συγγενής του Περικλή, που είχε σκοτωθεί στο Δήλιον το 424 π.Χ. Οι γιοι του διακωμωδούνται και αλλού ως λειψοί στο μυαλό. Ο Άδικος Λόγος υπαινίσσεται ότι το μοντέλο του Δίκαιου Λόγου αποβλακώνει τους μαθητές· τους αφαιρεί κάθε κριτική σκέψη, κάθε αυτενέργεια και κάθε ανεξαρτησία. 1204. Ακαδήμεια: Ιερός χώρος αφιερωμένος στον ήρωα Ακάδημο. Στον χώρο αυτό αναπτύχθηκε αργότερα η φιλοσοφική σχολή («Ακαδημία») του Πλάτωνα. 2 σεμνύνομαι: περηφανεύομαι Σχόλια στις Νεφέλες 221 1214-1217: θα ᾽χεις πάντοτε ... πισινά: Ο Δίκαιος Λόγος περιγράφει εδώ το ιδεώδες του άνδρα σύμφωνα με την αθηναϊκή ιδεολογία του 5ου αιώνα. Το ιδεώδες αυτό αποτυπώνεται πεντακάθαρα στην πλαστική της κλασικής περιόδου, π.χ. στον «Δισκοβόλο» του Μύρωνα και τον «Δορυφόρο» του Πολύκλειτου. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι τα εξωτερικά χαρακτηριστικά του σώματος, τόσο τα ευειδή όσο και τα λιγότερο ευπαρουσίαστα, αποτυπώνουν καταστάσεις της ψυχής. 1219. κιτρινιάρα θωριά: Όπως οι μαθητές του Φροντιστηρίου. 1222. μακρύ ψήφισμα θα ᾽χεις ακόμα: Ένα ακόμη αστείο παρὰ προσδοκίαν (βλ. σχόλιο στον στ. 40). Στην προκειμένη περίσταση το μήκος (του ψηφίσματος και γενικώς...) είναι ισοδύναμο του θράσους και της αναίδειας. Με τον όρο «ψήφισμα» ο Αριστοφάνης αναφέρεται σε απόφαση της Εκκλησίας του Δήμου. Δεν ήταν λίγες οι ηθικά αμφιλεγόμενες και πολιτικά καταστροφικές αποφάσεις που λήφθηκαν την περίοδο αυτή, εξαιτίας του ότι επιδέξιοι ρήτορες παρέσυραν το σώμα. 1226. του Αντίμαχου: Άγνωστος κατά τα άλλα Αθηναίος, που σατιρίζεται συχνά στην κωμωδία. 1228. Ω συ, σοφίας υψηλής οπαδέ: Ο Χορός δείχνει να επαινεί με θερμά λόγια τον Δίκαιο Λόγο. Είναι γεγονός ότι τέτοιου είδους απερίφραστο έπαινο δεν επιφυλάσσει για τον Άδικο Λόγο. Μαζί με την προειδοποίηση που απευθύνει στον Στρεψιάδη στο τέλος του Αγώνα, ο Χορός αποκαλύπτει πια ξεκάθαρα την εχθρότητά του προς τη σοφιστική εκπαίδευση. Τι όμως σκέφτεται πραγματικά για την αγωγή του Δίκαιου Λόγου; Τα λόγια του Χορού αφήνουν κάποια υπονοούμενα, είναι αμφίσημα, αν και αυτό δεν φαίνεται καθαρά στη μετάφρασή μας. Στο πρωτότυπο, ο Αριστοφάνης υμνεί την καλλίπυργον σοφίαν που καλλιεργεί ο Δίκαιος Λόγος. Η αγωγή του, που στηρίζεται στην επιβολή δρακόντειων νόμων στα πάντα, είναι σαν φρούριο, που προστατεύει την Αθήνα από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς (τις φυσικές ορμές του ανθρώπου). Ο συλλογισμός όμως αυτός, σε περίοδο πολέμου, κατά την οποία οι Αθηναίοι συνωστίζονται εντός των τειχών, για να αποφύγουν τις σπαρτιατικές επιδρομές, πρέπει να ενείχε κάτι το κλειστοφοβικό για τον μέσο θεατή (λίγα χρόνια πριν, το 429 π.Χ., αυτός ο συνωστισμός οδήγησε στο ξέσπασμα ενός λοιμού, που στοίχισε τη ζωή στον ίδιο τον Περικλή). 1232. Ήταν καλότυχοι, αλήθεια, όσοι ζούσαν τα χρόνια εκείνα: Η τελευταία φράση των Νεφελών κρύβει πολλά: αποκαλύπτει πικρή νοσταλγία για μια εποχή του παρελθόντος, που δεν υπάρχει πια και που δεν μπορεί μάλλον να επιστρέψει. 1241. να λέω τ᾽ αντίθετα στους νόμους και το δίκιο: Αν η παιδεία του Δίκαιου Λόγου στηρίχθηκε στην ασφυκτική επικυριαρχία του Νόμου, το μοντέλο που αντιπροτείνει ο Άδικος Λόγος εδράζεται στην απόλυτη απελευθέρωση και την κατάλυση κάθε κανόνα, ηθικού ή και νομικού (εφόσον και τα δικαστήρια δεν θα απονέμουν, ουσιαστικά, δικαιοσύνη, αλλά θα «δικαιώνουν» όποιον ξέρει να υπερασπίζεται την υπόθεσή του πιο καταφερτζίδικα). Όμως βλ. επόμενο σχόλιο. 222 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 1242-1243. να υποστηρίζεις / εκείνο που είν᾽ αδύνατο: Ο Άδικος Λόγος δεν έχει κάτι θετικό να προσφέρει, δεν υποστηρίζει τη γνήσια απελευθέρωση από τα δεσμά. Ο λόγος του είναι απλά αντίλογος, με καθαρά συμφεροντολογική και ατομικιστική, εγωιστική σκοπιμότητα: να βγαίνεις πρώτος (1243). 1244. θα ελέγξω: Ο Άδικος Λόγος παραπέμπει εδώ στον σωκρατικό ἔλεγχον, αλλοιώνοντας φυσικά το περιεχόμενο και τη στόχευσή του. Ο πραγματικός Σωκράτης με τον διαλεκτικό του ἔλεγχον, ο οποίος δεν είχε ωφελιμιστικό ούτε εχθρικό σκοπό -αντίθετα, λειτουργούσε διαφωτιστικά προς όφελος του ανθρώπου- είχε σκοπό, όπως είπαμε, να εκμαιεύσει την αλήθεια από τον συνομιλητή του. Ο Άδικος Λόγος σκοπεύει απλώς να κατεδαφίσει όσα είπε ο αντίπαλός του, για να αποκομίσει την ικανοποίηση (και τα όποια άλλα οφέλη) της νίκης. 1252. του Ηρακλή ψυχρά λουτρά: Για μια ακόμη φορά ο Άδικος Λόγος χρησιμοποιεί την παραδοσιακή μυθολογία εις βάρος του Δίκαιου Λόγου. Σύμφωνα με τον μύθο οι θερμοπηγές που υπήρχαν στα διάφορα μέρη της Ελλάδας είχαν δημιουργηθεί από τον Ήφαιστο, για να πλένεται εκεί ο Ηρακλής. 1253. να τα! Και πάλι, όπως και στον στ. 1062, ο Δίκαιος Λόγος απαντά με επιφωνήματα αντί με αντεπιχειρήματα. Αυτή τη φορά όμως τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά από την προηγούμενη. Εδώ τα λογικοφανή επιχειρήματα του Άδικου Λόγου είναι τόσο σοφιστικά και στρεψόδικα, που αφήνουν τον Δίκαιο Λόγο ουσιαστικά άφωνο, αφού η λογική είναι εντελώς αδύναμη μπροστά τους. 1258. το Νέστορα ως αγορητή: Και πάλι, με τη γνωστή πονηριά του, ο Άδικος Λόγος καταφεύγει στην παράδοση, αυτή τη φορά στα ομηρικά έπη και πιο συγκεκριμένα στην Ιλιάδα και τη σεβάσμια μορφή του Νέστορα. Το στρεψόδικο στην περίπτωση αυτή είναι ότι ο ομηρικός όρος ἀγορητής δεν σημαίνει «άνθρωπο που συχνάζει στην αγορά», αλλά «ρήτορα», έστω και αν ετυμολογικά οι δύο σημασίες σχετίζονται. Ο γηραιότερος των Αχαιών πολεμιστών αποτελούσε εγγύηση σοφίας και ευθυκρισίας στο ελληνικό στράτευμα. Η δύναμη της πειθούς που διαθέτει, την οποία ο Όμηρος επαινεί επανειλημμένα, τίθεται στην υπηρεσία των Αχαιών πρωτίστως στη ραψωδία Ι, όπου επιχειρεί να πείσει τον Αχιλλέα να επιστρέψει στη μάχη -αλλά ανεπιτυχώς. 1264. Ο Πηλέας δεν έλαβε γι᾽ αυτό μαχαίρι δώρο: Ο Πηλέας, πατέρας του Αχιλλέα, ήταν σύμβολο σωφροσύνης. Η φήμη του προερχόταν από την ακόλουθη ιστορία. Όταν κάποτε τον φιλοξενούσε ο φίλος του Άκαστος, ο Πηλέας δέχθηκε τις ερωτικές κρούσεις της γυναίκας του Άκαστου Ιππολύτης. Ο Πηλέας δεν ενέδωσε. Οργισμένη η άσεμνη γυναίκα τον κατηγόρησε ότι επιχείρησε να την αποπλανήσει. Ο άντρας της, που την πίστεψε, εξέθεσε τον φιλοξενούμενό του στα βουνά, να τον κατασπαράξουν τα άγρια θηρία. Οι θεοί όμως σπλαχνίστηκαν τον ενάρετο ήρωα και του έστειλαν με τον Ήφαιστο ένα μα- Σχόλια στις Νεφέλες 223 χαίρι, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Ο Άδικος Λόγος ειρωνεύεται την ιστορία για δύο λόγους: (α) το μαχαίρι τού φαίνεται ελάχιστη ανταμοιβή για τον τίμιο Πηλέα («δεν βρήκες καλύτερο επιχείρημα;», είναι σαν να λέει στον Δίκαιο Λόγο)· (β) αν η ηθική προσφέρει τόσο ευτελή ανταμοιβή, τότε η κατεργαριά είναι πολύ προτιμότερη: ο γνωστός μας Υπέρβολος, π.χ., συγκέντρωσε τεράστιο πλούτο από τις διάφορες απατεωνιές του -και προφανώς το απόλαυσε κιόλας! 1268. γυναίκα του πήρε ο Πηλέας τη Θέτη: Ο Δίκαιος Λόγος αστοχεί πάλι στο μυθολογικό του αντεπιχείρημα και ο Άδικος Λόγος δεν χάνει την ευκαιρία να τον αποστομώσει - αλλοιώνοντας μάλιστα το περιεχόμενο του παραδοσιακού μύθου, χωρίς να το πάρει χαμπάρι ο χονδροκομμένος αντίπαλός του. Ο γάμος του Πηλέα με τη Θέτιδα, την κόρη του Νηρέα, δεν ήταν ακριβώς η ανταμοιβή του Πηλέα για την ηθική του. Ήταν απόπειρα του Δία και του Ποσειδώνα, που πολιορκούσαν ο καθένας για τον εαυτό του τη Θέτιδα, να αποφύγουν χρησμό που προφήτευε ότι η Θέτιδα θα γεννούσε γιο ο οποίος θα ξεπερνούσε τον πατέρα του. Η Θέτιδα πράγματι εγκατέλειψε τον Πηλέα λίγο μετά τη γέννηση του Αχιλλέα, όπως λέγεται στην κωμωδία μας. Αυτό, όμως, δεν έχει να κάνει με την όποια ανεπάρκεια του Πηλέα, όπως ισχυρίζεται ο Άδικος Λόγος, αλλά με το γεγονός ότι ο Πηλέας τρόμαξε, όταν είδε τη Θέτιδα να κραδαίνει πάνω από τη φωτιά τον Αχιλλέα σε μια προσπάθεια να τον κάνει αθάνατο! Ο Άδικος Λόγος κάνει πραγματικά περίπατο στον Αγώνα αυτό, αφού ο αντίπαλός του δεν έχει τίποτε από την πονηριά του. 1269. μάγκας: Στο πρωτότυπο, ὑβριστής. Ο όρος περιγράφει έναν αχαλίνωτο άνθρωπο, που δεν σέβεται τίποτα και επιδιώκει να ικανοποιήσει τις ζωώδεις ορμές του με κάθε τρόπο. Αυτό το είδος ανθρώπου διαπλάθει ο Άδικος Λόγος· αυτή θα είναι η μοίρα του Φειδιππίδη (και του Στρεψιάδη!). Στην τραγωδία, ὕβρις είναι η υπέρβαση του ανθρώπινου μέτρου, η οποία οδηγεί τον τραγικό ήρωα στην πτώση. 1272-1273. πόσες / χαρές θα στερηθείς: Ο Άδικος Λόγος υπόσχεται στον Φειδιππίδη έναν παράδεισο υλικών και σαρκικών απολαύσεων. Η ειρωνεία είναι πως ο Σωκράτης του Φροντιστηρίου ζούσε ασκητική ζωή από κάθε άποψη. 1277. πήγες μ᾽ αυτή, σε πιάσαν: Οι μοιχοί στην αρχαία Αθήνα τιμωρούνταν με σκληρό και ατιμωτικό τρόπο. 1278. αν ρήτορας δεν είσαι: Η ρητορική εκπαίδευση σοφιστικού τύπου διαφημίζεται ως μέσον απαλλαγής από κάθε ευθύνη και συνέπεια, ακόμη και για πράξεις όχι απλά ανήθικες, αλλά και εγκληματικές. 1281. κι ευθύς θα αναφερθείς στο Δία: Όπως σημειώσαμε και πιο πάνω, η μυθολογία του Δία, ο οποίος δεν ήταν γνωστός για την αρετή του, μπορούσε να προσφέρει απεριόριστες μυθολογικές δικαιολογίες για κάθε λογής ατιμία! 1306. Ω γυναικωτοί: Απευθύνεται στους θεατές. Με τον υβριστικό όρο «γυναικωτοί» ο Δίκαιος Λόγος στηλιτεύει αυτό που θεωρεί ως την ηθική παρακμή των Αθηναίων υπό την επιρροή του Άδικου Λόγου. 1309. πάρτε το παλτό μου: Ο Δίκαιος Λόγος, όχι μόνο παραδέχεται ήττα, αλλά επιστρέφει και στο Φροντιστήριο, για να εγγραφεί και αυτός ως μαθητής! Η αφαίρεση του παλτού θυμίζει την αντίστοιχη προτροπή του Σωκράτη προς τον Στρεψιάδη στην αρχή του έργου. 1318. περάστε μέσα: Με αυτή τη σύντομη φράση ο Χορός αναγνωρίζει τη νίκη του Άδικου Λόγου. 1318. εσύ θαρρώ πως θα το μετανιώσεις: Πρόκειται για την πιο ξεκάθαρη μέχρι τώρα εκδήλωση των πραγματικών προθέσεων του Χορού. Ο Στρεψιάδης, φυσικά, δεν καταλαβαίνει απολύτως τίποτε. 224 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΑΡΑΒΑΣΗ (1319 - 1334) 1319. οι κριτές: Ο Χορός αναφέρεται στους κριτές του δραματικού διαγωνισμού, ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ οι οποίοι ορίζονταν με ένα περίπλοκο σύΑριστοφάνης, Όρνιθες 1102-1117 στημα, που σκοπό είχε την εξασφάλιση (μτφρ. Θ. Σταύρου) δίκαιης κρίσης. Καθεμιά από τις δέκα φυλές των Αθηνών σχημάτιζε κατάλογο προΧΟΡΟΣ ΟΡΝΙΘΩΝ επιλογής από ανθρώπους που θεωρούνταν Κάτι θέλουμε να πούμε για τη νίκη στους κριτές· κατάλληλοι να υπηρετήσουν ως κριτές. αν μας δώσουν το βραβείο, θα τους δώσουμε αγαθά Φαίνεται ότι λόγο στην προεπιλογή είχαν που απ᾽ τ᾽ Αλέξαντρου τα δώρα θα ᾽ναι ανώτερα πολύ. Πρώτα - αυτό που είν᾽ ο μεγάλος πόθος όλων των κριτών και οι χορηγοί των έργων που διαγωνίζοτου Λαυρίου οι... κουκουβάγιες δεν θα λείπουνε ποτέ· νταν. Οι υποψήφιοι κριτές δεν ήταν κατ᾽ μες στα σπίτια τους θα μένουν και θα κάνουν τις φωλιές ανάγκην άνθρωποι με ειδικές τεχνικές στα πουγκιά τους, κι εκεί μέσα κέρματα θα ξεκλωσσούν. γνώσεις θεάτρου, αλλά μέλη του ευρύτεΣπίτια θα ᾽χετε, έπειτα, όμοια με ναούς· αετώματα ρου κοινού -αν και το αθηναϊκό κοινό ήταν σαν αϊτού φτερούγες τα όρνια θα σας χτίζουν στις σκεπές· πολύ πιο πεπαιδευμένο θεατρικά, σε θεωκι αν σαν λάχει μια θεσούλα και ποθήσετε αρπαγή, μες στα χέρια γερακάκι θα σας βάλουμε γοργό. ρητικό και σε πρακτικό επίπεδο, από ό,τι Σαν πηγαίνετε σε δείπνο, γούλες θα σας στέλνουμε. το σύγχρονο. Οι κριτές είναι, ουσιαστικά, Αν βραβείο μας αρνηθείτε, βάλτε μισοφέγγαρα οι δημοκρατικοί αντιπρόσωποι του λαού. στο κεφάλι, σαν ανδριάντες, χάλκινα· όποιον βλέπουμε Τα ονόματα με τους υποψήφιους κριτές ξέσκεπο κι ασπροντυμένο, θα τον εκδικιόμαστε· κάθε φυλής σφραγίζονταν σε μια υδρία, η όλα τα πουλιά από πάνω θα του ρίχνουν κουτσουλιές. οποία φυλασσόταν στην Ακρόπολη, μέχρι τη μέρα του διαγωνισμού. Τη μέρα του διαγωνισμού γινόταν κλήρωση, από την οποία εξαγόταν ένας κριτής ανά φυλή, ο οποίος έπαιρνε όρκο ότι θα ψήφιζε δίκαια. Μόλις ολοκληρώνονταν οι παραστάσεις οι δέκα κριτές έριχναν την ψήφο τους. Από τις δέκα ψήφους όμως και πάλι κληρώνονταν και καταμετρούνταν μόνο οι πέντε. Η πλειοψηφία καθόριζε τον νικητή. 1332. κι αν παντρεύεται: Όπως οι πλείστες δραστηριότητες στην αρχαία Ελλάδα, έτσι και ο γάμος λάμβανε χώρα ως επί το πλείστον σε ανοικτούς δημόσιους χώρους. Η πιο σημαντική τελετή ήταν η πομπή με την οποία η νύφη μεταφερόταν από το σπίτι του πατέρα της σε αυτό του καινούριου της κυρίου. Αυτή την πομπή απειλούν να διακόψουν οι Νεφέλες, αν δεν τους δοθεί το βραβείο! 1333. κάλλιο να ᾽μουνα στην Αίγυπτο: Η Αίγυπτος ήταν γνωστή για τη μεγάλη της ξηρασία και (υποτίθεται) για τους χαμηλής ηθικής στάθμης κατοίκους της. Τα βάσανα και οι ταλαιπωρίες που θα υποστεί από τις Νεφέλες στην Αθήνα ο κακός κριτής είναι τόσα, που ακόμη και η Αίγυπτος θα του φαίνεται παράδεισος! Σχόλια στις Νεφέλες 225 ΙΑΜΒΙΚΕΣ ΣΚΗΝΕΣ (1335 - 1541) 1336. τετάρτη, τρίτη, δεύτερη κατόπι: Από την 20η μέρα του σεληνιακού μήνα και μέχρι το τέλος του (είχε 29 ή 30 μέρες) οι αρχαίοι Έλληνες μετρούσαν τις μέρες ανάποδα. Η προτελευταία μέρα του μήνα λεγόταν δευτέρα φθίνοντος (μηνός). 1338. φοβούμαι ... τρέμω: Ο Στρεψιάδης βρίσκεται εδώ στην κατάσταση στην οποία τον πρωτοσυναντήσαμε στην αρχή του έργου: μετρά μέρες και στριφογυρίζει ανήσυχος, καθώς νιώθει καυτή την ανάσα των δανειστών του. Και πάλι όλες οι ελπίδες του είναι στον Φειδιππίδη και στο κατά πόσον η μαθητεία του γιου του κοντά στον Σωκράτη - σε αντίθεση με τη μαθητεία του ιδίου του Στρεψιάδη, που έφυγε άπραγος - ήταν καρποφόρα. Το δώρο που κρατά για τον Σωκράτη (ο αρχαίος Σχολιαστής μιλά για «ένα σακί αλεύρι», αλλά στο αρχαίο κείμενο δεν υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις για το τι είναι) είναι το σύμβολο αυτής της ελπίδας. 1339. η στερνή και πρώτη μέρα: Στα αρχαία, ἕνη καὶ νέα.1 Έτσι αποκαλούσαν οι αρχαίοι την τελευταία μέρα του μήνα, κατά την οποία έσβηνε το παλιό φεγγάρι και ξεκινούσε η διαδικασία της αναγέννησής του. Η πρώτη μέρα του καινούριου μήνα ονομαζόταν νουμηνία (μήνη, στα αρχαϊκά ελληνικά, ήταν η σελήνη, εξ ου και μήν). 1341. παράβολο: Στο πρωτότυπο, τὰ πρυτανεῖα. Πρυτανεῖον ονομαζόταν το ποσό που υποχρεούνταν να καταβάλει κανείς στον αρμόδιο κρατικό αξιωματούχο ως εγγύηση και για κάλυψη διαχειριστικών εξόδων, όταν κατέθετε μήνυση εναντίον συμπολίτη του. Αν ο κατήγορος έχανε τη δίκη ή αποσυρόταν, έχανε και το ποσό αυτό. Ως εκ τούτου, κατάθεση του πρυτανείου σημαίνει, στην περίπτωση του Στρεψιάδη, ότι η δίκη δεν αποφεύγεται. Ο Στρεψιάδης όμως δεν φοβάται πια, διότι πιστεύει πως έχει στα χέρια του το απόλυτο όπλο ενάντια σε κάθε δικαστική απειλή. 1352. μικρέ! Στο πρωτότυπο, παῖ, «δούλε». Πρόκειται για τη συνηθισμένη προσφώνηση που συναντά κανείς σε τέτοιες τυπικές σκηνές θυροκρουσίας στο αρχαίο δράμα. Ο θυρωρός που ανταποκρινόταν στο χτύπημα της πόρτας ήταν, κατά κανόνα, ένας δούλος ή κάποιο άλλο κατώτερο μέλος του σπιτικού, όχι ο αρχηγός της οικογένειας. Πράγματι, την προηγούμενη φορά που είχε χτυπήσει ο Στρεψιάδης, είχε ανταποκριθεί ο Μαθητής. Τώρα, για λόγους δραματικής οικονομίας εμφανίζεται ο ίδιος ο φιλόσοφος. Το παῖ βεβαίως λειτουργεί εδώ κωμικά. 1357. ω Κατεργαριά! Ο Στρεψιάδης συνεχίζει να δοξολογεί τους ιδιότυπους θεούς του Φροντιστηρίου, όπως είχε κάνει και λίγο πιο πριν. 1362. δυνατή φωνή θα βγάλω: Το θριαμβευτικό τραγούδι του Στρεψιάδη είναι κωμικό, μεταξύ άλλων διότι (στο πρωτότυπο) είναι σε υψηλή ποιητική γλώσσα και περιέχει αυτούσιους στίχους από διάφορες τραγωδίες. Σε στιγμές έντονης συναισθηματικής έξαρσης οι κωμικοί χαρακτήρες καταφεύγουν συχνά στην τραγωδία. Στην κωμωδία του Αριστοφάνη το γεγονός αυτό προκαλεί πάντοτε κωμική δυσαρμονία, άρα γέλιο. 1377. αυτό το χρώμα που έχεις: Θυμόμαστε ότι η βασική αγωνία του Φειδιππίδη είναι πως θα έχανε το ροδαλό χρώμα που του είχαν προσδώσει οι υπαίθριες δραστηριότητές του και πως θα καταντούσε χλωμός και αρρωστιάρης, όπως οι μαθητές του Φροντιστηρίου. Βλέποντας αυτήν ακριβώς την αλλαγή πάνω στον γιο του ο Στρεψιάδης, αντιθέτως, πανηγυρίζει, καθώς τη θεωρεί απόδειξη ότι η μαθητεία πέτυχε! 1380-1381. αυτό το ντόπιο «εσύ / τι λες;»: Ο Στρεψιάδης αναφέρεται στην τάση των Αθηναίων ρητόρων να αντικρούουν τα επιχειρήματα των αντιπάλων τους με τρόπο οξύ, επιθετικό και προσβλητικό. Ο 1 Για τη χρήση της φράσης στον αρχαιοελληνικό λόγο, βλ. Αρχαία Ελληνικά Α΄ Γυμνασίου, Οὐ φέρω τύχην ἐμήν, Ενότητα 7.11 226 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Φειδιππίδης, λέει ο Στρεψιάδης, έχει γίνει κανονικός Αττικός ρήτορας: αθυρόστομος, βίαιος, αλλά και πλήρως ξεδιάντροπος, αφού δεν έχει ενδοιασμούς να παριστάνει το θύμα, ακόμη κι αν γνωρίζει ότι έχει διαπράξει το χειρότερο έγκλημα. Ό,τι χρειάζεται δηλαδή! Μόνο που αυτά ακριβώς τα χαρακτηριστικά του Φειδιππίδη θα στοιχειώσουν τον πατέρα του στην επόμενη σκηνή. 1385. την πρώτη και στερνή: Βλ. πιο πάνω σχόλια στους στ. 1339 και 1341. 1389. μια μέρα δεν μπορεί να γίνει δύο: Ο Φειδιππίδης, ως καλός σοφιστής που έχει γίνει, προτείνει ως λύση στο πρόβλημα του πατέρα του μια νομικίστικη υπεκφυγή, που στηρίζεται αφενός στη γλώσσα (την αυθαίρετη ερμηνεία της φράσης ἕνη καὶ νέα), αφετέρου στη νομική ιστορία. Η «πρώτη και στερνή» είναι στην πραγματικότητα, λέει, δύο μέρες και όχι μία, όπως λανθασμένα ερμηνεύουν τη νομοθεσία του Σόλωνα οι σύγχρονοι νομικοί. Ο Σόλωνας, ο αρχαίος νομοθέτης της Αθήνας, «που αγαπούσε τον λαό», έδωσε την ευκαιρία σε όσους χρωστούσαν να έλθουν σε διακανονισμό με τους δανειστές τους την τελευταία μέρα του μήνα (την ἕνην, τη «στερνή) και τότε μόνο να πηγαίνουν στο δικαστήριο την πρώτη μέρα του νέου μήνα (τη νέαν), αν αποτύγχαναν να ρυθμίσουν το χρέος τους την προηγουμένη. Άρα λοιπόν, αν οι δανειστές του Στρεψιάδη, αρνού­μενοι τον διακανονισμό που τους πρότεινε, καταθέσουν το παράβολο την τελευταία μέρα του μήνα και οι αρχές το δεχθούν, η όλη διαδικασία θα είναι παράτυπη και θα καταπέσει στο δικαστήριο. Όλη η ιστορική αναφορά στον Σόλωνα και τις προθέσεις του, βέβαια, είναι κατασκεύασμα του Φειδιππίδη, ο οποίος χωρίς καμία αιδώ πλάθει ένα παραμύθι, προκειμένου να συντρίψει τους αντιπάλους του, εκμεταλλευόμενος την άγνοιά τους. 1406-1407. σαν αυτούς που δοκιμάζουν / τα φαγητά της αυριανής γιορτής: Ο Φειδιππίδης αναφέρεται σε μια οικογενειακή γιορτή, τα Απατούρια, στην οποία εισαγόταν το καινούριο παιδί στη φρατρίαν, τον ευρύτερο κύκλο των εξ αίματος συγγενών. Οι λειτουργοί για τους οποίους μιλά ήταν οι προτένθαι, που φαίνεται ότι ήταν επιφορτισμένοι με την ετοιμασία του κατάλληλου φαγητού, το οποίο και δοκίμαζαν. Προφανώς, όμως, «δοκιμάζοντάς» το ήταν εκτεθειμένοι σε κατηγορίες ότι έκλεβαν! Ο Φειδιππίδης υπαινίσσεται ότι η παρερμηνεία του νόμου του Σόλωνα είναι αποτέλεσμα διαφθοράς των κρατικών αξιωματούχων, που θέλουν να μην δίνεται επαρκής χρόνος για διακανονισμό και έτσι να οδηγούνται οι διαφορές στο δικαστήριο, για να τρώνε αυτοί τα παράβολα. 1411. για μας τους ξύπνιους: Ο Στρεψιάδης συγκαταλέγει πια τον εαυτό του στους σοφούς και λυπάται τον απλό λαουτζίκο -τους θεατές της κωμωδίας!- που δεν έχουν τόσο ξύπνιο γιο όσο αυτός! 1421. τραπέζι να σου στρώσω: Παραδοσιακά, οι κωμωδίες τελειώνουν με ένα μεγάλο τσιμπούσι, είτε επί σκηνής είτε στα παρασκήνια. Οι θεατές βεβαίως γνωρίζουν -γιατί τους έχει προειδοποιήσει ο Χορός- ότι το έργο δεν μπορεί να τελειώσει εδώ. Ο Στρεψιάδης δεν θα θριαμβεύσει, αλλά θα υποστεί (στο πετσί του!) τις συνέπειες της ανοησίας του. 1423-1424. κάλλιο ήταν τότε να τον διώξω / χωρίς ντροπή: Ο Α´ Δανειστής υπαινίσσεται ότι παραχώρησε το δάνειο στον Στρεψιάδη από αἰδῶ, επειδή ντράπηκε να μην βοηθήσει ένα συγχωριανό του σε ώρα ανάγκης. Αυτό υποσκάπτει την πεποίθηση του Στρεψιάδη ότι οι δανειστές του είναι απλά τοκογλύφοι. 1427. γίνομαι εχθρός και μ᾽ ένα χωριανό μου: Ο Α´ Δανειστής αφήνει και πάλι να εννοηθεί ότι δεν επιθυμεί να ακολουθήσει τη νομική οδό, ότι θα προτιμούσε να διακανονιστεί το θέμα εξωδικαστικά. Στην Σχόλια στις Νεφέλες 227 πρώτη αυτή συνάντηση του Στρεψιάδη με τους δανειστές του, ο Αριστοφάνης φροντίζει να μην αφήσει καμία αμφιβολία (αν ποτέ υπήρχε αμφιβολία) ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο. Η συμπεριφορά του Στρεψιάδη είναι εξωφρενική. Η στάση του προς τον Β´ Δανειστή θα είναι ακόμη εξωφρενικότερη, θα φτάσει στα όρια της ὕβρεως (βλ. επίσης σχόλιο στον στ. 1519). 1432. δυο μέρες είπε: Ο Στρεψιάδης δείχνει εδώ να έχει σκοπό να παίξει το παιγνίδι που του υπέδειξε ο γιος του. Στην πράξη, όμως, ακολουθεί άλλες τακτικές, και πάλι σοφιστικές, αλλά λιγότερο έξυπνες! Αρχικά αρνείται να αναγνωρίσει το χρέος επικαλούμενος ανοικτά τη σοφιστική του παιδεία και τον Άδικο Λόγο («πώς είναι δυνατόν να χρωστώ για άλογα εγώ, που μισώ καθετί που σχετίζεται με αυτά;»). Κατόπιν, ειρωνεύεται την ίδια τη θρησκευτική πρακτική να παίρνεις όρκο στους παραδοσιακούς θεούς, αφού αυτοί, όπως έχει μάθει, δεν υπάρχουν (στην πραγματικότητα, κάτι τέτοιο είναι βαρύ αμάρτημα). Τέλος υποβάλλει τον δανειστή του σε έλεγχο χρησιμοποιώντας ένα από τα μαθήματα που έκανε στο Φροντιστήριο, αυτό που αφορούσε στο γένος των ουσιαστικών! 1435. τον ψαρή: Η πληροφορία που είχαμε για το άλογο που αγόρασε ο Στρεψιάδης με τα λεφτά του Πασία ήταν ότι ήταν «αστεράτο» (βλ. σχόλιο στον στ. 25). Αλλά μπορεί κάλλιστα να πρόκειται για το ίδιο άλογο, αφού οι δύο προσδιορισμοί αφορούν αφενός στο χρώμα αφετέρου (εμμέσως) στη ράτσα του αλόγου. 1441-1442. το λόγο / που δεν πέφτει ποτέ: Δηλαδή, τον Άδικο Λόγο. Η μεταφορά είναι από την πάλη («δεν πέφτει ποτέ», δηλαδή δεν νικιέται), παραπέμπει όμως και στη σοφιστική διδασκαλία: ο μεγάλος σοφιστής Πρωταγόρας είχε εκδώσει έργο με τίτλο Αλήθεια ή Καταβάλλοντες («Αλήθεια ή Επιχειρήματα με τα οποία μπορείς να νικήσεις -να ρίξεις κάτω- τον αντίπαλό σου»). 1448. και τριώβολο από πάνω: Ο Στρεψιάδης τολμά να σαρκάσει μερικούς από τους μεγαλύτερους θεούς του ελληνικού πανθέου. 1451. αν τριφτεί καλά με αλάτι: Ο Α´ Δανειστής είναι προφανώς καλοταϊσμένος. Ο Στρεψιάδης του τρίβει την τεράστια κοιλιά του και φαντάζεται τον εαυτό του να την αλατίζει και να τη μετατρέπει σε ασκί για το κρασί του - όπως έκαναν με τις κοιλιές των γουρουνιών και άλλων εύσωμων ζώων (στη βυρσοδεψία αλάτιζαν πρώτα τα δέρματα)! Η προσβλητική του συμπεριφορά συνεχίζεται. 1460. μια απόκριση, να φεύγω: Ο Α´ Δανειστής κάνει μια τελευταία, απέλπιδα προσπάθεια να αποφύγει τη δικαστική οδό. 1465. ένας σοφράς: Ο Στρεψιάδης θυμάται εδώ -και χρησιμοποιεί εις βάρος του δανειστή του- το φαρσοειδές παιγνίδι του Σωκράτη με τα γένη των ουσιαστικών (βλ. σχόλιο στον στ. 811 και εξής). 1476. που είπες χαζά: Ο Στρεψιάδης υιοθετεί και ένα ύφος ανωτερότητας αντιμετωπίζοντας τον δανειστή του συγκαταβατικά. 1477. αλίμονό μου: Ο «Αμυνίας» εισέρχεται με θρήνους και οιμωγές. Αν κρίνουμε από το γεγονός ότι είναι ένας καλομαθημένος βουτυρομπεμπές (βλ. παρακάτω), ίσως και να υπερβάλλει για τη σοβαρότητα του τραυματισμού του. Στα χέρια του κρατάει βουκέντρα, την οποία ο Στρεψιάδης θα χρησιμοποιήσει σύντομα εναντίον του. 1478-1479. απ᾽ του Καρκίνου / τους δαίμονες: Οι κραυγές του «Αμυνία», πάντως, θυμίζουν στον Στρεψιάδη τους ήρωες της τραγωδίας. Πιο συγκεκριμένα, το μυαλό του γέροντα πάει στον διακεκριμένο τραγικό ποιητή Καρκίνο και προφανώς σε ένα συγκεκριμένο έργο του, που δεν μπορούμε να ταυτίσουμε. Σύμφωνα με μια άλλη ερμηνεία, οι «δαίμονες» του Καρκίνου δεν είναι θεοί - χαρακτήρες στις τραγωδίες του, αλλά οι τρεις γιοι του, ένας από τους οποίους, ο Ξενοκλής, ήταν τραγικός ποιητής. Το τραγικό δίστιχο που παραθέτει λίγο πιο κάτω ο «Αμυνίας» (στ. 1482-1483) όντως προέρχεται από τραγωδία του Ξενοκλή. 1484. τι σου ᾽καμε ο Τληπόλεμος, καημένε; Ο Στρεψιάδης αναγνωρίζει το έργο που παραθέτει ο «Αμυνίας». Η λεπτομέρεια είναι μάλλον αντιρεαλιστική, αν λάβουμε υπόψη ότι σε όλο το έργο ο Στρεψιάδης είναι αμαθής ἄγροικος, που ζούσε πολύ μακριά από την πόλη (άρα δεν ήταν τακτικός θεατής στο θέατρο), 228 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης και ότι η μαθητεία του στο Φροντιστήριο δεν ήταν ούτε τόσο μεγάλη σε διάρκεια ούτε τόσο πλούσια σε περιεχόμενο που να τον καταστήσει ειδικό στην τραγωδία —αλλά σαφώς πρόκειται για κωμωδία. Στην εν λόγω τραγωδία, η μητέρα του Ηρακλή Αλκμήνη θρηνεί για τον θάνατο του αδελφού της Λικύμνιου, τον οποίο σκότωσε ο εγγονός της Τληπόλεμος. Το γεγονός ότι ο Β´ Δανειστής παραθέτει τα λόγια ενός γυναικείου χαρακτήρα μάλλον επιτρέπει την υποψία ότι πρέπει να τον φανταστούμε κάπως θηλυπρεπή. 1491. όχι από γάιδαρο; Στο πρωτότυπο υπάρχει λογοπαίγνιο με τη φράση ἀπ᾽ ὄνου («έπεσες από γάιδαρο»), που μπορεί να διαβαστεί και ως ἀπὸ νοῦ («έπεσες από το μυαλό σου», δηλαδή έχασες το μυαλό σου, τρελάθηκες). 1493. δεν είσαι στα καλά σου: Η τακτική του Στρεψιάδη εδώ είναι να αμφισβητήσει την ψυχική υγεία του δανειστή του και άρα την εγκυρότητα του αιτήματός του. 1497. για πες μου αυτό: Ο Στρεψιάδης υποβάλλει και τον Β΄ Δανειστή σε ἔλεγχον, αυτή τη φορά αξιοποιώντας τις... μετεωρολογικές γνώσεις που του μεταλαμπάδευσε ο Σωκράτης. 1504. και τι είδους ζωντανό είναι αυτός ο τόκος; Ο Στρεψιάδης πιάνεται από τη διπλή σημασία της λέξης τόκος: την οικονομική (τα επιπλέον χρήματα που συσσωρεύονται κάθε μήνα στο χρέος) και τη βιολογική (τόκοι είναι οι απόγονοι των έμβιων όντων). 1508. η θάλασσα: Και το δεύτερο σοφιστικό επιχείρημα του Στρεψιάδη στρέφεται γύρω από τον... κύκλο του νερού. Εφόσον, όπως παραδέχεται ο Δανειστής, η θάλασσα, που μαζεύει όλο το νερό της βροχής και των ποταμών, δεν αυξάνει ποτέ τον όγκο της, τότε το δάνειό του από πού κι ως πού να αυξάνεται κάθε μήνα με τον τόκο; 1517. τη βουκέντρα: Το ειδικό μαστίγιο με το οποίο οι αναβάτες κάνουν τα άλογα να τρέξουν γρηγορότερα χτυπώντας τα ελαφρά. 1518. τρέχα, βρε άλογο αστεράτο: Ο Β´ Δανειστής αγαπά τα ακριβά, καθαρόαιμα άλογα κούρσας. Ο Στρεψιάδης του συμπεριφέρεται λες κι είναι ο ίδιος ένα από αυτά! 1519. βιαιοπραγία: Στο πρωτότυπο, ταῦτ᾽ οὐχ ὕβρις δῆτ᾽ ἐστιν; Η ὕβρις, η προσβολή κατά της σωματικής ακεραιότητας του πολίτη, ήταν σοβαρότατο αδίκημα στην αρχαία Αθήνα, που μπορούσε να τιμωρηθεί με στέρηση πολιτικών δικαιωμάτων, ακόμη και με θάνατο. Ο Στρεψιάδης νιώθει τόση σιγουριά στην ικανότητα του γιου του να τον γλυτώσει από κάθε νομική κακοτοπιά, που δεν διστάζει ακόμη και να κακουργήσει. 1521. ξώζυγο άλογό μου: Τα αρχαία άρματα κούρσας τα έσερναν τέσσερα άλογα (γι᾽ αυτό και ονομάζονταν τέθριππα). Τα δύο εσωτερικά άλογα της τετράδας ήταν περασμένα στον ζυγό και ήταν αυτά που έσερναν ουσιαστικά το άρμα (ζύγιοι ἵπποι) τραβώντας το περισσότερο βάρος. Τα δύο εξωτερικά άλογα, που δεν ήταν περασμένα στον ζυγό (ήταν «ξώζυγα») είχαν βοηθητικό ρόλο (ἵπποι σειραφόροι). Μεταφορικά, λοιπόν, το ξώζυγο άλογο υποδηλώνει τον άνθρωπο που δεν είναι μαθημένος στη σκληρή δουλειά, τον βουτυρομπεμπέ. 1524. βρομοδουλειές: Οι τόνοι γίνονται ολοένα και πιο σκοτεινοί, πιο γκρίζοι στο έργο μας. Ο Χορός δεν είναι διατεθειμένος να αναγνωρίσει κανένα ελαφρυντικό στον Στρεψιάδη. Δεν βρίσκει καμιά απολύτως δικαιολογία για τη συμπεριφορά του ούτε επιχειρεί να αμβλύνει καθόλου τις εντυπώσεις που προκαλεί. Οι θεατές είναι πια έτοιμοι να δουν τον Στρεψιάδη να υφίσταται την πιο σκληρή τιμωρία για αυτές τις πράξεις και μάλιστα στα χέρια του γιου του. Τι θα συμβεί όμως άραγε στον Σωκράτη; Σχόλια στις Νεφέλες 229 Β' ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ (1542 - 1674) 1542. γειτόνοι, συγγενείς μου, χωριανοί μου: Ο Στρεψιάδης ξαναθυμάται τώρα τους ανθρώπους που θα ήταν κανονικά οι ισχυρότεροι φυσικοί του σύμμαχοι ενάντια σε τέτοιου είδους επιβουλές. Τέτοιος ακριβώς, όμως, «χωριανός» του, ήταν ο Α΄ Δανειστής, στον οποίο συμπεριφέρθηκε απαίσια πριν από λίγο. Είναι ξεκάθαρο ότι ο Στρεψιάδης πληρώνει για τις αμαρτίες του. 1543. με δέρνουνε: Οι κραυγές του Στρεψιάδη θυμίζουν τις αντίστοιχες του Β΄ Δανειστή, ο οποίος υπέστη στα χέρια του γέροντα την ίδια ακριβώς βίαιη μεταχείριση. Η όλη αψιμαχία θυμίζει την αντίστοιχη μεταξύ Δίκαιου και Άδικου Λόγου και γενικώς τις σκηνές καβγά που παραδοσιακά προηγούνται του Επιρρηματικού Αγώνα στην Κωμωδία. 1548. διαρρήχτη: Στο πρωτότυπο, τοιχωρύχε. Τέτοιου είδους όροι είχαν γενικευμένη πλέον σημασία και δήλωναν τον ανήθικο, φαύλο άνθρωπο. 1548. πατροκτόνε: Στο πρωτότυπο, πατραλοία. Η άσκηση βίας κατά των γονέων ήταν από τα σοβαρότερα ποινικά αδικήματα στην αρχαία Αθήνα, στην οποία οι πολίτες ήταν νομικά υπόχρεοι να φροντίζουν τους γονείς τους και να τους κηδεύουν, αφού πεθάνουν. Η κάκωσις γονέων παραπεμπόταν για προδικαστικό έλεγχο στον ἄρχοντα ἐπώνυμον, τον ανώτατο αξιωματούχο του αθηναϊκού κράτους. Τόσο σοβαρό θεωρούνταν το αδίκημα που ο πολίτης ο οποίος το κατήγγελλε δεν υποβαλλόταν στο συνηθισμένο πρόστιμο, σε περίπτωση που η κατηγορία αποδεικνυόταν αβάσιμη. 1549. σα με βρίζουν, πίνω μέλι: Αυτή ακριβώς ήταν, όπως θυμόμαστε, η αντίδραση και του Άδικου Λόγου στις αντίστοιχες ύβρεις του Δίκαιου Λόγου στον πρώτο Επιρρηματικό Αγώνα του έργου. Γενικώς, όπως είπαμε, στον Αγώνα που πρόκειται να ξεκινήσει σε λίγο ο Φειδιππίδης αποτελεί καθρέφτισμα του Άδικου Λόγου και ο Στρεψιάδης του Δίκαιου Λόγου. Συνιστά βεβαίως ειρωνεία το γεγονός ότι ο Στρεψιάδης επανακάμπτει στη ρητορική του «δίκαιου», του «νόμιμου» και του «παραδοσιακού», δηλαδή σε εκείνες ακριβώς τις ηθικές αξίες τις οποίες μόλις πριν από λίγο, στα επεισόδια με τους δανειστές, τον είδαμε να ποδοπατεί χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό. Επίσης ειρωνικό είναι το ότι απαιτεί από τον γιο του να σεβαστεί το δίκαιο και το νόμιμο, τη στιγμή που ο ίδιος έχει επενδύσει χρήματα, για να διδαχθεί ο νεαρός πώς να αντιλέγει με ακαταμάχητη πειστικότητα ενάντια στο δίκαιο. 1557. απ᾽ τους δυο λόγους διάλεξε όποιον θέλεις: O Φειδιππίδης στήνει εδώ στον πατέρα του ρητορική παγίδα, την οποία όμως ο βραδύνους Στρεψιάδης ούτε καν υποψιάζεται. Όποιον από τους δύο Λόγους κι αν διαλέξει ο γέρος, τον Δίκαιο (τον «δυνατό», κρείττω) ή τον Άδικο (τον «αδύναμο», ἥττω), θα χάσει, διότι ο Φειδιππίδης είναι και ικανός και προετοιμασμένος να επιχειρηματολογήσει με την ίδια πονηρή ευστροφία τόσο υπέρ της «αδύναμης» θέσης (ότι οι γιοι δικαιούνται να δέρνουν τους γονείς τους) όσο και, αν παρά προσδοκία ο Στρεψιάδης επιλέξει αυτή την οδό, υπέρ της «ισχυρής» (ότι δεν δικαιούνται). Στο Φροντιστήριο, άλλωστε, ο Φειδιππίδης έχει μάθει τὸν ἥττω λόγον κρείττω ποιεῖν. 1563. και τόσο θα σε πείσω: Όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, αυτό ακριβώς θα συμβεί εντός ολίγου σε ένα βαθμό! Βλ. σχόλιο στον στ. 1659. 1565. θέλω ν᾽ ακούσω τι θα πεις: Στον πρώτο Επιρρηματικό Αγώνα του έργου, ο Χορός ήταν που έπεισε τους δύο αντιπάλους να μονομαχήσουν ρητορικά, προκειμένου να σταματήσει τον καβγά. Εδώ ο Στρεψιάδης ο ίδιος δρομολογεί τον Αγώνα, μάλλον επειδή έχει μείνει έκθαμβος από το ασύλληπτο θράσος του γιου του και την αδιανόητη βεβαιότητά του πως μπορεί να δικαιολογήσει αυτό που έκανε. Παρά το γεγονός, όμως, ότι ο Στρεψιάδης προκαλεί εδώ τον Φειδιππίδη να μιλήσει, ο Χορός στην παρέμβασή του (ωδή-κατακελευσμός) παροτρύνει τον Στρεψιάδη να επιχειρηματολογήσει πρώτος. Γιατί αυτό; Επειδή ο Αριστοφάνης εδώ σχολιάζει ειρωνικά, όπως συχνά κάνει, τις συμβάσεις του θεατρικού είδους που υπηρετεί. Όπως ξέρουμε, αυτός που μιλά πρώτος στον Αγώνα κατά κανόνα είναι και ο χαμένος! Ο Στρεψιάδης δεν έχει καμία πιθανότητα να επικρατήσει στη ρητορική αυτή σύγκρουση, όπως δεν είχε και ο Δίκαιος Λόγος. 230 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 1566-1612. Ωδή, Κατακελευσμός, Επίρρημα, Πνίγος: Για τους όρους αυτούς βλ. την ενότητα «Επιρρηματικός Αγώνας». 1566. οφείλεις, γέρο: Ο Χορός εδώ απευθύνεται μόνο στον Στρεψιάδη, ενώ στον προηγούμενο Αγώνα η ωδή αναφερόταν εξίσου και στους δύο αντιπάλους. Η λεπτομέρεια αυτή αποτελεί ένδειξη ότι ο Χορός δεν τηρεί πλέον στάση ειρωνικής ουδετερότητας. Ο Φειδιππίδης είναι «αδιάντροπος» και ο γέρος «οφείλει» να τον «νικήσει». Όπως θα αποδειχθεί, φυσικά, είναι όνειρο θερινής νυκτός να πιστεύει κανείς ότι άνθρωπος βραδύνους και χονδροκομμένος σαν τον Στρεψιάδη μπορεί να καταβάλει μια γλώσσα ροδάνι σαν τον Φειδιππίδη σε ρητορικό αγώνα. Το μέσον να «νικηθεί» ο Φειδιππίδης, δηλαδή να θεραπευθεί η αδιαντροπιά του, θα είναι άλλο· θα το δούμε στην επόμενη σκηνή. 1568. κάπου αν δεν είχε να σταθεί: Ο Στρεψιάδης είναι χαμένος από χέρι. Βλ. το σχόλιο στον στ. 1557. 1573. πες τα στο Χορό: Όπως συμβαίνει τακτικά στην κωμωδία, η λεγόμενη «θεατρική ψευδαίσθηση» δεν διατηρείται πάντοτε και ο περιβόητος «τέταρτος τοίχος», δηλαδή το νοητό όριο που συμβατικά διαχωρίζει τον κόσμο της σκηνής από τον κόσμο των θεατών, συχνά καταρρέει. 1577. του Σιμωνίδη: Ο Σιμωνίδης ο Κείος (556-468 π.Χ.) ήταν ένας από τους πιο προβεβλημένους ποιητές της εποχής του. Διακρίθηκε σε πολλά «παραδοσιακά» ποιητικά είδη, όπως το επίγραμμα (το πιο διάσημο επίγραμμά του είναι το γνωστό ποίημα για τους νεκρούς στις Θερμοπύλες), η πα-τριωτική ποίηση (έγραψε σπουδαία ποιήματα για τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα, τη μάχη στις Πλαταιές κ.ά.), αλλά και οι επινίκιοι ύμνοι (τραγούδια που δόξαζαν τις νίκες διαφόρων αθλητών στους μεγάλους πανελλήνιους αγώνες, όπως το τραγούδι που κάλεσε ο Στρεψιάδης τον γιο του να απαγγείλει). Ο Σιμωνίδης, λοιπόν, τον οποίο φυσιολογικά προτιμά ο Στρεψιάδης, ανήκει συμβατικά στη «γενιά των Μαραθωνομάχων», την οποία, θυμόμαστε, θεωρούσε ότι εξέφραζε και ο Δίκαιος Λόγος. 1577. για τον Κριό: Ο Κριός ήταν διάσημος παλαιστής της εποχής από την Αίγινα. Το ποίημα του Σιμωνίδη δόξαζε τη νίκη ενός άλλου, άγνωστου παλαιστή επί του Κριού στους πανελλήνιους αγώνες των Νεμέων (το «κούρεμα» που υπέστη ο Κριός είναι η ήττα στους αγώνες αυτούς). 1578-1579. στο γλέντι / να τραγουδάς: Το συμπόσιο ήταν ένας από τους σημαντικότερους κοινωνικούς θεσμούς των Αθηναίων, ευκαιρία κοινωνικής συνεύρεσης των ανδρών. Εκτός από το φαγοπότι, το συμπόσιο περιλάμβανε και διαφόρων ειδών διασκεδάσεις, μία από τις οποίες ήταν η απαγγελία ποίησης διαφόρων ειδών. 1579. σαν τη γυναίκα που κριθάρι αλέθει: Η αναφορά είναι σε γνωστό τραγούδι της εποχής, το οποίο οι γυναίκες τραγουδούσαν ενώ άλεθαν αλεύρι. 1585. πάρε ... κλωνί μυρτιάς: Ήταν συνηθισμένο στα συμπόσια, αυτός που σηκωνόταν να τραγουδήσει, να κρατά στα χέρια του ένα κλαδί μυρτιάς. 1585-1586. απάγγειλέ μου κάτι / απ᾽ τον Αισχύλο: Ήδη από τον 5ο αιώνα η τραγωδία αντιμετωπιζόταν και ως ποιητικό είδος που μπορούσε κανείς να απαγγείλει ή και να «τραγουδήσει» στα συμπόσια ή αλλού (το σημερινό ρήμα τραγουδώ ετυμολογείται άλλωστε από το τραγῳδῶ, «παίζω τραγωδία»). Ο Αισχύλος, όπως και ο Σιμωνίδης, θεωρούνταν ποιητές της «γενιάς των Μαραθωνομάχων», εξ ου και η προτίμηση του Στρεψιάδη. Ο Αισχύλος ως γνωστόν είχε πολεμήσει ο ίδιος στον Μαραθώνα. Σχόλια στις Νεφέλες 1587-1588. γεμάτος στόμφο ... πλάστης: Ο Φειδιππίδης εξακοντίζει εναντίον του Αισχύλου κατηγορίες όμοιες με αυτές που θα του απευθύνει ο Ευριπίδης στη σπουδαία κωμωδία του Αριστοφάνη Βάτραχοι (405 π.Χ.), στην οποία ο Ευριπίδης και ο Αισχύλος συγκρούονται οι ίδιοι σε Επιρρηματικό Αγώνα, αν και είναι και οι δύο... νεκροί στον Άδη! ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοφάνης Βάτραχοι 925 κ.ε. (μτφρ. Θ. Σταύρου) ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ λόγια με φρύδια και λειριά, με κάτι μούτρα σκιάχτρα άγνωστα σ᾽ όλους τους θεατές [...] ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Αριστοφάνης, Βάτραχοι 1077-1082 (μτφρ. Θρ. Σταύρου) μόνο για τράγους, Σκάμαντρους, γρυπαετούς από μπρούντζο πάνω σε ασπίδες, πράματα που δύσκολα τα νιώθεις φράσεις αλογογκρέμιστες ΑΙΣΧΥΛΟΣ Μόλις εγώ παρέλαβα την τέχνη αυτή από σένα ολόπρηστη από ξιπασιές και φορτωμένες φράσεις, την έκαμα άπαχη, λεπτή, της έβγαλα το βάρος με λόγια απλά, με σέσκουλα λευκά και με σεριάνια· από βιβλία της στράγγιζα χυλό εξυπνοκουβέντας Α, και ποια συμφορά δεν πηγάζει απ᾽ αυτόν; Τι μεσίτρες δεν έβγαλε αυτός στη σκηνή, τι γυναίκες σε χώρους ιερούς να γεννούν, τι αδερφές που να σμίγουν μαζί μ᾽ αδερφούς και να λένε ζωή πως δεν είναι η ζωή! 231 [...] [...] 1591. απ᾽ τα μοντέρνα, τα σοφά: Τα «μοντέρνα» και τα «σοφά» είναι φυσικά ταυτισμένα με τους σοφιστές και το είδος της παιδείας που πλασάρουν. 1591. του Ευριπίδη: Ο Αριστοφάνης, τόσο στις Νεφέλες όσο και αλλού, σατιρίζει ανελέητα τον Ευριπίδη ως τον κατεξοχήν εκπρόσωπο της σοφιστικής παιδείας στον χώρο του θεάτρου. Στους Βατράχους, ο Ευριπίδης συναγωνίζεται στον Άδη με τον Αισχύλο ποιος θα κερδίσει το «εισιτήριο» για επιστροφή στον πάνω κόσμο που προσφέρει ο Διόνυσος. Ο Ευριπίδης έχει διδάξει στους ανθρώπους την ξεδιαντροπιά και τη φαυλότητα. Στον Άδη, όπως και στην Αθήνα, είναι ο αγαπημένος ποιητής του κάθε απατεώνα. Δεν είναι λοιπόν καθόλου αξιοπερίεργο που ο Φειδιππίδης, ο οποίος τόσο έχει διαφθαρεί από τη σοφιστική παιδεία, θεωρεί τον Ευριπίδη τον πιο σοφό από όλους τους ποιητές. 1593. που βίασε ... την αδελφή του: Οι τραγωδίες του Ευριπίδη ήταν γεμάτες από τέτοιου είδους σοκαριστικά μυθολογικά επεισόδια. Στην τραγωδία Αίολος, π.χ., τα παιδιά του ομώνυμου βασιλιά, ο Μακαρέας και η Κανάκη, που είχαν τον ίδιο πατέρα αλλά διαφορετική μητέρα, ενώθηκαν ερωτικά και γέννησαν ένα παιδί. Η ιστορία είχε τραγική κατάληξη. Ο Αίολος σκοτώνει το παιδί, ενώ ο Μακαρέας και η Κανάκη αυτοκτονούν. 1593-1594. απ᾽ άλλον / πατέρα, μα η μητέρα μια: Η ερωτική ένωση μεταξύ ομομητρίων αδελφών θεωρούνταν ταμπού στην αρχαία Αθήνα. Αντίθετα, οι ομοπάτριοι αδελφοί (αυτοί που είχαν δηλαδή τον ίδιο πατέρα, αλλά διαφορετική μητέρα), σύμφωνα με τον αθηναϊκό νόμο, μπορούσαν ακόμη και να παντρευτούν. 1617-1618. δεν θ᾽ αξίζουν πια / ούτ᾽ ένα ρεβίθι: Γιατί τα παιδιά τους θα μπορούν να τους σαπίζουν στο ξύλο! 1624. τρεις φράσεις δεν ξεστόμιζα: Ο Φειδιππίδης, που αρχικά δεν ήθελε ούτε ν᾽ ακούσει την ιδέα να σπουδάσει στο Φροντιστήριο, τώρα ευλογεί την τύχη του και διεκτραγωδεί την παλιά του αμάθεια. 1628. κάνε ιππική: Ο Στρεψιάδης κάνει στροφή 180 μοιρών, φτάνοντας στο σημείο να παρακαλά τον γιο του να επιστρέψει στις αρχικές του, πανάκριβες συνήθειες. Διότι είναι καλύτερα, λέει, να σαπίζω στα χρέη παρά να πεθαίνω από το ξύλο! 1636. δεν είν᾽ ελεύθερη κι εμέ η καταγωγή μου; Ένα από τα στοιχεία που ξεχώριζαν τον ελεύθερο άνθρωπο από τον δούλο ήταν ότι το σώμα του ελεύθερου πολίτη θεωρούνταν ιερό και κανείς δεν είχε δικαίωμα να το βλάψει με οποιονδήποτε τρόπο. Αντίθετα, οι δούλοι ξυλοφορτώνονταν ατιμωρητί και μπορούσαν ακόμη και να υποβληθούν σε βασανιστήρια, προκειμένου να εξαχθούν από αυτούς πληροφορίες. 232 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 1637. «θρηνούν ... πατέρας»: Ο Αριστοφάνης παρωδεί εδώ στίχο από την Άλκηστη του Ευριπίδη. Μια από τις βασικές χιουμοριστικές τεχνικές του Αριστοφάνη ήταν να αποσπά στίχους του Ευριπίδη από το αρχικό περιβάλλον τους και να τους ξαναχρησιμοποιεί, αυτούσιους ή ελαφρώς αλλοιωμένους, σε καινούρια συμφραζόμενα αλλάζοντας εντελώς το νόημά τους και γελοιοποιώντας τους. 1639. δυο φορές είναι παιδιά οι γερόντοι: Γνωστή παροιμία της εποχής. 1641. πολύ πιο αταίριαστα γι᾽ αυτούς τα σφάλματα είναι: Οι γέροι, λέει ο Φειδιππίδης, οφείλουν να είναι πιο προσεκτικοί και να αποφεύγουν τα λάθη, διότι είναι έμπειροι και έχουν λογική. Αυτό όμως αντιφάσκει απόλυτα με το αμέσως προηγούμενο επιχείρημα, ότι οι γέροι πρέπει να τις τρώνε, επειδή «είναι δυο φορές παιδιά»! Όπως και ο Άδικος Λόγος, έτσι και ο Φειδιππίδης μπορεί να βασίζεται στη βραδύνοια του αντιπάλου του, την ανικανότητά του να εντοπίσει τα κενά στην επιχειρηματολογία του. Έτσι κερδίζει τον αγώνα με άνεση, παρότι δεν επιχειρηματολογεί με ιδιαίτερη ευφυΐα και ικανότητα. 1648. ας ξεγραφτεί πια: Μια σημαντική πρόοδος στην αθηναϊκή νομοθεσία της εποχής ήταν ότι, σε αντίθεση π.χ. με τους παλαιούς νόμους του Δράκοντα, οι νόμοι δεν μπορούσαν πλέον να έχουν αναδρομική ισχύ. Αν κάτι δηλαδή απαγορευόταν ή τιμωρούνταν με βάση ένα νέο νόμο, η απαγόρευση ξεκινούσε να ισχύει από τη μέρα που ψηφιζόταν ο νόμος και εξής. Παλαιότερες πράξεις παραγράφονταν. Η αποφυγή της αναδρομικής εφαρμογής των νόμων είναι βασική αρχή και της σύγχρονης νομοθεσίας. 1649. κοκόρια κι άλλα ζωντανά: Ο Φειδιππίδης, κατά τη συνήθη πρακτική των σοφιστών, καταφεύγει σε ένα παράδειγμα από τον φυσικό κόσμο. Αυτό που υπαινίσσεται είναι ότι ο Νόμος, δηλαδή οι ανθρώπινες συμβάσεις, πρέπει να συμβαδίζει με τη Φύση. Σε αυτή την περίπτωση όμως λαμβάνει επιτέλους αποστομωτική απάντηση από τον Στρεψιάδη, ο οποίος μπορεί να μην ξέρει πολλά για ποίηση και φιλοσοφία, μπορεί να μην αντιλαμβάνεται τις πονηρές περιστροφές της ρητορικής γλώσσας, αλλά όταν πρόκειται για κοκόρια και άλλα ζωντανά, για εικόνες δηλαδή από την αγροτική ζωή, είναι ταχύτερος στο μυαλό από κάθε ρήτορα! Το επιχείρημά του είναι ισχυρό· δεν θα φέρει όμως αποτέλεσμα (βλ. επόμενο σχόλιο). 1654. δεν είναι το ίδιο: Ο Φειδιππίδης δεν μπορεί ουσιαστικά να απαντήσει στο αντεπιχείρημα του Στρεψιάδη («εφόσον θεωρείς ότι άνθρωπος και κόκορας είναι το ίδιο, γιατί δεν τρως κι εσύ κοπριά, γιατί δεν κοιμάσαι κι εσύ στα σανίδια;»). Έτσι αναγκάζεται να καταφύγει στην... αυθεντία του Σωκράτη ως απάντηση σε όλα τα προβλήματα («δεν συμφωνεί ο Σωκράτης, άρα δεν ισχύει»!), κάτι που βεβαίως δεν μπορεί να σταθεί. Παρόλα αυτά -μια ακόμη ένδειξη της ρητορικής του αδεξιότητας- ο Στρεψιάδης δεν συνεχίζει την επίθεσή του κι έτσι χάνει την ευκαιρία να τον καταβάλει. 1655. θα ᾽ρθει καιρός που θα το μετανιώσεις: Αυτό ακριβώς είπε ο Χορός στον Στρεψιάδη λίγο πιο πάνω! 1659. πως έχει λίγο δίκιο: Ξαφνικά και εντελώς απροειδοποίητα ο Στρεψιάδης δείχνει να πείθεται από τα επιχειρήματα του γιου του. 1665. τι λες; τι λες; Ο Φειδιππίδης ερεθίζει ξανά τον πατέρα του, κι ακόμη περισσότερο από πριν, με τη δήθεν συμβιβαστική του πρόταση: θα δείρω και τη μάνα μου, για να μην νιώθεις αδικημένος (και να πάρεις κι εσύ λίγη εκδίκηση από αυτήν!). Ο Στρεψιάδης, που τώρα πια έχει ξαναβρεί τα λογικά του και μπορεί επιτέλους να ξεχωρίσει και πάλι το δίκαιο από το άδικο, βρίσκει την τελευταία πρόταση ακόμη πιο τερατώδη, παρά τα παράπονα που δικαίως έχει από τη γυναίκα του! Αυτό δεν οφείλεται στο γεγονός ότι νομικά μιλώντας η βία κατά της μητέρας ήταν σοβαρότερο αδίκημα από τη βία κατά του πατέρα (δεν ισχύει κάτι τέτοιο). Απλά, ο Στρεψιάδης, που έχει συνέλθει, βρίσκει πλέον αμοραλιστική και αποτρόπαιη τη σοφιστική λογική ότι ένα έγκλημα μπορεί να θεραπευθεί με άλλο έγκλημα ή ότι μια αισχρή πράξη είναι αποδεκτή φτάνει να μας συμφέρει. Βέβαια, στο τέλος του έργου μας ο Στρεψιάδης θα πράξει αυτό ακριβώς: θα εγκληματήσει, προκειμένου να τιμωρηθεί ο Σωκράτης για τα εγκλήματά του. 1672. στο Βάραθρο: Χώρος στη βόρεια πλευρά των Μακρών Τειχών (έξω από τα όρια της πόλης), όπου ρίχνονταν μερικές φορές οι εκτελεσμένοι εγκληματίες (από τους οποίους, δηλαδή, στερούσαν την κανονική ταφή). Σχόλια στις Νεφέλες 233 ΕΞΟΔΟΣ (1675 - 1737) 1685. να ᾽χει των θεών το φόβο: Ο Στρεψιάδης θεωρεί την κατάρρευση του φόβου για τους θεούς και άρα για τη θεία δικαιοσύνη ως την αιτία αλλά ταυτόχρονα και το αποτέλεσμα της επιρροής του Φροντιστηρίου. Αν οι άνθρωποι δεν φοβούνται τους θεούς, δεν υπάρχουν όρια στο πόσο αχρείοι μπορούν να καταντήσουν. Η θεία δίκη είναι η αρχή που στην τραγωδία, π.χ. του Αισχύλου και του Σοφοκλή, εξασφαλίζει την ηθική τάξη και την αρμονία στο σύμπαν. Όλο αυτό το καταληκτικό επεισόδιο του έργου μας έχει τον ρυθμό και τον τόνο της τραγωδίας, όχι της κωμωδίας. 1689. έλα, γιε μου: Στο πρωτότυπο, ὦ φίλτατε («πολυαγαπημένε μου»). Από τη στιγμή που αντιλήφθηκε την πραγματική αιτία του προβλήματος, ο Στρεψιάδης απευθύνεται στον Φειδιππίδη με την ίδια στοργή που επιδείκνυε στην αρχή του έργου, όχι μόνο επειδή πράγματι τρέφει γι᾽ αυτόν βαθιά πατρική αγάπη, αλλά γιατί τον θεωρεί αφενός ομοιοπαθή (είναι κι οι δυο, πιστεύει, θύματα του Σωκράτη), αφετέρου εν δυνάμει σύμμαχο στην εκδίκηση που σχεδιάζει. Ο Φειδιππίδης, όμως, και πάλι θα απογοητεύσει τον πατέρα του. Όπως θα αποδειχθεί, η βοήθειά του είναι περιττή (ο Στρεψιάδης θα τα καταφέρει μια χαρά με τη βοήθεια του δούλου του και μόνο), αλλά ο συμβολισμός της αποχής του νεαρού από την εκδίκηση είναι μεγάλος. 1690. αυτό το σιχαμένο Χαιρεφώντα: Όπως θυμόμαστε, ο Χαιρεφώντας δεν εμφανίζεται ως πρόσωπο του δράματος στην εκδοχή του έργου που έφτασε στα χέρια μας. Γίνεται μόνο λεκτική αναφορά στο όνομά του. Φαίνεται όμως ότι στην αρχική εκδοχή είχε πρωταγωνιστικό ρόλο. 1693. τον πατρικό σεβάσου Δία: Στο πρωτότυπο, καταιδέσθητι πατρῷον Δία. Ο Πατρώος Δίας εγγυάται τον σεβασμό για τον πατέρα ως αρχηγό της οικογένειας. Με μια και μόνη φράση ο Στρεψιάδης ζητά από τον γιο του να επιστρέψει τόσο στην παραδοσιακή θρησκεία όσο και στις πατροπαράδοτες αρχές της οικογένειας, από τις οποίες οι σοφιστές τον έχουν απομακρύνει. 1696. ο Ρούφουλας: Βλ. στ. 481-484 και σχετικό σχόλιο. 1699. κι εσένα, τον πηλό, για θεό σε πήρα: Η μετάφραση εδώ δεν αποδίδει πιστά το αστείο του Αριστοφάνη, το οποίο στηρίζεται στην τριπλή σημασία της λέξης δῖνος: (α) Δῖνος είναι ο «Ρούφουλας», ο «θεός» του Σωκράτη, που αντικατέστησε τον Δία· (β) δῖνος λέγεται επίσης είδος μεγάλου πήλινου αγγείου («εσένα, τον πηλό...») για κρασί κλπ, το οποίο σε κάποια μορφή είναι ορατό στη σκηνή (είτε ως φυσικό αντικείμενο είτε ως ζωγραφιά στον τοίχο του Φροντιστηρίου)· και (γ) δῖνος όμως είναι και ο ίλιγγος, η ζαλάδα, η περιστροφή (και η διαστροφή εδώ!) του μυαλού. Όταν λοιπόν ο Στρεψιάδης λέει «τα πίστευα αυτά τα πράγματα διὰ τουτονὶ τὸν δῖνον», υπονοεί ότι οι διδαχές των σοφιστών για τον Δῖνον του προκάλεσαν δῖνον, ζάλη, στο μυαλό, ανάλογη με αυτήν που προξενεί το κρασί που περιέχει ο δῖνος! 1701. Σκηνική Οδηγία του Μεταφραστή: «γυρίζει προς τη στήλη του Ερμή»: Ο Στρεψιάδης έχει πια «ξεμεθύσει». Όχι όμως και ο Φειδιππίδης, που εμμένει στην πλάνη του. Δεν είμαστε σίγουροι ποια είναι η τύχη του νεαρού στο τέλος του έργου. Κάποιοι πιστεύουν ότι στον στίχο 1701 εισέρχεται στο Φροντιστήριο και πεθαίνει στη φωτιά μαζί με τους Μαθητές (βλ. σχόλιο στον στ. 1709)· άλλοι ότι επιστρέφει στο σπίτι του Στρεψιάδη. Η πρώτη εκδοχή μάλλον παραείναι σκληρή ακόμη και γι᾽ αυτή τη μαύρη κωμωδία. Ό,τι και να συμβαίνει, ο Φειδιππίδης δεν σώζεται στο τέλος, δεν θεραπεύεται από τον δῖνον, που προκάλεσε τόσο στον πατέρα του όσο και σε αυτόν, η σοφιστική διδασκαλία. 234 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης 1702. αγαπητέ μου Ερμή: Σε διάφορα σημεία σε όλες τις ελληνικές πόλεις συνηθιζόταν να τοποθετούνται λίθινες στήλες με το κεφάλι του Ερμή στην κορυφή τους, οι περίφημες Ἑρμαῖ. Αυτές τις Ερμές φέρεται να αποκεφάλισε το 415 π.Χ. ο Αλκιβιάδης, εκπρόσωπος, υποτίθεται, κι αυτός του ίδιου σοφιστικού πνεύματος, σε μια ιερόσυλη πράξη που συντάραξε την αθηναϊκή κοινωνία (το περιβόητο σκάνδαλο των Ἑρμοκοπιδῶν). Τέτοια ερμαϊκή στήλη υπάρχει στη σκηνή μπροστά από το σπίτι του Στρεψιάδη από την αρχή του έργου. Τώρα καλείται να παίξει τον ρόλο της στη δράση. Ορισμένοι σκηνοθέτες, όπως βλέπουμε στη διπλανή φωτογραφία, επιλέγουν συχνά να δώσουν ζωντανή υπόσταση στον Ερμή: να τον παρουσιάσουν δηλαδή ως χαρακτήρα στο έργο, ένα είδος θεού - τιμωρού, όπως αυτοί που λειτουργούν στην τραγωδία. Αυτό όμως μάλλον δεν συνάδει με τις ειρωνικές προθέσεις του Αριστοφάνη. Το αστείο είναι ακριβώς ότι ο Ερμής είναι άψυχη στήλη· ότι ο ίδιος ο θεός δεν εμφανίζεται ποτέ. Ο Στρεψιάδης προσποιείται πως τάχα τον ακούει να του μιλά και να τον συμβουλεύει. Ο Στρεψιάδης αποδίδει στους θεούς (συγκεκριμένα, στον πρώτο θεό που βρίσκει πρόχειρο!) μια εγκληματική ενέργεια αποκλειστικά δικής του έμπνευσης, την πυρπόληση του Φροντιστηρίου, απαλλάσσοντας έτσι τον εαυτό του από την ευθύνη. 1707. να μην αρχίσω δίκες: Ο Ερμής υποτίθεται ότι παρακινεί τον Στρεψιάδη να ακολουθήσει την οδό της αυτοδικίας1 (παράνομη και καταδικαστέα με βάση το αθηναϊκό δίκαιο) και να μην μπλέξει σε δικαστικές διαδικασίες. Στην πραγματικότητα, φυσικά, η επιλογή είναι καθαρά του γέροντα. Ο Στρεψιάδης έχει συνέλθει για τα καλά κι έχει ξαναβρεί εκείνη την περίφημη πρακτική πονηριά του ανθρώπου της πιάτσας. Τώρα πια καταλαβαίνει ότι δεν έχει ελπίδες στο δικαστήριο ενάντια σ᾽ αυτές τις ασυνείδητες γλωσσοκοπάνες! 1709. φωτιά να βάλω ευθύς: Συχνά στο τέλος των κωμωδιών, βλέπουμε λαμπαδηφορίες, που σηματοδοτούν, βεβαίως, χαρούμενα γεγονότα. Εδώ η «λαμπαδηφορία» έχει σκοπό τον εμπρησμό! Ο Αριστοφάνης και πάλι παίζει με τις συμβάσεις του θεατρικού είδους του. Με την επιλογή της φωτιάς, όμως, ο Αριστοφάνης ίσως να παραπέμπει επίσης και στη συνηθισμένη ιατρική πρακτική του καυτηριασμού των πληγών: η θερμότητα σκοτώνει τη μόλυνση. Μόνο που εδώ η φωτιά θα καταστρέψει μεν το Φροντιστήριο και μερικούς από τους ενοίκους του, αλλά δυστυχώς για τον Στρεψιάδη (και την Αθήνα) ο ίδιος ο Σωκράτης και οι βλαβερές συνέπειες των λόγων του, τις οποίες ενσαρκώνει ο Φειδιππίδης, επιβιώνουν. 1709. Ξανθία, Ξανθία: Πρόκειται για τυπικό όνομα δούλου της κωμωδίας. Οι δούλοι της κωμωδίας έχουν συνήθως ονόματα που προσδιορίζουν είτε την καταγωγή τους (Γέτας, Παφλαγών κλπ) είτε κάποιο χαρακτηριστικό της εξωτερικής τους εμφάνισης (Ξανθίας, Πυρρίας κλπ). 1712. αν αγαπάς το αφεντικό σου: Η σχέση αφεντικών και δούλων στην αρχαία Ελλάδα δεν ήταν κατ᾽ ανάγκην εχθρική ή ψυχρή. Υπάρχουν ξεκάθαρες ενδείξεις στα κείμενα ότι μεταξύ τους μπορούσε να αναπτυχθεί σχέση συμπάθειας ή και αγάπης, με τον δούλο να ταυτίζει τα συμφέροντά του με αυτά του αφεντικού του. 1 αυτοδικία: όταν παίρνει κανείς τον νόμο στα χέρια του Σχόλια στις Νεφέλες 235 1722. αυτός που του σουφρώσατε το ρούχο: Ο Στρεψιάδης θυμάται τη δοκιμασία στην οποία υποβλήθηκε πριν καν εισέλθει στο Φροντιστήριο, όταν του ζήτησαν να βγάλει τα ρούχα του, βλ. στ. 652. Ο γέροντας δεν ξεχνά και δεν συγχωρεί απολύτως τίποτα. Η χαιρεκακία που επιδεικνύει είναι κάτι συνηθισμένο στην κωμωδία: στο τέλος των έργων οι «κακοί» αντιμετωπίζονται πάντοτε με αυτό τον τρόπο, χωρίς κανένα έλεος. Παρόλα αυτά, για όλους τους λόγους που προαναφέραμε, στην προκειμένη κωμωδία η συμπεριφορά του Στρεψιάδη έχει κάτι το υπέρμετρο. 1728. ανάερα πάω ξετάζοντας τον ήλιο: Η σχέση Σωκράτη και Στρεψιάδη έχει πια πλήρως αντιστραφεί. Ο Στρεψιάδης είναι πια αυτός που κατέχει τη δύναμη και ο Σωκράτης αυτός που βρίσκεται στο έλεός του. Η αντιστροφή αυτή δηλώνεται και θεατρικά με τον Στρεψιάδη να βρίσκεται ψηλά (στην οροφή του Φροντιστηρίου, στον χώρο που ονομάζεται θεολογεῖον - βλ. και τη Σκηνική Οργάνωση στις σελ. 171-2 για την ιδιαίτερη σημασία αυτής της λεπτομέρειας) και τον Σωκράτη να τον προσεγγίζει από κάτω. Ειρωνικά, ο Στρεψιάδης εξακοντίζει στα μούτρα του Σωκράτη την απάντηση που του είχε δώσει εκείνος στον στ. 241. 1733. και της Σελήνης ψάχνατε την έδρα; Βλ. στ. 184-185. 1736. οδηγήστε μας έξω: Συχνά στην κωμωδία στο σημείο αυτό ο Χορός τραγουδά κάτι θριαμβευτικό ή επικαλείται τη θεά Νίκη και της ζητά να τον στέψει νικητή στον δραματικό αγώνα. Τα λόγια εδώ του Χορού κινούνται στο ακριβώς αντίθετο κλίμα: ο Χορός μιλά σύντομα, κοφτά, απότομα, σαν να βιάζεται να αποχωρήσει από την ορχήστρα. Προτάσεις για Ερευνητικές και Δημιουργικές Δραστηριότητες (Επιμέλεια: Π. Πούγιουρου και Ε. Πηδιά) Α. Ερωτήσεις κρίσεως και ερευνητικές εργασίες για τις Νεφέλες 1. Ο Αριστοφάνης μέσα από τις Νεφέλες θέλει να προβληματίσει τους θεατές για βασικά ζητήματα της εποχής του. Ποιος είναι ο προβληματισμός του ποιητή; Ποια είναι η δική σας άποψη για τα θέματα αυτά; Μήπως αφορούν και τη δική μας κοινωνία; Να επιλέξετε και να αναπτύξετε ένα (ή περισσότερα) από τα ακόλουθα βασικά θέματα του έργου: α) β) γ) Η σύγκρουση μεταξύ της άκριτης προσήλωσης στην παράδοση και του ασύδοτου νεωτερισμού Το χάσμα μεταξύ γονέων και παιδιών Η ευθύνη του πνευματικού (βλ. αριστοφανικός Σωκράτης) αλλά και του απλού ανθρώπου (βλ. Στρεψιάδης) σε περιόδους κρίσης. 2. Τελικά οι Νεφέλες είναι έργο αισιόδοξο ή απαισιόδοξο; Δικαιολογήστε την απάντησή σας. 3. Το θέατρο στην αρχαία Αθήνα ήταν βήμα δημόσιου προβληματισμού. Αν ήσασταν μεταξύ των θεατών εκείνης της εποχής, με ποιες σκέψεις και προβληματισμούς θα φεύγατε από την παράσταση; 4. Τι νομίζετε ότι θα προβλημάτιζε τον σύγχρονο θεατή παρακολουθώντας την παράσταση των Νεφελών; Είναι τελικά οι Νεφέλες διαχρονικό έργο; 5. Για ποιους λόγους θα προτείνατε σε έναν συμμαθητή/συμμαθήτριά σας να παρακολουθήσει την παράσταση των Νεφελών ή να διαβάσει το έργο; 6. Ποια εικόνα έχετε διαμορφώσει για τον Αριστοφάνη και την εποχή του μέσα από την κωμωδία που μελετήσατε; 7. Διερευνήστε ποια θεατρικά μηχανήματα χρησιμοποιούνταν στο αρχαίο δράμα, γράψετε ένα σχετικό κείμενο και ετοιμάστε μια παρουσίαση με σχετικό εικονιστικό υλικό. Εντοπίστε και καταγράψτε ποια από αυτά χρησιμοποιούνται στις Νεφέλες και σε ποιες περιπτώσεις. 8. Διερευνήστε τον τρόπο με τον οποίο αξιοποιούνται στην κωμωδία Νεφέλες τα σκηνικά αντικείμενα. Γράψετε ένα σχετικό κείμενο. 9. Συγκεντρώστε πληροφορίες για το θεατρικό προσωπείο στην αρχαία ελληνική κωμωδία και τραγωδία (καταβολές, μορφή, έκφραση, υλικά κατασκευής, σημασία). Συγκρίνετε τα προσωπεία της Αρχαίας, Μέσης και Νέας Κωμωδίας. Σε συνεργασία με τους καθηγητές της Τέχνης κατασκευάστε προσωπεία για τους χαρακτήρες της κωμωδίας Νεφέλες. 10. Στις Νεφέλες γίνεται αναφορά σε διάφορες θρησκευτικές γιορτές της αρχαίας Αθήνας. Να τις εντοπίσετε και να συγκεντρώσετε επιπλέον στοιχεία και εικόνες γι’ αυτές. Στη συνέχεια να παρουσιάσετε την εργασία σας με τη μορφή που θέλετε (κείμενο, αφίσα, κολάζ, Power Point κλπ.). 11. Οι Νεφέλες θίγουν το θέμα της παιδείας. Ποιες πληροφορίες αντλούμε από το έργο για την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος στην αρχαία Αθήνα και τι άλλο γνωρίζετε για την αγωγή και τη μόρφωση των παιδιών την εποχή εκείνη; Αναζητήστε σχετικές πληροφορίες και εικονιστικό υλικό και οργανώστε την παρουσίασή σας. 237 Β. Δημιουργικές δραστηριότητες 1. Μετατρέψετε το κείμενο των Νεφελών σε comic. Στην εργασία αυτή μπορεί να εργαστεί όλη η τάξη και κάθε ομάδα να αναλάβει ένα μέρος της κωμωδίας. Ορισμένοι μαθητές θα αναλάβουν τη σκιτσογράφηση και οι υπόλοιποι τη συγγραφή των κειμένων. Η εργασία σας μπορεί να πάρει τη μορφή έντυπου ή ηλεκτρονικού βιβλίου που θα αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του σχολείου σας. Μπορείτε να συνεργαστείτε με τον καθηγητή της Τέχνης και της Πληροφορικής. 2. Επιλέξετε το μέρος της κωμωδίας που σας άρεσε περισσότερο. Γίνετε για λίγο σκηνοθέτες, ηθοποιοί, κριτές και θεατές της παράστασης (διερευνήστε το θέμα σας με βάση τα φύλλα εργασίας που σας δόθηκαν). Χωριστείτε σε ομάδες ανάλογα με τον ρόλο σας. Μπορείτε να παρουσιάσετε το δρώμενό σας σε ένα αρχαίο θέατρο. 3. Καταγράψετε σε επιχειρήματα τα λόγια του Δίκαιου και Άδικου λόγου. Στη συνέχεια χωριστείτε σε τέσσερις ομάδες ( 5 – 6 μαθητές σε κάθε ομάδα ανάλογα με τον αριθμό των μαθητών στην τάξη) και αναμετρηθείτε σε μια δραστηριότητα διαλογικής αντιπαράθεσης (debate). 4. Γράψτε το δικό σας διήγημα εμπνευσμένο από τις Νεφέλες του Αριστοφάνη. 5. Μετουσιώστε το βασικό θέμα των Νεφελών σε ποίημα (σε παραδοσιακό ή ελεύθερο στίχο) ή εμπνευστείτε από κάποια σκηνή του έργου για να γράψετε στίχους. Στη συνέχεια, μελοποιήστε τους, με τη βοήθεια ίσως του καθηγητή/τριας Μουσικής. 6. Συγκεντρώστε αποφθέγματα, παροιμίες, γνωμικά κ.ά. που θεωρείτε ότι ταιριάζουν σε καταστάσεις που βιώνουν οι ήρωες των Νεφελών. Αναζητήστε αποφθέγματα από τα Νέα αλλά και τα Αρχαία Ελληνικά και συνδέστε τα με συγκεκριμένα σημεία του έργου. Για τα Αρχαία Ελληνικά μπορείτε να ανατρέξετε στο βιβλίο σας Αρχαία Ελληνικά Κείμενα για τη Β΄ τάξη του Γυμνασίου – Περίπλους (Κεφάλαιο 1 - Το απόφθεγμα). 7. Φανταστείτε ότι είστε δημοσιογράφοι στην αρχαία Αθήνα και καλύπτετε με ρεπορτάζ τον εμπρησμό του Φροντιστηρίου του Σωκράτη. Να συντάξετε το κείμενο που θα δημοσιευτεί στην εφημερίδα ή θα παρουσιαστεί στο δελτίο ειδήσεων. Αν έχετε τη δυνατότητα, ζωντανέψτε τη δουλειά σας: ετοιμάστε ένα ολιγόλεπτο ρεπορτάζ (βιντεογραφημένο ή μαγνητοφωνημένο) με ζωντανές συνεντεύξεις από μάρτυρες και εμπλεκόμενους στα γεγονότα. Όποια μορφή και να πάρει η εργασία σας, προσπαθήστε να παρουσιάσετε με σύντομο και περιεκτικό τρόπο τα γεγονότα, τα κίνητρα του δράστη και τα βαθύτερα αίτια του εμπρησμού. 8. Υποθέστε ότι είστε μαθητής του Σωκράτη και βρίσκεστε μέσα στο Φροντιστήριο τη στιγμή που ξεσπά η φωτιά. Στείλτε επείγον SMS ή ηλεκτρονικό μήνυμα (email) με το οποίο θα ειδοποιείτε τους υπόλοιπους μαθητές για τον κίνδυνο, θα καλείτε σε βοήθεια τους αρμοδίους, τους συγγενείς σας κλπ. Προσπαθήστε στο σύντομο κείμενό σας να είστε ακριβείς στην παρουσίαση της κατάστασης και την κρισιμότητά της. 9. Σχηματίστε δύο σειρές, η μια αντικριστά στην άλλη, αφήνοντας αρκετό χώρο ενδιάμεσα, ώστε κάποιοι να μπορούν να διασχίζουν τον διάδρομο. Καθώς κάποιοι προχωρούν στον διάδρομο ως Στρεψιάδης/Φειδιππίδης/Σωκράτης/Νεφέλες, οι υπόλοιποι στις δύο σειρές λένε σκέψεις που ίσως ο ήρωας των Νεφελών που υποδύονται οι υπόλοιποι έχει στο μυαλό του. 10. Σχηματίστε ομάδες των οκτώ μαθητών. Μάθετε έναν μόνο ρόλο και πείτε σαν χορωδία μέρος των λόγων του. Η δραστηριότητα αυτή προσφέρεται ιδιαίτερα στα σημεία που μιλά ο Χορός της κωμωδίας. Προσέξτε ιδιαίτερα την κίνηση του σώματός σας και την έκφραση του προσώπου σας. 11. Υποδυθείτε το αγαπημένο σας πρόσωπο στην κωμωδία και αφηγηθείτε απευθείας την ιστορία του στο κοινό (ενδεχομένως τη σχολική τάξη), περιγράψτε τα γεγονότα, εκφράστε συναισθήματα, σχολιάστε κίνητρα. 238 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης Γ. Δραστηριότητες γενικά για το δράμα και το αρχαίο θέατρο 1. Ετοιμάστε ένα ντοκιμαντέρ ή φιλμάκι (χρησιμοποιώντας το λογισμικό Μovie Maker ή άλλο) για τις καταβολές του Αρχαίου Δράματος και ειδικότερα της κωμωδίας. Αξιοποιήστε τις εισαγωγές των βιβλίων σας, αναζητήστε πηγές, σχετικό εικονιστικό υλικό και ταινίες, πάρτε συνεντεύξεις από ειδικούς. 2. Δημιουργήστε έναν χάρτη (ηλεκτρονικό ή έντυπο) με αρχαία θέατρα όλης της ελληνικής επικράτειας (Ελλάδα, Κύπρος, Μικρά Ασία, Σικελία και Κάτω Ιταλία). Μελετήστε την αρχιτεκτονική τους και συγκρίνετέ την με την αρχιτεκτονική ενός σύγχρονου θεάτρου. Καταγράψετε τις διαφορές και εξηγήστε πού οφείλονται. 3. Δημιουργήστε ένα λεύκωμα με αγγεία που απεικονίζουν προσωπεία, οβολούς-εισιτήρια θεάτρου, θεατρικά μηχανήματα κλπ. από αρχαίες ελληνικές κωμωδίες. Δ. Ασκήσεις τύπου πορτφόλιο Όπως σε κάθε λογοτεχνικό έργο, έτσι και στις Νεφέλες παρακολουθούμε την εξέλιξη των χαρακτήρων, των θεμάτων, της τεχνικής του δημιουργού κ.ά. Τίποτε δεν είναι ολοκληρωμένο από την αρχή, αλλά όλα τα παρακολουθούμε να δημιουργούνται και να αναπτύσσονται μπροστά μας. Στη συνέχεια προτείνονται θέματα από τα οποία μπορείτε να επιλέξετε για να παρακολουθείτε και να επεξεργάζεστε σταδιακά σε όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς που θα διδάσκεστε τις Νεφέλες. Προσθήκες, τροποποιήσεις ή/και εμπλουτισμός των θεμάτων είναι θεμιτά. Οδηγίες Να επιλέξετε το θέμα που θα παρακολουθείτε (ατομικά ή ομαδικά) εξελικτικά και να οργανώσετε ένα είδος πορτφόλιο, στο οποίο θα συγκεντρώνετε σταδιακά τα στοιχεία του θέματός σας. Εξυπακούεται ότι όλα τα θέματα δεν εμφανίζονται ταυτόχρονα και δεν καλύπτονται όλα σε κάθε σκηνή/ενότητα του έργου. Άρα, ο καθένας θα παρακολουθεί (μόνος ή με την ομάδα του) το δικό του θέμα ανεξάρτητα από τους υπόλοιπους, με την καθοδήγηση και βοήθεια πάντα του/της εκπαιδευτικού της τάξης. Το πορτφόλιο μπορεί να είναι ένα μέρος του τετραδίου σας, ένα ξεχωριστό φάιλ, ηλεκτρονικός φάκελος ή ό,τι άλλο κρίνετε κατάλληλο (ανάλογα με το θέμα που θα διαλέξετε). Με την ολοκλήρωση των Νεφελών, θα πρέπει να ολοκληρώσετε τις εργασίες σας (σύνταξη κειμένου, ενδεχομένως επιπλέον έρευνα, πλαισίωση με σχέδια/εικόνες/κολάζ κ.ά.) και να παρουσιάσετε τα αποτελέσματά σας. Εισηγήσεις για θέματα του πορτφόλιο 1. Διαβάστε προσεκτικά την εισαγωγή στον Πρόλογο των Νεφελών, όπου γίνεται λόγος για την «κρίση του κωμικού σύμπαντος». Να εντοπίσετε και να καταγράψετε συγκεκριμένα σημεία του έργου που αποκαλύπτουν αυτή την κρίση. Πώς χρησιμοποιεί ο ποιητής την κρίση για να εξυπηρετήσει τους σκοπούς του έργου του; 2. Η Παλαιά Κωμωδία δεν είναι ρεαλιστική. Εντοπίστε χαρακτηριστικές, αντιρεαλιστικές συμβάσεις του έργου και προσπαθήστε να δείτε τι εξυπηρετούν κάθε φορά (π.χ. προωθούν την υπόθεση, διευκολύνουν τη σκηνική παρουσίαση κλπ.). 3. Ο Αριστοφάνης παρουσιάζει τον Σωκράτη ως σοφιστή και ως φυσικό φιλόσοφο. Ετοιμάστε έναν πίνακα στον οποίο θα συγκεντρώνετε σταδιακά τις διάφορες θεωρίες που του αποδίδει, αλλά και τις πληροφορίες που έχουμε για τον Σωκράτη από άλλες πηγές. Όταν ολοκληρωθεί το έργο, παρουσιάστε τα αποτελέσματα της εργασίας σας και αξιολογήστε τις επιλογές του Αριστοφάνη. 239 4. Βασικά στοιχεία τεχνικής της κωμωδίας είναι η χρήση ειρωνείας και αυτοσαρκασμού, κυριολεξίας μεταφοράς - αμφισημίας, που συχνά συνυπάρχουν. Ετοιμάστε έναν πίνακα στον οποίο θα καταγράφετε αυτά που θεωρείτε πιο επιτυχημένα σημεία και θα αξιολογείτε τον ρόλο τους στο έργο. Ειρωνεία - Αυτοσαρκασμός Κυριολεξία - Μεταφορά Αμφισημία Σημασία/Ρόλος στο έργο … … … 5. Μέσα από τη διακωμώδηση και το χιούμορ ο Αριστοφάνης ασκεί κριτική στην εποχή του. Να καταγράφετε σταδιακά τα στοιχεία της αθηναϊκής ζωής που διακωμωδεί ο ποιητής (αναφορά σε στίχο, γεγονός/πρόσωπο) και προσπαθήστε να διερευνήσετε την κριτική του ποιητή που κρύβεται πίσω από τη διακωμώδηση. 6. Ο χορός των Νεφελών δεν είναι αυτό που δείχνει στην αρχή. Παρακολουθήστε τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται μέσα από τους λόγους και τα έργα του από την Πάροδο μέχρι την Έξοδο. Πώς αξιολογείτε την επιλογή του Αριστοφάνη να δώσει αυτό τον συγκεκριμένο ρόλο στον χορό; 7. Σκιαγραφήστε το πρόσωπο του Στρεψιάδη από την αρχή μέχρι το τέλος του έργου. Γιατί ο Αριστοφάνης δίνει τον πρωταγωνιστικό ρόλο του έργου του σε αυτόν τον τύπο ανθρώπου; 8. «Ο Αριστοφάνης θεωρούσε τις Νεφέλες ένα από τα εξυπνότερα, τα πιο περίτεχνα έργα του». Συγκεντρώστε και αξιολογήστε στοιχεία που δικαιολογούν την άποψη του ποιητή για το έργο του. Αν, πάλι, διαφωνείτε με τον Αριστοφάνη, τεκμηριώστε το. 9. Το λεύκωμα των Νεφελών. Για κάθε σκηνή/ενότητα που μελετάτε να επιλέγετε το πιο αντιπροσωπευτικό φωτογραφικό υλικό της παράστασης (βλ. αρχείο ΘΟΚ, αρχείο Εθνικού Θεάτρου) και να δημιουργήσετε ένα λεύκωμα. Βάλτε τις κατάλληλες λεζάντες (δικές σας ή στίχους της κωμωδίας) και παρουσιάστε τις Νεφέλες! 240 Οι Νεφέλες του Αριστοφάνη για την Γ΄ Γυμνασίου Αντώνης Κ. Πετρίδης ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΩΝ Αρχείο Εθνικού Θεάτρου: Αριστοφάνους Νεφέλαι (1951) http://www.nt-archive.gr/playDetails.aspx?playID=875 Αρχείο Εθνικού Θεάτρου: Αριστοφάνους Νεφέλαι (1970) http://www.nt-archive.gr/playDetails.aspx?playID=270 Αρχείο Εθνικού Θεάτρου: Αριστοφάνη Νεφέλες (1984) http://www.nt-archive.gr/playDetails.aspx?playID=630 Αρχείο Εθνικού Θεάτρου: Αριστοφάνη Νεφέλες (1994) http://www.nt-archive.gr/playDetails.aspx?playID=624 Αρχείο Εθνικού Θεάτρου: Αριστοφάνη Νεφέλες (2001) http://www.nt-archive.gr/playDetails.aspx?playID=609 Εθνικό Θέατρο: Αριστοφάνη Νεφέλες (2012) http://www.n-t.gr/el/events/nefeles/ Κρατικό Θέατρο Βορείου Ελλάδος: Αριστοφάνη Νεφέλες (1978-79) http://www.ntng.gr/default.aspx?lang=el-GR&page=2&production=3534 Θεατρικός Οργανισμός Κύπρου: Αριστοφάνη Νεφέλες (2008-2009) http://www.thoc.org.cy/gr/archive/Production.aspx?ProductionID=369