Leren hoeft niet leuk te zijn

Een veel gedeeld docentengrapje op Twitter: „Na uren is Roger eindelijk klaar met zijn huiswerk: de tafel van vijf aan zijn buurvrouw communiceren in morsecode. Eerder schreef hij een rap over de tafel van drie en legde hij met pasta de tafel van vier. Maar ondanks dit alles weet Roger nog steeds niet wat drie keer vier is; zijn leraren snappen er niets van.”

De afzender van de grap, de Britse docent Andrew Percival, steekt de draak met de opkomst van ‘edutainment’ in het onderwijs: lespakketten die het leren leuker moeten maken. Als leerlingen geboeid zijn, is de gedachte daarachter, dan zullen ze de stof beter onthouden. En dat motiveert om méér te leren.

Dat laatste is hard nodig, want Nederlandse leerlingen bungelen wereldwijd onderaan wat betreft motivatie en discipline. Klassen zijn chaotisch en rumoerig, concludeerde rijkelanden-organisatie OESO in 2016. Desondanks presteren ze relatief goed. Een verklaring voor de lage motivatie in Nederland gaf OESO niet. De Inspectie van het Onderwijs schreef in 2014 dat leerlingen school louter als een plicht zien.

Motivatie aanwakkeren door leren leuk te maken – dat klinkt logisch. Maar Paul Kirschner, universiteitshoogleraar en hoogleraar onderwijspsychologie aan de Open Universiteit, noemt die gedachte naïef. „Het is simplistisch te denken dat leerlingen vanzelf leren als je ze eenmaal vast hebt”, zegt hij. „Toeters en bellen zijn niet genoeg om het leren te bevorderen. Het gaat om de didactiek.”

‘Leren’ en ‘leuk’, zegt Kirschner, zijn twee verschillende dingen. „Pingpongen is leuk, maar wie goed wil leren tafeltennissen, krijgt een strak trainingsschema. Gitaarspelen is leuk, maar als je een nieuw akkoord moet leren, krijg je kramp in je vingers.” En voordat Dalí en Miró hun surrealistische meesterwerken maakten, leerden ze realistisch schilderen. „Is dat het leukste wat je kunt doen? Nee, vrij schilderen is leuker.”

Hij wil maar zeggen: als je iets onder de knie wilt krijgen dat je nog niet kunt, zoals de bedoeling is van onderwijs, dan moet je je inzetten. En dat is niet per definitie leuk.

Gitaarspelen is leuk, maar van een nieuw akkoord leren krijg je kramp in de vingers. Je moet je inzetten

Paul Kirschner, hoogleraar onderwijspsychologie

Hoe wakker je motivatie dan wél aan? Kirschner noemt de drie-eenheid van goed leren: efficiënt, effectief en bevredigend. Idealiter ligt op elk aspect evenveel nadruk. Bevrediging, zegt hij, bereik je als de stapjes in het leerproces precies groot genoeg zijn voor een succeservaring. Zijn ze te groot, dan raak je gedemotiveerd; zijn ze te klein, dan raak je verveeld. Maar als je succes ervaart doordat je door inspanning iets beheerst wat je daarvoor nog niet kon, dan voel je voldoening – en dát motiveert.

In feite zijn afvalmethoden als ‘weight watchers’ en computerspelletjes op dat principe gebaseerd, zegt Kirschner: je maakt het steeds moeilijker om verder te komen, maar niet zo moeilijk dat mensen opgeven. „Wat je in feite wilt bereiken is een verslaving: een verslaving aan leren.”

Plezier in leren kan natuurlijk nooit kwaad. „Kleine kinderen houden van herhaling, dat is wetenschappelijk bewezen. Dus als je ze bijvoorbeeld de rekentafels leert door die steeds opnieuw ritmisch op te dreunen, doen ze iets wat ze leuk vinden en leren ze er ook van.”

Verleidelijke details

Maar veel methoden die worden bedacht om leren leuker te maken, zijn vanuit cognitief perspectief niet per se goed, zegt Liesbeth Kester, hoogleraar onderwijswetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Ze bevatten bijvoorbeeld verleidelijke details, zoals plaatjes of muziekjes. „Dat maakt de presentatie aantrekkelijker, maar draagt niet bij aan het leerproces.”

Goed leermateriaal moet aansluiten op het werkgeheugen, zegt Kester. Een combinatie van tekst en beeld kan goed werken, omdat je dan rijke informatie krijgt, die aanzet tot dieper leren. „Maar dan moeten beide elementen wel een rol hebben. Nu zie je dat plaatjes vaak alleen worden toegevoegd vanuit esthetische overwegingen. De vorm weegt dan net zo zwaar voor methodemakers als de inhoud, omdat methoden commerciële producten zijn.”

Marinella Orioni promoot meertaligheid voor kinderen: ‘Twee of meer talen leren? Je kind kan het’

Kester ziet meer methoden die misschien wel aantrekkelijk, maar niet effectief en efficiënt zijn. Zoals digitale leermethoden waarbij leerlingen zelf kiezen hoe ze de stof krijgen aangeboden. „Niet alle kinderen zijn daartoe in staat; ze weten nog niet wat ze nodig hebben om verder te komen.” Veel methoden bevatten bovendien dubbele informatie, zegt Kester: dan staan dezelfde gegevens in zowel de grafiek als de tekst en dat is zonde van het werkgeheugen. Of ze hebben een ingewikkelde vormgeving, met veel kleuren. „Dat vergt onnodige aandacht. Je kunt beter kleurcoderingen gebruiken.”

Elke dag hetzelfde ritme

Toch is het cognitieve perspectief niet het enige dat telt bij leren, zegt Kester. Een fijne sfeer in de klas zegt niets over de leerprestatie, maar kan wel bijdragen aan interesse, plezier en motivatie. „Dat zijn de affectieve componenten van leren. En die zijn een voorwaarde voor de cognitieve aspecten. Het een kan niet zonder het ander, het gaat om de juiste balans.” Zo kunnen methoden die bijdragen aan een goede sfeer het leren wel stimuleren.

Volgens Kester betrekken methodemakers steeds vaker wetenschappers bij hun werk. Ook Melchior de Vries, uitgeefmanager bij educatieve uitgeverij Malmberg, zegt dat. „Wij praten voortdurend met deskundigen over didactische ontwikkelingen. Maar wat voor ons waardevoller is: wat werkt in de klas?”

Lees ook: Met zijn sensatiebrein kan puber juist goed leren

Over die vraag praat de uitgever voortdurend met leraren, directeuren en intern begeleiders van scholen. Er wordt geobserveerd in de klassen en voordat een nieuwe methode op de markt komt, zijn er testfases en panelbijeenkomsten. De uitgeverij probeert ook maatschappelijke ontwikkelingen in lesmethoden te vatten, vertelt De Vries. „Op dit moment hecht de samenleving waarde aan 21e-eeuwse vaardigheden zoals samenwerken en kritisch denken. Het is aan ons om dat soort holle termen concreet in een methode te verwerken.” Dat gebeurt bijvoorbeeld door instructies zo te formuleren dat jonge kinderen zelfstandig kunnen werken.

Als leerlingen het leren een beetje leuk vinden, kan dat zeker helpen bij het leerproces, denkt De Vries. Daarom begint de woordenschatles met een grappig filmpje, waar zowel de leraar als de leerling om kan lachen. „Dan is de hele klas meteen bij de les.” Bij bijvoorbeeld spelling, zegt hij, geldt een ander principe: als het maar werkt. „De didactiek is: inprenting en herhaling in elke dag hetzelfde ritme. Niet per se leuk, maar het werkt verschrikkelijk goed. Iedereen leert erdoor spellen. En we merken dat kinderen daardoor gemotiveerd raken.”